De Boekenwereld. Jaargang 28
(2011-2012)– [tijdschrift] Boekenwereld, De–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 252]
| |
 Salomon Savery naar Isaac Isaacsz, Vertoning van de Gekroonde Vrede, ets met de hand gekleurd en deels gelakt, Collectie Rijksmuseum, Amsterdam
| |
[pagina 253]
| |
Ingeprent
| |
Gevleugelde overwinningOp 5 juni 1648 was het feest in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Na tachtig jaar onrust kwam met het sluiten van de Vrede van Munster definitief een einde aan de oorlog tussen de Nederlandse opstandelingen en Spanje. De proclamatie en de officiële viering van de vrede vonden op dezelfde dag plaats. Vooral in Amsterdam, de stad die al jaren op vrede had aangedrongen en zich maar wat graag manifesteerde als voorvechter van de vrijheid, werd de vrede door de inwoners en het stadsbestuur uitbundig gevierd. In Amsterdam speelden kunstenaars en (toneel)schrijvers bij de viering van dit vredesbestand een belangrijke rol. Zo verschenen er talloze prenten en gelegenheidsgedichten, en werden toneelstukken opgevoerd waarin de vrijheidsstrijd tegen Spanje uitvoerig werd gememoreerd.Ga naar eind1 De toneelstukken maakten in juni in de vorm van tableaux vivants vertoningen waarin een groep acteurs in karakteristieke poses zwijgend iets uitbeeldt - deel uit van de openbare feestviering. De tableaus vonden plaats op de Dam waar de magistraat drie tonelen had laten oprichten. Vertoningen ontworpen door de twee aankomende toneelschrijvers Jan Vos en Geeraardt Brandt en door de gevestigde Samuel Coster werden hier opgevoerd voor het publiek. Volgens overgeleverde beschrijvingen belichtte Vos op allegorische wijze de nationale vrede waarbij vooral de Europese context werd benadrukt. Brandt en Coster ontwierpen juist tableaus waarin de vrijheidsstrijd tegen Spanje door middel van historische parallellen werd uitgebeeld. In tegenstelling tot Coster die hiervoor - uiterst traditioneel - vergelijkingen trok met de mythologische en klassieke geschiedenis, koos Brandt voor taferelen uit de geschiedenis van de eigen Bataafse voorouders om de vrede op levendige wijze te verbeelden.Ga naar eind2 De vertoningen op de Dam waren voor iedereen toegankelijk en moeten met grote bewondering zijn bekeken. Alhoewel de tableaus vergezeld gingen van toelichtende verzen zullen de Amsterdammers de volledige boodschap lang niet altijd hebben begrepen. De hier en daar ingewikkelde inhoud van de taferelen sloot eerder aan bij de kennis van de elite, voor wie het geheel de volgende dagen in de Schouwburg werd herhaald. De begeleidende teksten die op de drie tonelen op de Dam hoogstwaarschijnlijk alleen te lezen waren geweest, zullen tijdens deze Schouwburgvertoningen uitvoerig zijn voorgedragen. Alle verzen en een aantal beschrijvingen van de tableaus zijn in pamfletten of in het verzameld werk van de betreffende auteurs opgenomen. Visueel zijn alleen de vertoningen van Coster overgeleverd door middel van een door Pieter Nolpe geïllustreerd pamflet.Ga naar eind3 De zes tableaus die Coster ontwierp, zijn voor dit enkelvoudig pamflet in beeld gebracht door over de weergegeven drie tonelen een blaadje te plakken met hierop een volgend tableau. Met het oplichten van het bovenste blaadje kreeg men aldus tot drie keer toe een nieuwe vertoning te zien. Elk tableau bevat een toespeling op de eigentijdse geschiedenis waarbij leden van de oranjedynastie en de | |
[pagina 254]
| |
