Het Boek. Jaargang 3

[p. 17]

Verzen van Alardus Aemstelredamus op Joan van Scorel.

Scorel, geboren in 1495, bracht, volgens van Mander, zijn jeugd te Alkmaar door. ‘Syn Ouders hem vroegh ontstervende, werdt van zijn vrienden ter Scholen bestelt binnen Alcmaer, alwaer hij tot zijnen veerthien Jaren leerende, was dapper in de Latijnsche spraeck toegenomen’. (Schilderboeck, 1618, fol. 154 v^o). Hij is dus tot 1509 ongeveer daar verbleven. Naar alle waarschijnlijkheid heeft hij toen onderricht gehad van Bartholomaeus van Keulen, die destijds te Alkmaar het latijn onderwees¹⁾. Als jongeling legde zich daar ook op de studie toe Alardus van Amsterdam, die, zooals hij mededeelt²⁾, te zamen met Bartholomaeus van Keulen de letteren bestudeerde, en aan de Alkmaarsche latijnsche school de rhetorica beoefende met Petrus Nannius³⁾. Dit was omstreeks 1508-1510.

In deze kleine stad, aan één school studeerende, moeten Alardus en Scorel elkander dus hebben leeren kennen. De eerste was waarschijnlijk een jaar ouder dan de schilder.

Alardus vertrok in 1514 naar Leuven, en Scorel ging ± 1509 naar Haarlem en Amsterdam om zich in de schilderkunst te oefenen. Toen Scorel's naam als schilder in zijn vaderland en ver over de grenzen beroemd was geworden, heeft Alardus in een paar latijnsche gedichten de kunst van zijn grooten studiegenoot bezongen.

Alardus, geleerd humanist en vriend van Erasmus, heeft herhaaldelijk de aloude abdij van Egmond bezocht en verbleef daar geruimen tijd voor de bestudeering der handschriften en theologische werken, waarvan de bibliotheek zoo ruim voorzien was. Blijkens

1) Zie over het verblijf van Bartholomaeus te Alkmaar Alardus' brief aan Rutgerus Rescius in zijne uitgave der werken van Rodolphus Agricola, bl. 171, Dl. II. Keulen, 1539. Bartholomaeus Decimator, of Zehender, van Keulen, was een leerling van Hegius, en later leeraar te Deventer.

2) T.a.p.

3) T.a.p. fol. A 2 verso.

[p. 18]

een brief¹⁾, door Alardus in 1530 gedagteekend uit Egmond, aan zijn vriend Theodorus Catharus, verbleef hij daar ook in dit jaar. Meermalen roemt hij de kunstschatten, de verluchte handschriften, de edelsmeedwerken²⁾, en de geschilderde portretten door oude en nieuwe meesters, die hij daar gezien heeft³⁾.

In een boekje⁴⁾, in 1531 te Keulen door Alardus uitgegeven, draagt hij hierop aan Georgius van Egmond, den Bisschop van Utrecht, die dikwijls zijn voorvaderlijk kasteel te Egmond bewoonde, gelegen niet ver van de abdij, een latijnsch gedicht op, waarin hij een prent of schilderij van Jan van Scorel bezingt, naar alle waarschijnlijkheid in het vorige jaar door hem te Egmond in het klooster gezien. Dit valt af te leiden uit het feit, dat Alardus zijn gedicht juist aan den Bisschop George van Egmond, den beheerder van de abdij Sint Amandus, opdraagt.

De afbeelding stelt voor het hoofd van den lijdenden Christus en het vers luidt:

In sanguinolentum Chri Iesu caput spinis

coronatum, a D. Ioanne polygnoto Scorelio
nimisqua. graphice expressum, in gratiam
D. Georgij Haecmundensis D. Amandi
administratoris.

Ecce Homo.

Horrescens, et humi depressura, milleque cinctum

Sentibus, explicita suspice fronte caput.

O utinam posses oculos in pectus, acuta

Cuspide trajectum, vel procul inserere

Et mentem patriae pietatis imago subiret

Intus et angorum quid tatet aspiceres;

Quottidie sceleri scelus accumulasse puderet,

Vulnera ab integro ni renovare voles.

