Het Boek. Jaargang 6

Tentoonstellingen.

Historische tentoonstelling van de ontwikkeling der aardrijkskundige wetenschappen van Nederland en zijne koloniën.

Ter opluistering van het 16^e Nederlandsche Natuur- en geneeskundige Congres in den Haag, van 12 tot 15 April gehouden, zijn een aantal wetenschappelijke tentoonstellingen georganiseerd, waarvan de bovengenoemde, misschien voor het groote publiek de belangwekkendste, hier vermelding verdient. Er eene beschrijving van te geven is niet wel doenlijk, daar het bestuur der 4^e sectie, waarschijnlijk door gebrek aan tijd, niet gezorgd heeft voor een gedrukten gids, laat staan voor een werkelijken catalogus van het tentoongestelde. Mogen we echter afgaan op het uitvoerige verslag in de Nieuwe Rott. Ct. van 12 April, dan heeft men daar in een aantal oude kaarten en atlassen vooral de werkzaamheid kunnen volgen van Mercator en van de Blaeu's. Daarnaast heeft men iets kunnen zien van het werk van Ortelius, van Lucas Jansz. Waghenaer, van Petrus Plancius, van de Van Keulen's; en eindelijk van de groote cartografische werken van de 19^e eeuw, zoowel voor Nederland als voor Indië.

In dit verslag vind ik niets over onze Amsterdamsche inzending, bestaande in eene dubbele serie Nederlandsche kaarten uit de 16^e en 17^e eeuw, en daar ik in de gelegenheid ben, althans voor dit gedeelte het verzuim van het sectiebestuur goed te maken, laat ik er hier een kort overzicht van volgen.

Het plan voor deze inzending ging uit van den heer W.P. v. Stockum Jr. die mij eenige dagen vóór de opening der tentoonstelling kwam bezoeken met verzoek om medewerking onzerzijds. Daar reeds veel van verschillende kanten was toegezegd, scheen inzending van nog meer exemplaren van de bekende atlassen niet aanbevelenswaard. We kwamen dus tot het besluit liever te geven wat niet van elders te wachten was, en wat ook op zich zelf nog minder bekend was, een keus uit de afzonderlijk uitgegeven kaarten uit den tijd van de opkomst en den bloei der Hollandsche cartografie. Van deze kaarten is juist in de laatste jaren aan onze Amsterdamsche bibliotheek eene zeer rijke collectie bijeengekomen. Reeds in 1913 zijn daaruit eenige belangrijke kaarten tentoongesteld geweest en in den catalogus van de Koloniaal-aardrijkskundige tentoonstelling beschreven (zie Het Boek 1913, blz. 348); in deel IV van de Amst. boekdr. vindt men uitvoerige beschrijvingen van een aantal dezer kaarten (blz. 394-445). Nu kon ik

[p. 188]

met vrije keus twee reeksen vormen, een algemeene (wereldkaarten enz.) en eene van de Nederlanden.

I. De algemeene reeks begint met 1^o. de oudste Hollandsche wereldkaart (in facsimile) van Cornelius Aurelius, hier vroeger in hare twee verschillende staten, 1514 en c 1535, afgebeeld en beschreven (1916 blz. 33 en 1912 blz. 291).

2^o. De Caerte van Oostlant van Cornelis Anthonisz, van 1543, eveneens in facsimile en wel sterk verkleind, hier ook vroeger gegeven (1913 blz. 273).

3^o. Orbis terrarum typusde integro multis in locis emendatus auctore Petro Plancio 1594. - Wereldkaart, oostelijk en westelijk halfrond, uitgeg. in Linschoten's Itinerario 1596. Met correcties in de plaat, in den afdruk duidelijk zichtbaar, o.a. in de teekening van de Noordpoollanden: de vaart benoorden Nova Zembla is naar deze gewijzigde afbeelding mogelijk (zie Het Boek 1915 p. 322 en v.).

4^o-8^o. Afbeeldinghe der custen des lands Guinea... - Afbeeldinghe der custen des landts gen. Terra do Natal,... - Afbeeldinge der custen van Abex, d er engte van Mecha, anders ghenaempt de Roode Zee,... - Waarachtige wtwerpinghe... van alle die custen ende landen van China, Cauchinchina, Camboja,... - Afbeeldinghe van alle de zee-custen des gheheelen Zuyderschen deels van America, genaempt Peruviana. - Deze 5 kaarten, van 1595, door Arn en Henr. Flor.v. Langren zijn uitgegeven met het Itinerario van Linschoten 1596; zij vormen tezamen een volledigen gids voor de groote vaart naar Oost en West (Amst. boekdr. IV p. 431-439).

