De Boekenwereld. Jaargang 31

[p. 89]

Nieuws

Een Huis voor de Illustratie in Nederland?
Annemiek Rens

Zeven enorme kisten vol originele tekeningen staan thuis bij illustrator Harrie Geelen (1939). Hij hoeft ze niet meer, hij heeft immers de boeken. Maar dit is natuurlijk geen materiaal dat je zomaar weg kunt gooien. Voor tekeningen van een beeldend kunstenaar zouden de musea in de rij staan, bij illustratoren is dat veel minder het geval. Illustratie is nog steeds een ondergeschoven kindje in de kunst en daar moet verandering in komen. Een Huis voor de Illustratie in Nederland moet het vak een gezicht geven.

Een druk bezocht symposium op 6 maart in Den Haag behandelde dit onderwerp. De dag was door RKD, KB, Museum Meermanno en het Letterkundig Museum georganiseerd rondom Saskia de Bodt's succesvolle boek De verbeelders. Nederlandse boekillustratie in de twintigste eeuw (Nijmegen 2014). Het boek heeft de aandacht voor de illustratie in ons land hoog op de agenda gezet. Rondom worden tentoonstellingen gehouden, er is een succesvol symposium georganiseerd en van het boek is al een tweede druk verschenen. Critici zijn lyrisch, zo noemde Wim Brands (VPRO) De verbeelders ‘Het beste boek van 2014’.

Wie de laatste decennia aan illustraties dacht, zag alleen kinderboeken voor zich. Maar het vak is in beweging. Een nieuwe generatie illustratoren weet met veel succes prachtige tekeningen aan de man te brengen. Het populaire blad Flow kent een eigen rubriek voor jonge illustratoren en de hippe pop-up winkeltjes met design en vintage die overal in het land verschijnen verkopen allerlei artikelen van illustratoren. Het medium wordt verkend en experiment is aan de orde van de dag. Illustratie leeft!

Illustratoren leren je kijken

Er zijn kunsthistorici die beweren dat eigenlijk alle kunst tot 1900 een vorm van illustratie is: in bijna elk kunstwerk wordt een verhaal verteld. ‘Illustratoren leren je kijken’, aldus Saskia de Bodt, de enige hoogleraar illustratie ter wereld (vanwege de Fiep Westendorp Foundation). Illustraties hebben altijd te maken met het publiek. Ze zijn een sterk communicatiemiddel, veel sterker dan tekst. Met één oogopslag brengt een tekening immers een boodschap over en dat realiseert men zich niet altijd. De Bodt rekt het begrip ‘illustrator’ daarom ook graag op tot ‘beeldmaker’ of ‘verbeelder’.

Toch is de illustratie vaak slechts een accessoire van de tekst, benadrukt Harrie Geelen, hoe goed die illustratie ook is en hoe slecht de tekst kan zijn. En dat terwijl je met beeld zoveel meer kunt overbrengen dan met tekst. ‘Voor klein tekenen is groot denken nodig’ verwoordt hij treffend. Je kunt jezelf als illustrator ook minder laten leiden door de tekst van een ander en het heft in eigen handen nemen. Tom Eyzenbach (1951) noemt zichzelf geen illustrator maar ‘tekenaar met een eigen verhaal’. Je mag in zijn tekeningen zien wat je wil, ze zijn ‘poly-interpretabel’.

Quentin Blake's House of Illustration

Friso Henstra, illustratie in Jay Williams, The practical princess, New York 1969.

Vol trots vertelde keynote-speaker Colin McKenzie over het ‘museum’, of liever ‘huis’ (want dat is laagdrempeliger) in Londen, waarvan hij directeur is. The House of Illustration opende zijn deuren in 2014, maar kende een lange aanlooptijd. Engelands meest gerenommeerde illustrator Quentin Blake (1932) (bekend van de boeken van Roald Dahl) nam het initiatief in 2002. Na de succesvolle tentoonstelling ‘Tell me a picture’, die hij als gastconservator maakte voor de National Gallery, kwam het besef dat er nergens een instituut is speciaal voor de illustratie. Hij richtte samen met gelijkgestemden een stichting op en dat resulteerde uiteindelijk in The House of Illustration.

Lou Loeber, illustratie in S. Franke, Gouden Vlinders, Blaricum, De Waelburgh, 1927.

Dit levendige instituut is gevestigd in een oude goederenhal bij King's Cross Station. The House of Illustration bedruipt zichzelf, mede door de grote museumwinkel waar producten van illustratoren te koop zijn. Naast tentoonstellingen worden er activiteiten georganiseerd voor jonge illustratoren, is er ruimte voor een illustrator-in-residence en wordt er gewerkt aan een virtueel museum. Ook moeten archieven van illustratoren een plaats krijgen. Het ultieme doel is een plek te worden waar alle illustratoren kunnen samenkomen: een ‘spiritual home of illustration’.