Quae renovas quoties ablutam sanguine nostro
Conspurcas animam, per capitale nephas

Aliud.

Ecce tibi, qui rex populi dominusque vocari,
Concupijt, iam nunc infimus astat homo.

A. Uit Nijhoff, Art typogr. livr. 16. n^o. 28.

1) Parasceve ad S. Synaxin. Colon. 1532; sign. Y vi.

2) Marbodaei Galli de gemmarum formis... per Alardum Aemst. (sign. Av verso) Coloniae, 1539.

3) Epistola C. Croci p. Alard. Colon. 1531; signat. D vi.

4) Vermeld in de vorige noot. Zie blz. 19 sub I.

[p. 19]

Dit gedicht kan als volgt vertaald worden:

‘Op het bloedige hoofd van Jezus Christus, met doornen gekroond, en door den heer Joannes polygnotus [den wijdberoemden] van Scorel, zeer kunstig geteekend weergegeven; ter eere van den heer Georgius van Egmond, den beheerder [van de Abdij] Sint Amandus.’
‘Zie den Mensch.’¹⁾
‘Schrikwekkend, ter aarde gebogen, en omringd door duizend doornen, ziet gij dit hoofd, zoo volmaakt van aanschijn! O vermocht gij met uw oogen in het hart, doorboord met een scherpe lans, door te dringen, of maar zelfs van verre; en het beeld der vaderlijke barmhartigheid zou in uw geest komen, en gij zoudt zien, hoeveel smarten nog daarbinnen verborgen zijn. Gij zoudt u schamen, om dagelijks zonden op zonden te stapelen; om niet de wonden geheel te willen vernieuwen, die gij vernieuwt, zoo dikwijls gij uw ziel, door mijn bloed afgewasschen, door de doodzonde besmeurt.’
Een ander.
‘Zie, hij die koning des volks en heer verlangde genoemd te worden, staat hier nu voor u als de minste mensch!’

Het valt moeilijk uit te maken welk Ecce Homo van Scorel hier door Alardus gezien is en bezongen wordt. Met graphice expressum kan evengoed een geteekende, als een levendig uitgevoerde afbeelding bedoeld zijn.

Eigenlijk zou men veronderstellen, dat hier sprake is van een prent, waarvan meerdere exemplaren bestonden. Want in 1532, drukt Alardus, in een anderen bundel (II)²⁾ met zijn verzen, nogmaals hetzelfde gedichtje af, doch draagt het nu op: ‘Aan heer Dominicus Gavius Magdalius, den ijverigen beheerder der maagden van Bethanië, in het godsdienstige Amsterdam’.

Nog een derden keer liet hij het versje drukken, nu zonder opdracht, of nadere aanduiding welk kunstwerk bezongen wordt, in een bundel in 1541 te Leuven verschenen (III)²⁾.

De boekjes, waarin Alardus' gedicht voorkomt, zijn:

I.	Epistola Cornelii Croci Aemstelredami, etc., cum praefatione Alardi Aemstelredami... Coloniae, Apud Melchiorem Novesiensem Anno M.D. XXXI. Mense Decembri. (Sign. G 7 v^o. bevat het gedicht).
II.	Piae precationes in passionem Jesu Christi per Cornelium Crocum Aemstelredamum. Uitgegeven door Alardus achter: Parasceve ad Sacrosanctam Synaxin... per Alardum Aemstelredamum. Coloniae. Apud Petrum Quentell. Anno M.D. XXXII. (Het gedicht komt voor op signat. CC 1 v^o).
III.	Theophilacti Bulgariae Archiepiscopi Epistola.... inter-

1) Christus spreekt tot den zondaar.

2) Deze cijfers verwijzen naar de iets lager genoemde titels.

2) Deze cijfers verwijzen naar de iets lager genoemde titels.

[p. 20]

prete Alardo Aemstelredamo. [Leuven? 1541.] (Op signat. E iiij staat het gedicht. Variant: 1^e vers, laatste woord: onustum)^1).

