De Boekenwereld. Jaargang 28

[p. 289]

Anton Gerits
Een EEG-plan uit 1713

Charles-Irénée Castel de Saint-Pierre had in de herfst van 1707 een ongeluk met zijn rijtuig op een van de slechte wegen van Neder-Normandië. De oorzaak van het ongeval was duidelijk: de slechte weg.

Wanneer ons zoiets overkomt, schrijven we een ingezonden brief of - als we een optimistisch karakter hebben en over voldoende geld beschikken - klagen we de overheid aan. Castel de Saint-Pierre, beter bekend als de abbé de Saint-Pierre, doet iets dergelijks: hij schrijft een boek. In 1708 publiceert hij Mémoire sur la réparation des chemins.¹ Het slot van dat geschrift is merkwaardig: slechte wegen zetten de mens aan het denken en al peinzende over de vraag hoe de slechte wegen kunnen worden verbeterd, is bij de schrijver een ander idee opgekomen, waarover hij nog eens uitvoerig wil nadenken! Toch verraadt hij vast waarover het zal gaan: ‘Het oprichten van een onderlinge permanente arbitrage om toekomstige meningsverschillen zonder oorlog te beëindigen en om een eeuwigdurend verkeer tussen alle naties te onderhouden...’²

Het is niet dit voorval dat de abbé voor het eerst doet nadenken over politieke problemen. In een brief van 4 januari 1697 aan Madame de Lambert³ schrijft hij al dat als hij zich meer aangetrokken voelt tot de politiek dan de filosofie en dat dit komt doordat hij ervan overtuigd is dat de kleinste ontdekking die hij zou kunnen doen op het gebied van politiek, van een veel groter nut zou zijn voor het welzijn van de mensen dan de mooiste filosofische speculaties.

Deze uitspraak van de dan al 39-jarige abbé is niet zomaar een bewering. Uit dezelfde brief blijkt hoe serieus hij het meent met zijn plan het mensdom iets goeds te bieden: een groot project dat van dien aard moest zijn, dat het de mensen welzijn en vrede zou verschaffen. ‘Ik verzamel hier materiaal om er welk bouwwerk dan ook mee te vormen dat van enig nut kan zijn en u weet dat ik aan die studie veel genoegen beleef’,⁴ aldus schrijft hij in dezelfde brief aan Madame de Lambert.

Het politieke plan dat hij uitbroedt, is wat de grondgedachte betreft niet nieuw. Plannen voor een eeuwigdurende vrede zijn zo oud als de wereld. De Middeleeuwen leverden plannen op van onder anderen Pierre Dubois (ca. 1250-ca. 1321) en Podiébrad (1420-1471), die beiden een christelijke republiek wilden vestigen, bestaande uit alle Europese staten. Bekender is het Edict van Nantes, door hertog de Sully toegeschreven aan koning Hendrik iv van Frankrijk (1589-1610). Dat plan stamt echter in werkelijkheid af van Maximilien de Béthune, baron van Rosny, Hertog de Sully (1560-1641) zelf, de uiterst bekwame minister van Hendrik iv.

Onze abbé wist nog niet beter of Sully sprak in zijn Mémoires⁵ de waarheid toen deze beweerde dat het vredesplan van zijn koning was. Hoe het ook zij, het plan van de abbé de Saint-Pierre heeft in wezen niet veel gemeen met het plan van Sully. Zijn plan is veel gedetailleerder en in menig opzicht veel realistischer.

In 1712 verschijnt de eerste opzet in druk onder de titel Mémoire pour rendre la paix perpétuelle en Europe. Als plaats van uitgave wordt Cologne vermeld en als drukker J. le Pacifique! In 1713, als de abbé bij de vredesconferentie in Utrecht is, verschijnt de definitieve versie in twee deeltjes onder de iets gewijzigde titel Projet pour rendre la paix perpétuelle en Europe. Plaats van uitgave is Utrecht en de drukker-uitgever is Antoine Schouten.

Het is een zeer uitvoerig en wijdlopig geschrift, waarin de auteur geen detail onbesproken laat, zelf

1 (Saint-Pierre Eglise), 10 janvier 1708. 4 to. 75 p.

2 ‘C'est l'établissement d'un arbitrage permanente entre eux [de volkeren] pour terminer sans guerre leurs différends futurs et pour entretenir aussi un commerce perpétuel entre toutes les nations...’

3 Anne-Therèse de Marguenat de Courcelles de Lambert (1647-1733), bekend door haar geschriften, maar vooral door haar salon die beschouwd werd als een voorportaal tot de Académie.

4 ‘J'amasse ici des matériaux pour en former un pour quelque édifice qui puisse être de quelque utilité et vous savez que je me plais fort à cette étude.’

5 (M. de Bethune de Sully), Mémoires des sages et royalles oeconomies d'estat, domestiques, politiques et militaires de Henry le Grand (twee delen), Amsterdam, 1638. In werkelijkheid in het geheim gedrukt op het kasteel van Sully door een drukker uit Angers. Deze eerste druk is te herkennen aan de forse Romein die gebruikt is op pp. 470-479 van deel 1. In de tweede druk, eveneens uit 1638, zijn deze bladzijden met een klein corps gedrukt.

[p. 290]

tegenwerpingen maakt bij zijn eigen theorieën en deze vervolgens uitvoerig weerlegt. Zonder nu alle aspecten van dit plan te bespreken, is het toch nuttig op een paar facetten de aandacht te vestigen.