Een podium voor illustratie in Nederland

Ook Nederland heeft een sterkte illustratietraditie. Rie Cramer, Dick Bruna en Fiep Westendorp hebben Nederland met hun tekeningen voorgoed op de kaart gezet. Toch zijn er veel meer hele goede en vernieuwende tekenaars geweest die niet alleen voor kinderen, maar ook voor volwassenen illustreerden. Hun namen zijn niet algemeen bekend geworden. Dat komt grotendeels doordat er geen museum is geweest dat aandacht aan hen besteedde. Er zijn maar weinig echte ‘prentenkabinetten’ in bestaande musea met een eigen tentoonstellingsruimte. Zelfs in het Rijksmuseum is die opgeheven. Illustratie is wel onderdeel van museumcollecties, maar nooit de main focus. Hier ligt een belangrijke kans. Ook om de dozen vol tekeningen van Harrie Geelen een bewaarplaats te bieden.

[p. 90]

De iconen van Fiep Westendorp: Jip en Janneke.

Onder leiding van Hedy d'Ancona, voorzitter van de Fiep Westendorp Foundation, discussieerde een panel tijdens het symposium over de vraag of er zo'n plek voor de illustratie moet komen in Nederland. Dit hoeft niet per se een echt museum te zijn. Denk maar eens aan een virtueel museum, of pop-up tentoonstellingen en evenementen door het hele land. Internationale samenwerkingen bieden uitmuntende kansen om Nederland als illustratieland te propageren. Het is daarbij belangrijk, benadrukt De Bodt, dat de illustratoren van nu ook een rol hebben. Zij moeten een podium krijgen: een Nederlands Huis van de Illustratie waarin verleden met heden wordt verbonden en waarin de Nederlandse illustratie eindelijk een gezicht krijgt.

Naar aanleiding van het symposium is onder leiding van Saskia de Bodt een team samengesteld dat de mogelijkheden voor een Nederlands Huis van de Illustratie verder gaat verkennen.

Meermanno: Alice en Matena

Museum Meermanno | Huis van het boek viert van 27 juni t/m 1 november de honderdvijftigste verjaardag van Alice in Wonderland. In een kleine, maar fijne tentoonstelling liggen ruim zeventig uitgaven van het Engelse verhaal van Lewis Carroll dat in 1865 verscheen. De tentoonstelling, gebaseerd op een privé-verzameling, toont negentiende-eeuwse uitgaven, moderne interpretaties, de wijdverspreide Disneyvariant en bijzondere kunstenaarsboeken waaronder van Salvador Dali. Wereldwijd zijn er duizenden versies verschenen en tal van illustratoren hebben de avonturen van Alice getekend.

Van 6 juni t/m 27 september is in het Meermanno ook een overzichtstentoonstelling te zien van het werk van striptekenaar Dick Matena (1943). Aan de hand van ruim 200 originele tekeningen en schetsen, boeken en brieven wordt Matena's veelzijdigheid, gedrevenheid en vernieuwingsdrift zichtbaar. Zijn werk varieert van humoristische jeugdstrips tot controversiële strips voor volwassenen. Zijn meest vernieuwende invloed op de stripwereld ligt in zijn bewerkingen van literaire meesterwerken.

Matena begon op zeventienjarige leeftijd bij Marten Toonder, die zijn talent onderkende en hem inzette voor zijn dagelijkse Bommel-strip. Later werkte hij voor jeugdbladen, maar tekende in de jaren zeventig ook voor een volwassen publiek in tijdschriften als Gummi, Titanic en Comics. In 1988 begon Matena met stripbewerkingen van jeugdboeken als Dik Trom en Pietje Bell. Later richtte hij zich op de literatuur voor volwassenen en vond daarvoor een nieuw genre uit: een beeldverhaal met de complete tekst van een roman. Hij maakte volgens dat stramien graphic novels van klassiekers als De avonden van Reve, Kaas en Het dwaallicht van Elsschot en Kort Amerikaans van Wolkers. Bij de tentoonstelling verschijnt een rijk geïllustreerd magazine van 160 pagina's à € 9,95.

Alice bij de Hartenkoningin. Gravure van John Tenniel in de eerste editie van 1865.

Museum Meermanno | Huis van het boek, Prinsessegracht 30, Den Haag 070 34 62 700 en www.meermanno.nl Geopend dinsdag t/m zondag van 11.00 tot 17.00 uur

Dali's interpretatie van Alice's ontmoeting met de Maartse Haas (1969).

[p. 91]

Ridder van de Orde van het Gulden Vlies. Miniatuur in het handschrift Preparationes ante missam, fol. 45r.

KU Leuven verwerft uniek manuscript uit het Celestijnenklooster van Arenberg

De Universiteitsbibliotheek van de KU Leuven heeft op de Tefaf in Maastricht een bijzonder zestiende-eeuws manuscript verworven. Het rijk verluchte handschrift met de titel Preparationes ante missam werd in 1582 geschreven in het Celestijnenklooster in Heverlee bij Leuven. Tot dusver was geen enkel manuscript bekend dat daar is vervaardigd. Het klooster werd gesticht in 1521 en kwam op den duur in handen van de hertogen van Arenberg. Het raakte in verval en de manuscripten uit de bibliotheek raakten op drift. In 2002 werd op de plaats van het voormalige klooster de nieuwe Campusbibliotheek Arenberg gerealiseerd. De relicten van het klooster werden gerestaureerd en gecombineerd met een nieuw bibliotheekgebouw door de Spaanse architect Rafael Moneo.