Staten van Holland zijn geplaatst tegenover hun mythologische of historische tegenhangers. Zo werd de mythe van Amphion, die met de klanken van zijn lier de stenen ertoe bracht zich samen te voegen tot de muren van de stad Thebe, betrokken op Willem van Oranje. Net als Amphion had Willem van Oranje met zijn ‘lieflijke, en zachte regeeringe’ de vrede en vrijheid weten te bewerkstelligen waardoor ‘allerley slagh van volckeren hier [...] mochten woonen, handelen, en nevens andere Burgeren hare neeringe [konden] uitoefenen’.Ga naar eind4 De vertoningen ter viering van de Vrede op de Dam en in de Schouwburg zijn zeker invloedrijk geweest. Zo heeft Jacob van Campen zich bij het ontwerpen van de decoraties voor het stadhuis onder meer laten inspireren door deze tableaus. De vergelijking tussen Willem van Oranje en Amphion is bijvoorbeeld terug te vinden in een van de reliëfs in de Burgerzaal.  Pieter Nolpe, Zinnebeeldige vertoningen die op de Dam zijn opgevoerd ter ere van de Vrede van Münster, ets, gravure en boekdruk, Collectie Rijksmuseum, Amsterdam
De relatief onbekende kluchtschrijver A. Boelens ontwierp ter gelegenheid van deze Amsterdamse festiviteiten in juni eveneens zes vertoningen van de Vrede van Münster. Ter opluistering van Joost van den Vondels vredespel Leeuwendalers werden deze allegorieën in de vorm van tableaux vivants op 23 juni in de Schouwburg opgevoerd.Ga naar eind5 De tableaus van Boelens werden in opdracht van de Amsterdamse drukker Tymen Houthaeck door Salomon Savery naar tekening van Isaac Isaacsz in prent gebracht. De prenten waren bestemd voor een speciaal pamflet dat in 1649 door Houthaeck werd uitgegeven. In het voorwoord van dit geïllustreerde pamflet richt Boelens zich tot de ‘Regeerende Hoofden’ van de Amsterdamse Schouwburg. Hij draagt de vertoningen aan hen op en meent de tableaus in druk te hebben laten vervaardigen opdat ze niet vergeten zullen worden. Tevens stelt Boelens dat hij zijn tonelen in navolging van de vertoningen van de bekende toneelschrijvers Jan Vos, Geeraardt Brandt en Samuel Coster heeft vervaardigd.Ga naar eind6 Het Rijksprentenkabinet is in het bezit van een zeldzame, uiterst fraai ingekleurde uitgave van dit geïllustreerde pamflet.Ga naar eind7 De platen zijn met de hand rijkelijk gekleurd en op verschillende plekken met goudverf en lak bewerkt. In tegenstelling tot de in prent gebrachte tonelen van Coster is voor elk tableau van Boelens een nieuwe, grote plaat gebruikt. Hierdoor zijn de figuren, kostuums, attributen en gezichtsuitdrukkingen veel gedetailleerder en rijker uitgevoerd. Ieder toneel heeft een eigen titel en is voorzien van een toelichtend lyrisch vers. De serie allegorieën begint met het tableau Gekroonde Vreede. Samen met de Rechtvaardigheid zit de Vrede op een triomfwagen waaronder verpletterde duivelse figuren liggen. De Vrede wordt gelauwerd door twee putti die boven de wagen verschijnen. Weergegeven in het gezelschap van verschillende deugden toont een in goud geklede vrouwenfiguur met scepter de gesluierde Nederigheid en de gevleugelde Overwinning een keizerskroon. De kroon vormt mogelijk een verwijzing naar de Duitse keizer die de vrede tussen Spanje en de Republiek officieel had bevestigd. De Gekroonde Vreede wordt opgevolgd door de vertoning Gewenste Vryheydt waarin de Faam boven de tronende Vrijheid de bazuin blaast. Mercurius, de god van de handel, knielt samen | |
[pagina 255]
| |