9^o. Tabula Aphricae nova, sumta ex operibus Lud. Tercerae. Jo.a Duetechum junior fecit. Kaart van Africa met vignetten aan Linschoten's Itinerario ontleend (Amst. boekdr. IV. p. 440).

10^o. Asiae nova descriptio. Henr. F. a Langren fecit. Met vignetten ontleend aan Houtmaas reisverhaal door Willem Lodewijksz. 1598 (Amst. boekdr. IV p. 440).

11^o. Nieuwe caerte op Java gheteeckent, van de eylanden van Java, Sumatra, Borneo tot Malacca toe... door G.M.A. L[odewijksz.]. Corn. Niclai exc. Bapt. a Doetechem sc. (Amst. boekdr. IV p. 441. - Eene reprod. is uitgeg. door de Linschoten-vereen. bij ‘De eerste schipvaert’).

12^o. Beschrijvinghe vande drie seijlagien door de Hollanders gedaen ande Noordtsyde van Noorweghen, Moscovia, nova Sembla, ende door de Weygats ofte Strate de Nassau,... door Willem Barents van Amstelredam de vermaerde Piloot. Corn. Nicolai exc. Bapt. a Doetechum sc. a^o 1598 (Amst. boekdr. IV p. 443. - Eene reprod. wordt uitgeg. door de Linschoten-vereen. bij het reisverhaal van Gerrit de Veer).

13^o. Effigies ampli regni auriferi Guineae... delin. per S. Rovelascum, et politioribus lineamentis figurata per Lodov. Texeram,... eodem anno quo editus est liber amplum harum regionum descriptionem continens, per P. D.M[arees] d.i. 1602. - In reproduct. uitgeg. met het werk van De Marees, door de Linschoten-vereen.

14^o. Nova totius terrarum orbis geographica ac hydrographica tabula auct. Gul. Jansonio. Met opdracht van Willem Jansz. [Blaeu] aen Burgemeester Cornelis Pietersz. Hooft. In eene fraaie omlijsting met voorstellingen van de planeten, de elementen, de jaargetijden en de wereldwonderen. - Het ex. is een afdruk van de plaat in lateren gewijzigden staat; straat Lemaire, in 1617 ontdekt, is er op bijgegraveerd.

15^o. Nova Tabula Indiae Orientalis. Hugo Allardt exc., in de Kalverstraat, in de Werreltkaart. - Op deze kaart zijn de Australische ontdekkingen aangegeven: ‘Landt van d'Eendracht 1616’, ‘G. F. de Wits landt detecta a^o 1628’, Antoni van Diemens landt, aldereerst beseylt ofte ontdeckt by de schepenen Heemskerck ende Zeehan den 24 Novem. 1642’. ‘Nova Hollandia detecta Anno 1644’.

II. Kaarten van de Nederlanden.

1^o en 2^o. Hollandiae Batavorum veteris insulae...descriptio. Paulo Forlano Veron. incidente. - Gelriae, Cliviae, Iuliae,... nova descriptio. Paulo Forlano Veron. inc. Venetiis ap. J.F. Camocium. - Deze beide kaarten zijn copieën naar Jac. v. Deventer.

3^o. Belgicarum provinciarum descriptio. Gedr. tho Haerlem by Joh. v. Doetecum 1588. - Kaart van de 17 Nederlanden, met eene korte beschrijving met de 17 wapens.

4^o. Caerte vanden lande ende graef-

[p. 189]

schappe van Hollandt. midtsgaders het landt van Utrecht,... door J.P. Saenredam 1589. - Uitgaaf met bijgedrukten tekst, van Corn. Claesz. c. 1600.

5^o. Hollandia, door H. Flor, a Langren 1594. - Copie van de kaart van C. de Hooghe (Amst. boekdr. IV p. 429).

6^o. Hollandia. Gedr. tot Amst. by Willem Jansz. [Blaeu] in de Vergulde Sonnewijzer 1604. - In fraaie omlijsting met stadsgezichten en wapens.

7^o. XVII provinciarum Inferioris Germaniae descriptio. C.J. Visscher exc. 1630.

8^o. Leo Belgicus. Nova XVII provinciarum Germaniae Inferioris tabula, Leonis effigie accurate delineata a Nicolao Joannis Piscatore. Tot Amst. by Claes Jansz. Visscher in de Kalverstraat a^o 1630.

9^o. Comitatus Flandria. t' Amst. Gedr. by Claes Jansz. Visscher, in de Calverstraet inde Visscher 1633. - In fraaie omlijsting met de portretten van Albertus en Isabella, met stadsgezichten en costumes.

10^o. Caerte van de Vereenigde Nederlanden 1633. Gedr. by C.J. Visscher, in de Calverstraet in de Visscher.

11^o. Comitatus Zelandiae nova descriptio anno 1636. N. Visscher exc. - Omlijsting met stadsgezichten en costumes.

