De Boekenwereld. Jaargang 28

[p. 210]

Titelpagina van Aubrey, ‘by the author of Emilia Wyndham’, Tauchnitz Edition 295, 1854

[p. 211]

Elsbeth Kwant
Tauchnitz Edition

Door gebruik te maken van alle mogelijkheden van een industrialiserende samenleving creëerde een anglofiele Duitser, Christian Bemhard Tauchnitz, een uniek fonds van Engelse en Amerikaanse auteurs. In ruim een eeuw, tussen 1841 en 1942, gaf de Tauchnitz Edition meer dan 5800 Engelstalige werken van ruim achthonderd auteurs uit. Het bedrijf ‘met een enorm talent voor zelfpromotie’, aldus de British Library die de grootste collectie Tauchnitz Editions beheert, bracht Engelse en Amerikaanse auteurs naar elke spoorwegkiosk op het Europese vasteland. De goedkope, maar kwalitatief goede Tauchnitzboeken bereidden de weg voor de succesvolle paperbackreeksen van de twintigste eeuw.

Christian Bernhard Tauchnitz was afkomstig uit een familie van uitgever-drukkers. In 1837 begon hij een eigen bedrijf, dat eerst met name Duitse boeken drukte. Rond die tijd kwam er een nieuwe generatie Engelse schrijvers op, die ongekend populair was. Tauchnitz, die zelf graag Engelse literatuur las, zag een gat in de markt en begon in 1841 met het uitgeven van een Collection of British Authors, bedoeld voor het Europese vasteland. Zijn eerste auteur was Sir Edward Bulwer-Lytton, die al snel werd gevolgd door Dickens, Scott, Charlotte Brontë, Macaulay, Thackeray, Carlyle, Trollope en George Eliot. De collectie bleek zeer succesvol: in 1937 kon in de jubileumuitgave met trots worden gemeld dat er wereldwijd meer dan veertig miljoen exemplaren waren verkocht. Tauchnitz had dan ook enkele voordelen die hem in staat stelden de concurrentie voor te blijven. Zijn bedrijf was gevestigd in Leipzig, het centrum van de Europese boekhandel. Daarnaast had hij een efficiënt georganiseerd bedrijf en een steeds groeiende voorraad van stereotype platen (die snelle herdrukken mogelijk maakten), waardoor hij drie tot vier boeken per week kon uitgeven.

Portret van Christian Bernard Tauchnitz, grondlegger van de Tauchnitz Collection of British authors

In de tijd dat Tauchnitz begon met uitgeven was er nog geen internationaal copyright. Op het vasteland van Europa werden Engelse en Amerikaanse boeken zonder toestemming van de auteurs herdrukt. Voor Tauchnitz betekende dit dat veel van de boeken die hij uitgaf ook al door anderen werden gedrukt. Hij vond bovendien dat de toekomst niet lag in het blijven herdrukken van oude boeken. Hij reisde naar Engeland om contact op te nemen met schrijvers die hij graag wilde uitgeven en probeerde tegen een acceptabele vergoeding hun toestemming te verkrij-

[p. 212]

gen voor zijn uitgaven. De Engelse schrijvers, die zich al geruime tijd druk maakten over de roofdrukken van hun werken, stonden over het algemeen zeer welwillend tegenover deze voorstellen. Bepaalde restricties werden standaard in het contract opgenomen: de uitgaven zouden niet mogen worden verspreid in Engeland en zijn koloniën en Tauchnitz zou de verkoop van de oorspronkelijke Engelse uitgaven in Duitsland niet proberen te verhinderen. De befaamde tekst ‘not to be introduced into the British Empire or the U.S.A.’ die alle boeken sierde, had trouwens ook onvermoede gevolgen, zoals H.G. Wells in The Sea Lady beschrijft: ‘There is a particularly fine collection of English Books, it seems, in the deep water of the English Channel; practically the whole of the Tauchnitz Library is there, thrown overboard at the last moment by conscientious or timid travellers returning from the continent.’

Ruggen van Tauchnitzbanden uit de publicatie van Jan van Kranenburg. De meest linkse is de standaarduitvoering die tot 1930 werd gebruikt, daarna volgden de nieuwe ruggen en banden elkaar snel op. Collectie Jan van Kranenburg

Band van A Woman of no importance, Oscar Wilde, Tauchnitz Edition 4157, 1909

Zijn genereuze manier van onderhandelen zorgde ervoor dat Tauchnitz met veel van zijn schrijvers, waaronder Charles Dickens en Wilkie Collins, warme vriendschappen opbouwde. Deze handelwijze bleef uniek totdat in 1846 via een bilateraal contract tussen Duitsland en Engeland internationaal copyright werd ingevoerd. Daarmee werden de afspraken die Tauchnitz had gemaakt algemeen bindend, zodat hij het unieke recht verwierf op een groot aantal werken. Toen ook andere landen soortgelijke contracten aangingen en in 1886 de Berner Conventie de basis legde voor internationale bescherming van auteursrecht, betekende dit dat de boeken waarop Tauchnitz copyright had de enige legale in Europa werden.