met het volk bij haar neer. De Vrede schenkt de Provinciën zeventien samengebonden pijlen, een verwijzing naar de zeventien gewesten die ooit samen de Habsburgse Nederlanden vormden. In het derde tableau, 't Ontwapenen van Mars, is het einde van de oorlog verbeeld. Te zien is hoe Mars, god van de oorlog, door de Vrede wordt ontwapend onder toeziend oog van een Hollandse vorst. De personificaties van Overvloed, Zeevaart en de stad Amsterdam kijken toe. Het herstel na deze ontwapening wordt getoond in de vierde vertoning, d'Ontloocken Aarde. De deugden keren onder leiding van Apollo terug uit de godenhemel. De Eendracht vertrapt de Nijd en de Twist, terwijl de met zwaard bewapende Rechtvaardigheid naast de Aarde en de Overvloed de situatie scherp in de gaten houdt. De Oorlog wordt definitief vernietigd in het tableau De Verplette Oorlogh. Onder toeziend oog van de Vrede, Deucalion en Jupiter (in de wolken) wordt de Oorlog onder een stapel rotsblokken bedolven. Deucalion overleefde met zijn vrouw Pyrrha als enige mens de zondvloed waarmee Jupiter, heerser over stervelingen en goden, de mensheid vernietigde. Hij staat in dit tableau dan ook symbool voor een nieuw begin voor de Republiek. Tot slot toont de zesde voorstelling, 't Verbont der Vorsten, hoe twee heersers (mogelijk Filips iv en Frederik Hendrik) de eed afleggen op een vredesverdrag. Achter hen staat de Vrede die boven beiden een lauwerkrans houdt.  Salomon Savery naar Isaac Isaacsz, Vertoning van de Gewenste Vrijheid, ets met de hand gekleurd en deels gelakt, Collectie Rijksmuseum, Amsterdam
 Salomon Savery naar Isaac Isaacsz, Vertoning van het Ontwapenen van Mars, ets met de hand gekleurd en deels gelakt, Collectie Rijksmuseum, Amsterdam
 Salomon Savery naar Isaac Isaacsz, Vertoning van het Ontluiken van de Aarde, ets met de hand gekleurd en deels gelakt, Collectie Rijksmuseum, Amsterdam
De begrippen ‘vrijheid’ en ‘vrede’ vormen, net als in de tableaux vivants van de collega's Vos, Brandt en Coster, de kern van Boelens vredesvertoningen. De Vrede van Münster is in deze zes taferelen door middel van een veelzijdige en soms complexe allegorische beeldtaal op treffende wijze in beeld gebracht. Het elitepubliek in de Schouwburg zal zich maar wat graag hebben herkend in de ideologie die met deze vertoningen werd uitgedragen. Het is uitzonderlijk dat dergelijke in de Schouwburg vertoonde allegorische tableaus apart werden geïllustreerd en gepubliceerd. Wellicht had deze serie prenten deel uit moeten gaan maken van een ooit te publiceren complete beschrijving van alle opgevoerde vertoningen ter gelegenheid van de Vrede van Munster? Of misschien deed deze prachtig ingekleurde serie wel dienst als geschenk voor de leden van het Schouwburg- of stadsbestuur? Rijk ingekleurde, met goudverf en lak bewerkte prenten als deze waren immers zeldzaam en van grote waarde. Over de oorspronkelijke bestemming van Boelens tableaus wordt (vooralsnog) in het duister ge- | |
[pagina 256]
| |
tast. Onduidelijkheid hierover doet echter niets af aan het heugelijke feit dat we met dank aan deze overgeleverde zeldzame serie ons vandaag de dag nog een levendig en kleurrijk beeld kunnen vormen van de vertoningen die ter viering van de nationale vrede op 23 juni 1648 in de Schouwburg werden opgevoerd.  Salomon Savery naar Isaac Isaacsz, Vertoning van het Verpletteren van de Oorlog, ets met de hand gekleurd en deels gelakt, Collectie Rijksmuseum, Amsterdam
 Salomon Savery naar Isaac Isaacsz, Vertoning van het Verbond der Vorsten, ets met de hand gekleurd en deels gelakt, Collectie Rijksmuseum, Amsterdam
Lotte Jaeger |
|