12^o. Kaerte van tland van Waes en Hulsterambacht, mitsgaders een gedeelte van Zeeland, uyt verscheyden curieuse stucken bij een gebracht door Claes Jansz. Visscher a^o 1640.

13^o. Tabula Frisiae, Groninghae et territorij Embdensis ed. a Nicolao Johannide Visscher a^o 1640. - Omlijsting met plattegronden en costumes.

14^o. Brabantia ducatus. Tabula ed. a Nicolao Johannis Visscher A^o 1642. Abr. Goos sc. - Omlijsting met stadsgezichten en costumes.

15^o. Frisia occidentalis. Opgedragen aan de Staten van Friesland door Nic. Geilkerckius A^o 1642. Dier. Albertsz. - Omlijsting met stadsgezichten en costumes.

C.P.B. Jr.

Boek en tijdschrift voor de geestelijke ontwikkeling.

De van 12-15 April in de School voor Maatschappelijk werk te Amsterdam gehouden tentoonstelling ‘Boek en tijdschrift voor de geestelijke ontwikkeling’ had een eenigszins negatieve strekking. Immers de bedoeling was niet, al thans niet in hoofdzaak, een overzicht te geven van hetgeen op het gebied van lectuurverspreiding door goedkoope serie-uitgaven in Nederland in vergelijking met andere landen wordt gepresteerd, maar veelmeer een indruk te wekken van al datgene wat tot dusver bij ons nog niet werd gedaan. De tentoonstelling moest den indruk achterlaten van een groote leemte, zoo was de wensch van den inrichter, den Heer J.W. Gerhard, lid van de in 1916 ingestelde Nutscommissie voor Volkslectuur.

Door den Heer Gerhard was nl. reeds verleden jaar in de mededeelingen van het ‘Nut’ en thans weer in zijn geschrift dat als W. 1 van de ‘Nutsboekerij’ verscheen, een vergelijking getroffen met een nog kleiner land dan het onze, met Zwitserland, en deze vergelijking was zeer ten nadeele van ons land uitgevallen. Maar, zooals de voorzitter, Prof. Kohnstamm in zijn openingsrede voor de tentoonstelling opmerkte, de Heer Gerhard had de rol vervuld van ‘den vriend, die mij mijn feilen toont.’ En inderdaad, naast bijv. het groote gebrek aan een goed Nederlandsch volkstijdschrift, hetgeen de op de tentoonstelling aanwezige jaargangen van het ‘Schwizerhüsli’ en ‘Am häuslichen Herd’ wel sterk deden uitkomen, valt dan ook dadelijk de vriendelijke wenk te constateeren, uitgesproken door den Heer Gerhard in zijn Nutsgeschrift, nl. dat ‘de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen het voorbeeld harer zustervereenigingen “Die Pestalozzi-Gesellschaft” en “Die neue Helvetische Gesellschaft” moest volgen, en binnen enkele jaren ons volk een goed familietijdschrift geven.’

Het geheele geschriftje van den Heer Gerhard, dat als gids diende voor de tentoonstelling, is dan ook te beschouwen als een aansporing tot navolging van buitenlandsche voorbeelden. Veel van deze buitenlandsche uitgaven waren op de tentoonstelling te zien: het smaakvolle werk van de ‘Dürerbund’, de ‘Kunstwart’-uitgaven als de allermooiste en daarnaast van verschillende andere vereenigingen, de ‘Dichter-Gedächtnis-Stiftung’, enz. Op geen van deze uitgaven was van toepassing: ‘billig aber schlecht.’

[p. 190]

‘Goedkoop en goed’ moet lectuur zijn, wil zij de geestelijke ontwikkeling bevorderen van de breede kringen van het volk. En het woord ‘volk’ is hier in dit verband niet op te vatten in den zin van ‘arbeidersklasse’ uitsluitend, maar ook omvattend de zoogenaamde ‘middenstand en kleine burgerij’. Daarom werd de grens voor ‘het goedkoope boek’ gesteld op een gulden. En zoo konden dus ook vele serie-uitgaven, die dan misschien niet tot de allergoedkoopste hooren, op de tentoonstelling een plaats vinden. Behalve Duitsch was er ook Engelsch, Fransch, Italiaansch en Skandinavisch werk te zien, waarvan de Engelsche uitgaafjes als komend uit het land van Morris de meest precieuse waren. Tenminste de ‘Temple-Classics’ en sommige uitgaven van de ‘Oxford University Press’ zijn werkelijk een weelde voor het oog.

Ook de Nederlandsche nieuwe serie-uitgaven o.a. van Meulenhoff vulden een kleine ruimte naast de oudere van de maatschappij voor goede en goedkoope lectuur.