De steeds groeiende productiecapaciteit kon niet eindeloos worden gevuld met nieuwe boeken en daarom begon Tauchnitz ook weer classics te drukken waar geen rechten meer op rustten. De wereldwijde verkoop werd bovendien gestimuleerd door een ander project. In 1846 begon hij met de uitgave van tweetalige woordenboeken (die allemaal het Engels koppelden aan een andere taal). Bij een onderzoek naar de Tauchnitzseries zijn in meer dan negen talen vele voorbeelden gevonden van boeken waarin de lezers (hoogstwaarschijnlijk met een Tauchnitz-

[p. 213]

woordenboek) hen onbekende woorden in de kantlijn hebben geschreven. Een van de grootste overwinningen van de Tauchnitz Verlag was echter de verovering van de Amerikaanse markt. Verschillende bronnen uit Amerika maken rond 1850 gewag van de ‘vloed van Duitse herdrukken’ die niet alleen van veel betere kwaliteit waren, maar ook nog eens veel goedkoper waren dan de originele Engelse uitgaven en zelfs dan de Amerikaanse drukken. Zijn hegemonie over Amerika duurde tot 1891, toen het Amerikaanse Congres onder druk van de vakbonden een wet aannam waarbij het verboden werd boeken in te voeren naar Amerika, behalve wanneer zij een copyright voor 1891 hadden. De wet was vooral met het oog op Tauchnitz opgesteld.

Omslag van Debits and Credits, Rudyard Kipling, Tauchnitz Edition 4750, 1930

Toen Tauchnitz zich in Amerika had gevestigd, begon hij gelijk met het werven van prominente auteurs voor zijn serie. Ook in Engeland kon hij de nieuwe generatie Victoriaanse auteurs in zijn fonds opnemen. Met een dergelijke overvloed van getalenteerde schrijvers kon hij zijn machtspositie in de boekenwereld constant uitbreiden. De eerste vijfhonderd edities werden in een tijdsbestek van achttien jaar gedrukt, voor de tweede vijfhonderd was nog niet de helft van die tijd nodig, wat neerkwam op een productie van zes boeken per maand. De verkrijgbaarheid van de Tauchnitz Edition was uitstekend. Er werd efficiënt gebruikgemaakt van de (nieuwe) spoorlijnen in Europa en zelfs in de meest afgelegen gebieden van de wereld waren Tauchnitz' boeken verkrijgbaar - ‘The first sign of an advancing culture is a Tauchnitz Edition’.

Tot 1847 had Tauchnitz zijn boeken uitgegeven in de gotische letter. Maar nu zijn imperium zich steeds verder begon uit te breiden, moest hij met name de Fransen te vriend houden die Didots elegante typografie waren gewend. Hij ging over op een modern lettertype en veranderde tegelijk het uiterlijk van zijn boeken. Verdere vernieuwingen werden rond 1860 doorgevoerd. Het bleek dat de ideale omvang van boeken voor massaproductie lag op 288 pagina's (18 katernen) en bij veel boeken is duidelijk zichtbaar dat het lettertype hierop is aangepast. Tot 1930 werden de boeken in een uniform papieren omslag aangeboden. De nieuwe eigenaars lazen ze zo of lieten ze zelf inbinden. Sommige uitgevers zagen brood in het ontwikkelen van speciale banden voor de Tauchnitz' Collection of British Authors, in Nederland waren dat aan het begin van de twintigste eeuw onder meer De Bijenkorf en uitgeverij Meulenhoff.

Tauchnitz kreeg in 1860 de erfelijke titel baron (Freiherr) en van zijn geliefde Engeland kreeg hij bovendien in 1872 de titel ‘honorary office of British Consul-General at Leipzig’. De eerste baron Tauchnitz overleed in 1895 met achterlating van een machtig uitgeversimperium en de gedachte dat hij inderdaad, zoals hij zich in 1841 had voorgenomen, een cultureel ambassadeur was geweest voor Engeland. Zijn oudste zoon Christiaan werd daarna eigenaar, maar diens enige daad van betekenis was het aanstellen van Dr. Curt Otto als zijn partner, die het bedrijf leidde tot zijn dood in 1929. Hoewel ook hij zijn best deed om goede banden met zijn auteurs te houden, lieten die hun belangen steeds vaker behartigen door tussenpersonen, vaak ten koste van de uitgevers.