In II is het vers geplaatst onder een kleine houtsnede voorstellende Christus, door vier mannen met doornen gekroond. Door het bijschrift zou men tot het besluit kunnen komen, hier inderdaad de houtsnede van Jan van Scorel afgedrukt te vinden, die dan echter geen Ecce Homo voorstelt. Zie B.

In sanguinolentum Christi Iesu caput spinis undique coronatum, in gratiam D. Dominici Gauij Magdalij virginum Bethaniensium apud religiosum Hollandiae Aemstelredamum, haud segnius admintstratoris, ac patriarchae a D. Ioanne Polygnoto Scorelio nimis q. graphice expressunt, Per Alardum Aemstelredamum.

B. Uit Piae Precationes.

Hierna volgt deze houtsnede (B) op de volgende pagina, en daar-

1) I. Is voorhanden: a) Univ. Biblioth. Amsterdam (defect); b) bij ondergeteekende. Het bevat op signat. C 5 verso een ander prentje uit deze reeks dat niet voorkomt in II, namelijk: Christus de schriftgeleerden onderwijzende in den tempel.
II. Voorhanden: a) bij ondergeteekende, compleet in één deel, met doorloopende signatuur, achter Parasceve; b) in de bibliotheek van het Beggijnhof, Amsterdam, ook in één band met Parasceve, doch defect, telt slechts 216 bladen, terwijl het volledige er 240 heeft; c) in de Universiteits Bibliotheek te Amsterdam alleen de Piae Precationes, met signatuur A I-VIII; Dd I-VIII; Ee I-VIII. Dit exemplaar verschilt van a) doordat het, op sign. Dd VI verso het prentje heeft van de kruisafneming, waar, in a) staat: Christus aan het kruis. De tekst slaat echter niet op de kruisafneming, maar op de kruisiging. Verder heeft c) op de laatste bladzij, die in a) blanco is, het bekende portretje van Alardus voor het boogvenster en het jaar M.D. XXXII.
III. Voorhanden bij ondergeteekende.
Volgorde der houtsneden in Piae Precationes (volgens IIa): Titel: 1 Christus aan het kruis; 2 Doornenkroning; 3 Chr. in Gethsémané; 4 Gevangenneming; 5 Chr. bespot; 6 Geeseling, zie hierachter C; 7 Ecce homo; 8 Val onder het kruis; 9 Chr. a.h. kruis (als op titel) [II c) heeft hiervoor in de plaats de kruisafneming]. 10 Christus' zijde doorstoken, zie hiervóór prentje A; 11 Graflegging; 12 Opstanding; 13 Chr. komt ten oordeel.
Parasceve bevat nog twee prentjes van dezelfde reeks: 1 Het laatste avondmaal (sign. B v verso), en 2 De voetwassching (sign. B viii). In W. Nijhoff ‘l'Art typogriphique. dans les Pays-Bas (1500-1540)’, Anvers, Mart. de Keizer, VII. 29 is no. 6, de Geeseling, gereproduceerd uit een ander boekje: ‘Vergier flourissant’, 1534. Aldaar ook no. 10 Chr. aan het kruis, uit deze serie, doch geheel andere voorstelling. Zie hier A en C.

[p. 21]

onder het 10-regelig versje, met het distichon, dat tot opschrift draagt Ecce Homo.

Het boekje bevat verder nog 12, dus in 't geheel 13 houtsneden uit dezelfde reeks, met voorstellingen uit de lijdensgeschiedenis.

Neemt men aan, dat het prentje van de doornenkroning een werk van Scorel zoude zijn, dan zijn ook de twaalf andere van zijn hand. Toch komt het mij voor, dat zij geen werk van den meester kunnen wezen, en dat de plaatsing van het vers en bijschrift van Alardus onder het prentje van de doornenkroning, alleen aan de schikking van den drukker te wijten is, die de andere prentjes ook zeer goed te pas kon brengen bij de volgende Piae Precationes van Crocus, daar die eveneens het lijden van Christus betreffen. De prentjes hebben veeleer een duitsch karakter en herinneren aan Ant. Woensam.