Het manuscript is geschreven en verlucht door Petrus Angeli, een latere prior. Het is opvallend klein (100 × 65 mm), maar de monnik slaagde erin om met vaste hand een sierlijke tekst te schrijven. Hij verluchte het kleinood rijkelijk. Opmerkelijk zijn de zestien miniaturen, die telkens een volledige bladzijde innemen. Ze zijn minutieus getekend en voorzien van schitterende kleuren. Het manuscript getuigt van groot vakmanschap, in een tijd dat miniaturisten al een uitstervend ras waren.

De Universiteitsbibliotheek kon het manuscript verwerven dankzij de genereuze steun van de Amerikaanse Breslauer Foundation, die bibliotheken in de wereld ondersteunt bij de aankoop van bijzondere boeken of manuscripten. Directeur Hilde Van Kiel is verguld met de aanwinst: ‘De Leuvense Universiteitsbibliotheek heeft een dramatische geschiedenis van moedwillige vernietiging van erfgoed en ook de bezittingen van het klooster van Heverlee gingen in de voorbije eeuwen verloren. Het is geweldig dat er nu toch zo'n belangrijk manuscript is opgedoken en dat wij het met steun van velen hebben kunnen verwerven.’

Bregje Hofstede ontvangt Louis Koopman-stipendium

De Koninklijke Bibliotheek en de Stichting Fonds Anny Antoine/Louis Koopman hebben Bregje Hofstede het eerste Louis Koopman-stipendium toegekend om onderzoek te doen naar eigenhandig geschreven teksten in kunstenaarsboeken. Zij zal het komende jaar onderzoeken hoe auteurs en kunstenaars de beeldende mogelijkheden van handgeschreven tekst in hun boeken hebben gebruikt. Ze zal gebruik maken van boeken uit de Collectie Koopman in de KB en zal na afronding een lezing geven over haar onderzoeksresultaten. Deze collectie (zie het artikel van Paul van Capelleveen in De Boekenwereld 30/4) bevat voornamelijk Franstalige literatuur in bijzondere uitgaven. Sinds 2000 schaft de KB vooral kunstenaarsboeken en uitzonderlijke typografie aan.

Bregje Hofstede, foto Ilse Joliet

Jubilerende Hortus in Leiden

De Hortus botanicus in Leiden bestaat 425 jaar en organiseert samen met de Universitaire Bibliotheken Leiden een tentoonstelling. De Leidse Hortus is in 1590 opgericht door Carolus Clusius en is de oudste van Nederland. Voor Leidenaren is het tevens een groene schatkamer die een belangrijke schakel vormt in het Singelpark: het grootste aaneengesloten wandelpark van Nederland. De geschiedenis van de Hortus wordt gepresenteerd aan de hand van fraai geïllustreerde boeken, manuscripten, historische plattegronden, herbariummateriaal en portretten. Naast de vertoning van de Hortusjubileumfilm en digitaal beeldmateriaal, zijn de zeven vitrines in de compacte tentoonstellingsruimte gevuld met materiaal uit de collecties van de UB en enkele andere instituten en musea, zoals het Naturalis Biodiversity Center.

12 juni-20 september 2015, Universiteitsbibliotheek Leiden, Witte Singel 27, Leiden.

Bibliotheca Wittockiana: boekbanden in Empire-stijl

De Bibliotheca Wittockiana in Brussel is het enige museum ter wereld dat hoofdzakelijk gewijd is aan de boekbindkunst. Men bewaart er een unieke verzameling boekbanden die de ontwikkeling van de boekband toont van de Renaissance tot onze eigen tijd. Van 17 juni tot 20 september is daar een tentoonstelling te zien van boekbanden uit de periode 1790-1820. De Franse Revolutie in 1789 betekent een duidelijke stijlbreuk in de versieringen op de luxe boekband. Na de omwenteling zijn de banden geïnspireerd door de Empire-stijl, gecreëerd door de architecten Percier en Fontaine. Frankrijk krijgt een nieuwe generatie boekbinders en een nieuw soort verzamelaars ontdekt de bibliofilie. Sommigen staan dicht bij de macht, anderen behoren tot de keizerlijke of koninklijke familie, weer anderen zijn geleerden of letterkundigen. De tentoonstelling gaat vergezeld van een wetenschappelijk werk dat een woordenboek bevat van ongeveer 550 boekbinders die tussen 1790 en 1820 in Frankrijk werkzaam waren. Een zestigtal illustraties van banden uit de verzameling van de Wittockiana fleuren het werk op. Bibliotheca Wittockiana, Bemelstraat 23, Brussel; www.wittockiana.org; geopend dinsdag tot en met zondag van 10.00 tot 17.00 uur.