Het Boek. Jaargang 2

[p. 193]

[Nummer 6]

Pater J. van den Gheyn, S.J.

Den 29^en Januari ll. des morgens om 7 uur overleed te Brussel de bekende Jesuiet, Joseph van den Gheyn, Conservateur en chef van de Bibliothèque Royale te Brussel, eerelid van de Cercle de la Librairie, oud-Bollandist, ridder van de Leopoldsorde en van het Legioen van eer.

Hij werd 25 Mei 1854 te Gent geboren als zoon van den professor der chemie aan de Universiteit aldaar, en na in 1871 gepromoveerd te zijn in de letteren, trad hij in de orde der Jesuieten, waar hij reeds spoedig bestemd werd om de humaniora te doceeren te Turnhout, Antwerpen en Brussel. Begaafd met een verbazend assimilatie-vermogen, werkte hij zich op ieder studie-gebied in, en verstond de kunst van niet alleen elk onderwerp geheel au fond te behandelen, maar zijn wetenschap ook aan anderen mede te deelen. Voor het eerst trokken zijn speciale studiën over de Ariërs omstreeks 1880 algemeen de aandacht, en vanaf dien tijd begon hij zijn talrijke bijdragen te leveren aan allerlei binnen- en buitenlandsche tijdschriften. Nadat hij in 1886 priester was gewijd, werd hij in 1888 toegevoegd aan het College der Bollandisten, en in hetzelfde jaar werd hem aan de Université catholique te Parijs het professoraat in het Sanskriet en de vergelijkende philologie aangeboden, dat hij tot 1894 waarnam.

Van toen af scheen hem geen gebied meer vreemd te zijn. Niet alleen schreef hij over hagiografie, maar ook over linguistiek, philologie, ethnografie, folklore, paleografie, kunstgeschiedenis, bibliografie enz. Dan eens ontleedt hij de bronnen van een heiligenleven, dan weer schrijft hij over de ethnografie van den Balkan, over de bevolking der Donaulanden, over de dwergvolken of over de vermoedelijke woonplaats van het postdiluviaansche menschdom; dan weer brengt hij den tekst van een 7^e-eeuwsch stuk perkament terecht, door te bewijzen, dat het uit de Epistola 47 van Hieronymus

[p. 194]

is, of geeft een facsimile-uitgave van een handschrift met miniaturen, voorzien van een soliede kunsthistorische inleiding. Een anderen keer verrast hij u met een opstel over het exposeeren van handschriften in de openbare bibliotheken, schrijft over oude muurschilderingen, publiceert een 16^e-eeuwschen Atlas van Belgische steden, of neemt de zorg op zich voor de publicatie van de acten van een internationaal wetenschappelijk congres. Behalve verschillende afzonderlijke werken, leggen gedegen artiken in het Muséon, de Revue des questions scientifiques, de Dublin Review, het Journal asiatique, de Annales de la société scientifique, de Analecta Bollandiana, het Bulletin de Vathénée oriental, de Revue des bibliothèques et archives de Belgique enz. getuigenis af van zijn verbazende wetenschap. En overal toont hij zich zooniet een bekwaam specialist, dan toch een origineelen geest, die de dingen weet te zeggen en de verschijnselen en feiten weet te groepeeren, zooals geen ander het vóór hem gedaan heeft.

Op het gebied van boek- en bibliotheekwezen heeft Pater Van den Gheyn zich niet alleen verdienstelijk gemaakt door de voorbereiding van en zijn discussies op het tweede internationale Uitgeverscongres van 1897, en bij het internationaal Congres van Archivarissen en Bibliothecarissen (1910), waarvan hij vice-president was, doch vooral heeft hij een blijvend gedenkteeken nagelaten in de Catalogue des manuscrits de la Bibliothèque Royale te Brussel.

Vanaf 1896, toen hij door de Belgische Regeering benoemd werd tot ‘Conservateur des manuscrits’ aan de Bibliothèque Royale, begon hij zijne studiën meer bijzonder te bepalen tot het gebied der wetenschappelijke bibliografie. De rijke schat van Brusselsche handschriften - meer dan 22.000 traktaten - lag daar zonder een bruikbaren catalogus. Van den Gheyn zette zich aan den arbeid, en na een voorbereidingstijd van 4 jaren publiceerde hij, bijgestaan door zijn adjunct Bacha, van 1901 tot 1909 de eerste 9 deelen van een nieuwen Catalogue. Wel is hierin op verschillende plaatsen merkbaar, dat Van den Gheyn met haast gewerkt heeft, maar toch levert deze arbeid, in zijn geheel genomen, een nieuw getuigenis van zijn verbazende werkkracht, zijn kloeken durf, en van zijn onmetelijke eruditie.