C. Uit Nijhoff, Art typogr. livr. 16. n^o. 29.

Al bezitten wij dus niet de afbeelding van Scorel's Ecce Homo, door Alardus bezongen, wij weten toch uit zijn vers, dat er van hem zulk een Christushoofd met doornen gekroond bestaan heeft, naar alle waarschijnlijkheid in de Egmonder Abdij.

Alardus geeft Scorel den bijnaam van Polygnotus, den wijdberoemde, tevens ter herinnering aan den grooten griekschen schilder van dien naam.

In het tweede gedicht, dat Alardus aan Scorel gewijd heeft, breidt hij de vergelijking met de grieksche schilders, die voor den humanist natuurlijk het hoogste in de kunst bereikt hadden, nog verder uit en stelt hij hem tegenover Zeuxis en Parrhasius. Dit vers komt evenals het andere, het eerst voor in Epistola Cornelii Croci (I) van 1531, bij signat. E vii en verso. Het luidt als volgt:

[p. 22]

Ad Ioannem Polygnotum Scorelium, pictorum facile principem, Canonicum Deiparae virginis Mariae apud Vltraiectum.

 

Quid non ingenio voluit natura licere?

 

Quid picture nequit cum volet efficere?

 

Mirifica pictas speculantes arte volucres

 

Uvas, in scaenam Zeusis adire facit.

 

Lintea Parrhasius tanta depinxerat arte

 

Turpiter ut Zeusin falleret artificem;

 

Nam simul aspexit velo depicta remoto

 

Ostendatur uti flagitat effigies.

 

Zeusis ut errorem vidit, sensitque, pudore

 

Palmam Parrhasio detulit ingenuo.

 

Ipse quidem quod aves pictas traxisset ad uvas

 

Ille fefellisset egregium artificem;

 

Nec volucres, Scoreli, nec Zeusin fallere tantum;

 

Quemvis pictorem sed potes ingenio.

Men zou dit gedichtje aldus kunnen vertalen:

‘Aan Joannes Polygnotus van Scorel, zonder tegenspraak den eersten der schilders, Kanunnik van de kerk der Moeder Gods en Maagd Maria te Utrecht.
‘Wat al wil de natuur niet vergunnen aan het vernuft? Wat kan de schilderkunst niet uitwerken als zij wil? Zij laat de vogels afkomen op de schilderij van Zeuxis, wanneer zij [daar] de druiven zien, welke met wonderbare kunst zijn geschilderd. Parrhasius had een dekkleed zoo kunstig geschilderd, dat Zeuxis de kunstenaar, tot zijn schande, misleid werd. Want toen hij het kleed zag, verlangde hij, dat dit weggenomen en hem het portret getoond zoude worden. Als Zeuxis zijn dwaling bemerkte en besefte, reikte hij beschaamd den palm aan den edelen Parrhasius. Immers hij zelf kon vogels lokken tot geschilderde druiven, maar gene een uitnemend kunstenaar misleiden. Scorel, door uw vernuft kunt gij niet slechts vogels, of Zeuxis, maar elken schilder misleiden.’

Scorel was in 1528 Kanunnik van S. Maria te Utrecht geworden en had het toppunt van zijn roem bereikt, toen Alardus deze versjes dichtte, die, onder meer, bewijzen, dat Scorel's werk, ook in zijn vaderland, een grooten naam had.

De verschillende dichtbundels van Alardus, door hem uitgegeven als aanvulling tot allerlei theologische werken van hem zelf en van anderen, bevatten nog tal van belangwekkende gegevens omtrent velerlei personen en feiten. Van belang voor Alardus' levensgeschiedenis zijn ook de brieven en opdrachten, waarmede hij zijne werken aan verschillende geleerden toewijdt. Van tijd tot tijd hoop ik in dit tijdschrift eenige van deze werkjes van Alardus en anderen te bespreken. Zij doen ons de ontwikkeling van het humanisme te Amsterdam van nabij kennen, waarvan wij nog maar zeer weinig afweten.

Heemstede, Nov. 1913.

J.F.M. Sterck.