En nu komt de maatschappij tot Nut van 't Algemeen met een nieuwe serie, of eigenlijk met drie nieuwe series te gelijk: De Volksboekerij, een serie ontspanningslectuur voor jong en oud, de Kleine Boekerij, een serie korte, populair-wetenschapp elijke geschriften, en de Nutsboekerij, een serie geschriften van meer specialen aard, betrek, king hebbende op den arbeid van het Nut in al zijn omvang.

Deze nieuwe nutsuitgaven namen evenals de oude op de tentoonstelling een bescheiden plaats in, een bescheidenheid die bizonder treft, in aanmerking genomen den omvang van den arbeid der maatschappij op dit speciale terrein. Sinds haar stichting toch heeft de maatschappij mede tot haar voornaamste werkzaamheden gerekend: ‘het verspreiden van goede, populaire en goedkoope geschriften’. Lange reeksen van verhandelingen zijn het resultaat van veel zorg en moeite, besteed aan de ‘verlichting’ van den zoogenaamden ‘gemeenen man’.

Thans heeft een nieuwe Nutscommissie de schouders onder het werk gezet, een werk dat van karakter verandert, naarmate de tijden veranderen. Want nu, in onzen tijd zal het inzicht, dat gebrek aan financieele draagkracht niet noodzakelijk gepaard behoeft te gaan met gebrek aan ontwikkeling, een bizondere beteekenis geven aan dezen arbeid. Hij zal het inzicht helpen versterken dat in het ‘volk’ in den ruimsten zin, alle ontwikkelingsmogelijkheden aanwezig zijn en dat dus aan lectuur voor het ‘volk’ hooge eischen moeten worden gesteld. Van deze lectuur is een verspreiding in zeer ruimen kring, zooals de Commissie hoopt te bereiken, een zegen.

A.G.

Tentoonstelling van Joodsche oorlogslitteratuur.

Deze tentoonstelling is gehouden te Amsterdam in de bibliotheek van het Portugeesch Israelietisch seminarium ‘Ets Haim’, Jonas Daniel Meijer plein 5, van Zondag 23 Nissan 5677 (15 April 1917) tot en met Vrijdag 28 Nissan 5677 (20 April 1917) ten bate van het inzamelingswerk voor de Joodsche oorlogsslachtoffers.

Zij is geopend in eene druk bezochte bijeenkomst in het vergaderlokaal van de Nederlandsch-Israelietische synagoge aan de overzijde van het plein gelegen, door het inzamelingscomité met medewerking van de beide opperrabbijnen, en in tegenwoordigheid van den Burgemeester en den Stellingcommandant. Het was eene ernstige zitting; de voorzitter en daarna de opperrabbijn spraken met krachtige overtuiging van het ontzettende lijden van de joden in het oosten van ons werelddeel, van den band die het zoo ver verstrooide joodsche volk alle eeuwen door bijeen houdt, van den plicht die nu op allen rust om de stamgenooten in hunne ellende naar vermogen te steunen, van den dringenden nood die er toe geleid had, ook deze tentoonstelling, een werk, waaraan de beste wetenschappelijke mannen van het Amsterdamsche jodendom hun krachten hadden gewijd, aan dit werk van liefdadigheid dienstbaar te maken. Daarna gingen alle aanwezigen naar de overzijde, waar de stemmige bibliotheek-localen van de portugeesche synagoge voor hen waren opengesteld, en waar een nieuwe toespraak van den opperrabbijn van deze gemeente hen welkom heette.

De catalogus van de tentoonstelling is een octavo-boekje van xxix + 42 bladzijden, ingeleid door de gedelegeerden S. See-

[p. 191]

ligmann, Izak Prins en J.S. da Silva Rosa, door den laatstgenoemde samengesteld. Vooraf gaat een opstel van den heer A. Polak ‘van Joodsch lijden en Joodsch medelijden’, en eene uitvoerige inleiding door den samensteller zelven. De keur van het tentoongestelde behoort aan het Portugeesch-Isr. Seminarium; verder is de heer S. Seeligmann hoofdinzender, de Bibliotheca Rosenthaliana leverde het een en ander, evenals een paar andere instellingen en nog eenige particulieren.

De geheele beschrijving bestaat uit 465 nommers; bijna alle natuurlijk van de laatste 3 jaren. Eigenaardig vooral is de groote rubriek oorlogsgebeden, uit zes verschillende landen, en godsdienstige opwekkingen en predicaties. Eene afdeeling platen en portretten brengt afwisseling bij die honderden brochures, eene rubriek Varia bevat nog merkwaardige nummers, en aan het slot zijn enkele curieuse stukken toegevoegd van meer dan eene eeuw geleden, toen voor het eerst in Nederland onder Koning Lodewijk Napoleon joden tot den krijgsdienst toegelaten, en in een speciaal joodsch corps vereenigd werden.

B.