Toen Fétis in 1904 aftrad als Conservateur en chef van de Brusselsche bibliotheek, en de oudste der conservatoren, Henri Hymans, reeds den wettelijken leeftijd was gepasseerd, was Van den Gheyn de aangewezen man om Fétis te vervangen. Maar uit deferentie jegens zijn ouderen collega en vriend dringt Van den Gheyn bij den

[p. 195]

minister erop aan, dat voor Hymans een uitzondering zal worden gemaakt. Zoo is ook geschied. Zeer slecht werd deze edelmoedigheid, die Van den Gheyn's karakter geheel teekende, beloond. In 1909 trad Hymans af, en een ‘plébiscite du monde scientifique’ wees Van den Gheyn aan als zijn opvolger. Doch voor eenige hooge departements-ambtenaren golden ‘hoogere’ belangen dan de wetenschap. Wel werd Van den Gheyn benoemd tot Conservateur en chef, doch door het creëeren van een nieuwen ambtenaar met een nieuwen titel, wist men het hoofdbeheer uit de handen van den Jesuiet te houden.

Aan hen, die hem met zijn ‘benoeming’ feliciteerden, zond Van den Gheyn als dankbetuiging een visitekaartje met de ondeugende woorden erop ‘Ni fleurs ni couronnes’. En als openbaar protest tegen de handelwijze van het ministerie werd hem een feestmaal aangeboden, waarbij niet alleen de Académie Royale en de Universiteit, maar ook de balie, het gemeentebestuur, de geestelijkheid en de geheele wetenschap deelnamen. ‘Dien avond - zegt De Nieuwe Courant van 4 Febr. 1913 - mocht Van den Gheyn beseffen, hoeveel sympathie hij genoot, en hoezeer de miskenning, die hem had getroffen, ook door anderen werd gevoeld’. Het amende honorable, dat de oud-minister Schollaert hem bracht, door zijn begrafenis bij te wonen, kwam ruim 3 jaren te laat.

De Nieuwe Courant en ook eenige andere bladen, die een uitvoerig overlijdensbericht over Van den Gheyn publiceerden, zijn van meening, dat die miskenning van zijne verdiensten wellicht niet zonder invloed geweest is op zijn daarna gevolgde ziekte, en misschien ook zijn dood heeft verhaast. Het is natuurlijk mogelijk, dat Van den Gheyn, onder den invloed van zijn kwaal, zich de dingen wat meer aangetrokken heeft dan ze waard waren. Doch zeker is het, dat een reuzengeest als Van den Gheyn, die naar het getuigenis van allen, die met hem in aanraking kwamen, in adel en hoogheid van karakter even hoog stond als in geleerdheid, zich de kleingeestigheid van een departements-ambtenaar al weinig moet hebben aangetrokken, vooral omdat hij aanstonds daarop van alle zijden de meest ondubbelzinnige bewijzen mocht ontvangen, hoezeer de algemeene sympathie voor hem daardoor juist gestegen was.

Dat Van den Gheyn aan allen, die hem kwamen raadplegen, of op andere wijze zijn hulp inriepen, zijne wetenschap op de meest onbekrompen wijze mededeelde, hebben honderden geleerden en niet-geleerden met dankbaarheid mogen ondervinden. Het kon van

[p. 196]

iemand als hij was dan ook niet anders verwacht worden. Een werkelijke ‘geleerde’ is altijd vrijgevig; wie het niet is, reikt daarmede zichzelven een ‘testimonium paupertatis’ uit, en laadt minstens den schijn op zich, alsof hij, door aan anderen zijn kennis mede te deelen, voor zichzelven niet genoeg meer zou overhouden. Geheel in de lijn van Van den Gheyn's karakter lagen ook zijn met succes bekroonde zorgen voor de lotsverbetering van het biblioteekspersoneel, dat onder zijn leiding arbeidde. Dat het socialistische blad Le Peuple hem daarvoor in het openbaar lof toezwaaide, bewijst, dat zijn streven ook in die kringen gewaardeerd werd.

Ook als priester en als ordesgeestelijke was Van den Gheyn een groote ziel. Zijn werkkring leidde ertoe, dat hij in de meest verschillende milieus zijn vrienden, kennissen en vereerders had. En ook buiten de wetenschap om heeft hij daar menig vriendenwoord gesproken, dat troost en opbeuring bracht aan hen, die in druk en lijden waren, en die als bij instinct voelden, dat zij bij Van den Gheyn niet alleen tegenover een geleerde, maar ook tegenover een priester stonden.

Toch was in Van den Gheyn van geen stijve, dorre geleerdheid, noch ook van iets gewild-imponeerends sprake. Als geleerde leefde hij niet als het ware voor de boeken, maar de boeken waren voor hem de bronnen, waaruit hij met tintelende frischheid de wetenschap naar alle zijden deed uitvloeien. En als priester en kloosterling bleef hij in voortdurende aanraking met de samenleving, wist uitmuntend met de menschen om te gaan, was geestig en opgewekt in de conversatie, wist iedereen die tegenover zijne verschijning en zijne geleerdheid eenigszins bedeesd stond, aanstonds op zijn gemak te brengen, en overal waar ‘le père’, zooals hij genoemd werd, in het gezelschap was, kon men ervan verzekerd zijn, dat het gesprek met een kwinkslag of een anecdote werd gekruid.

‘II mérite - zegt terecht Le XX^e Siècle van 30 Jan. 1913 - de vivre dans la mémoire de tous les Belges comme celui d'un savant probe et laborieux, qui servit la science et son pays en leur faisant honneur’. En Le Soir voegt er bij: ‘La science perd en lui un de ses plus brillants représentants’.

W.

Kr.