De vrede kan slechts voor eeuwig worden verzekerd, zo bedacht de abbé, wanneer men overgaat tot het instellen van een internationaal hof van arbitrage. Dat gaat niet ineens. Eer de diverse Europese staten zullen willen inzien dat hun onderlinge verdeeldheid, de na-ijver en de machtswellust slechts henzelf schaadt, zal er nog heel wat geconfereerd en onderhandeld moeten worden. ‘Ik erken dat de Europese arbitrage slechts stap voor stap tot stand komt, langs geleidelijke weg in tweehonderd jaar.’⁶ Nu, dat was aardig bekeken. Op de kop af tweehonderd jaar later, in 1913, zou het in 1898 opgerichte Internationale Hof van Arbitrage zijn zetel krijgen in het Vredespaleis in Den Haag.

Castel de Saint-Pierre had voor zijn Hof van Arbitrage nog niet 's-Gravenhage op het oog, al zal hij ook daaraan spoedig gaan denken en ook hierin een vooruitziende blik tonen. In zijn aanvankelijk getitelde Ouvrages de politique (in de latere delen uitgebreid met: et de morale), verschenen in 15 delen tussen 1733 en 1741, geeft hij in deel 2 een supplement op zijn project en spreekt hij over ‘een congres in Den Haag of elders’⁷. Maar in 1713 verkiest hij nog Utrecht als zetel voor zijn hof en niet alleen voor een Hof van Arbitrage. Nee, hij wil ook een organisatie van min of meer supranationale allure, een Verenigde Naties van Europa, in principe uit te breiden tot een Verenigde Naties van de wereld. En wat hij nog meer wil, is een internationaal politieleger.

Hij vond Utrecht de meest geschikte plaats, omdat het in het hart van het land ligt dat de meest uitgebreide handel heeft, dat de meest vredelievende bevolking ter wereld herbergt en dat bovendien het meeste belang heeft bij handhaving van de vrede. Zonder vrede immers geen bloeiende handel.

Baseerden de achttiende-eeuwse filosofen zich op het natuurrecht dat natuurlijkerwijs leidde tot volkssoevereiniteit, de abbé komt tot de conclusie dat een statenbond, een maatschappij van staten, de enige weg is die tot blijvende vrede kan leiden. Ook later blijkt onze abbé steeds meer waarde te hechten aan een duidelijk contract dat hij verkiest boven bijkomstigheden van vormgeving en beleid. In zijn Annales politiques (twee delen), verschenen na zijn dood in 1757, laat hij nog weten dat de staat uitsluitend bloeit door een goede grondwet. ‘Is het hierna nog nodig zijn tijd te verdoen met van een monarchie een republiek te willen maken, of andersom?’⁸

De abbé werd niet uitsluitend geleid door menselijke bezorgdheid over de toestand in zijn wereld. Neen, Frankrijk had zo veel geld besteed aan de oorlogen van Lodewijk xiv, dat zelfs het geld voor het onderhoud van de wegen ontbrak. De handel floreerde niet en alleen vrede en rust zou, vooral ook voor de handelsvloot, soelaas kunnen bieden en opnieuw de weg naar welvaart openen.

De werken van Castel de Saint-Pierre die in druk zijn verschenen, zijn vrijwel zonder uitzondering zeldzaam. Hij liet zijn geschriften namelijk steeds voor eigen rekening drukken en verspreidde ze vermoedelijk grotendeels zelf. Het waren dus altijd min of meer privé-uitgaven.

Het ‘Projet’ van 1713 is in de uitgave in twee deeltjes aanwezig in het Vredespaleis. De schrijver besteedt veel aandacht aan het wel en wee van de handel en het belang dat handel heeft bij een blijvende vrede - een aspect dat blijkens het eerder geciteerde geschrift uit 1708 van begin af zijn grote aandacht heeft gekregen. Opvallend is echter dat in de titel hierover niets wordt prijsgegeven. Dat zou vooral voor de verspreiding in Nederland toch wel nuttig zijn geweest. Maar ook deze fout heeft hij hersteld. Het blijkt namelijk dat het hele ‘projet’ in 1713 meteen nog eens is herdrukt, maar nu in één deeltje waarbij het in een veel kleinere letter is gezet. De drukfouten in de eerste twee deeltjes zijn in deze nieuwe uitgave - die zover ik heb kunnen nagaan tot in de jaren zestig van de vorige eeuw onbekend bleef - hersteld. De titel luidt nu: Projet pour perpétuer la paix et le commerce en Europe. Augmenté des conférences à Utrecht, des nouveaux intérêts des princes.⁹

Dat onze abbé overtuigd was van de reële mogelijkheden die in zijn plan scholen, blijkt niet alleen uit de enthousiaste en gedecideerde toon van zijn geschrift dat vol ‘voorspellingen’ zit, maar ook uit een

6 ‘Je conviens que l'arbitrage européen ne se forme que peu à peu, par degrés insensibles en deux cents ans.’

7 ‘un congrès à La Haye ou ailleurs’.

8 ‘Qu'est il besoin après cela de perdre son temps à vouloir passer de la monarchie à la république ou inversement?’

9 Utrecht, chez A. Schouten, 1713. (4), 394, (10) p.

[p. 291]

paar illustratieve slotregels die in de tweede uitgave van 1713 op pagina 381 staan:

men kan zeggen dat als de idee van het werk eenmaal is gezaaid, het waarschijnlijker is dat het wortel zal schieten en alle vruchten zal dragen die wij ervan verwachten, dat wil zeggen dat de Europese Gemeenschap er op een dag zal komen, dat het onwaarschijnlijk is dat zij er nooit zal komen.¹⁰

10 ‘on peut dire que si l'ouvrage est une fois semé, il est plus vraysemblable qu'il prendra racine et qu'il portera tous les fruits que nous pouvons nous en promettre, c'est-à-dire, que la Société Européenne s'établira quelque jour, qu'il n'est vraysemblable qu'elle ne s'établira jamais.’