[p. 214]

Otto sloeg echter zijn grote slag met het binnenhalen van George Bernard Shaw, die de best verkopende auteur in de geschiedenis van de Tauchnitz Collection zou worden. Ook werd een aantal kleine veranderingen aangebracht in de omslagen van de boeken, mede onder invloed van de Eerste Wereldoorlog. De jaren 1914 tot 1919 waren desastreus voor het bedrijf. Nu alle Tauchnitzschrijvers tot de vijand werden gerekend, steeg de productie nooit boven acht boeken per jaar, die bovendien door de Duitse censuur moesten worden goedgekeurd. Na de oorlog bleven de problemen bestaan, met name door de torenhoge inflatie. Dat de uitgeverij de naoorlogse jaren overleefde, was te danken aan de maatregelen van Otto, die onder andere de contracten met schrijvers vernieuwde en zo veel mogelijk boeken in twee delen uitbracht.

Stofomslag van The Trembling of a Leaf, Somerset Maugham, Tauchnitz Edition 4585, 1936. De kleurcodering oranje stond voor korte verhalen. Daarnaast waren er rood (misdaad en avontuur), blauw (liefde), groen (reizen), paars (biografieën), geel (psychologische romans) en grijs (toneelstukken, poëzie en verzameld werk)

Toen de uitgeverij de klap van de Eerste Wereldoorlog min of meer te boven was gekomen, kwam er een veel hardere achteraan. De Engelse schrijvers die zich hadden verenigd in de Society of Authors waren niet tevreden met de manier waarop zij door Otto behandeld werden. Hij maakte gebruik van zijn recht om het werk van bepaalde schrijvers niet te drukken of te wachten tot zij beter materiaal leverden, hetgeen niet altijd overeenstemde met wat de schrijvers van zichzelf dachten. In 1928 werd een voorstel aangenomen: geen van de schrijvers die deel uitmaakten van de Society of Authors zou zijn rechten afstaan aan Tauchnitz tot twaalf maanden na de uitgave van de originele editie. Dit betekende dat men eerst meer kon verdienen aan de oorspronkelijke uitgave die op de open Europese markt kon worden gebracht. Een jaar hierna overleed Otto.

In 1929 werd het bedrijf gereorganiseerd en omgevormd tot een besloten vennootschap onder leiding van Max Wegner. De naam van de serie werd in 1930 eindelijk gewijzigd in Collection of British and American Authors, hoewel er al sinds 1842 boeken van Amerikaanse schrijvers waren uitgegeven. Tegelijk werd begonnen met een onderverdeling in categorieën die herkenbaar waren aan een vaste kleur,

[p. 215]

om de keuze van de klant te vergemakkelijken. Tauchnitz was dus eerder dan Penguin, dat hiermee pas in 1935 van start ging.

In 1934 nam een andere drukkerij, Brandstetter, de Tauchnitz Verlag over. Directeur John Holroyd-Reece, die twee jaar eerder begonnen was met de Albatross-serie, kreeg nu volledige bevoegdheid over beide uitgeverijen. Hij introduceerde bij Tauchnitz onmiddellijk de gemoderniseerde lay-out die hij ook in Albatross gebruikte. Ook voegde hij de twee series binnen een jaar samen, zodat zij op een monogram na gelijk waren. Tot dan toe had men bij Tauchnitz geprobeerd alle ruim 5000 uitgaven beschikbaar te houden. Holroyd-Reece nam alle slecht verkopende boeken uit de handel. Bovendien liet hij veel boeken verkorten om tot de 288 pagina's te komen en vroeg hij pas daarna toestemming van de auteur. Van 1934 tot 1943, de tijd dat Holroyd-Reece de leiding had, zijn 198 werken verschenen waartussen weinig belangwekkends zit. De verklaring hiervoor ligt in het feit dat Holroyd-Reece nieuwe schrijvers beter tot hun recht vond komen in zijn eigen Albatrossreeks, terwijl de klassiekers een plaats kregen in de oudere Tauchnitzserie. Dit had als bijkomend voordeel dat de winsten van de nieuwe schrijvers, die aanmerkelijk groter waren dan die van de oudere, niet gedeeld hoefden te worden met Brandstetter, zoals wel het geval zou zijn wanneer hij ze uitbracht in de Tauchnitz-editie. Holroyd-Reece zag ook in het nieuwe Duitse regime niet direct een bedreiging: ‘Tauchnitz heeft vier oorlogen overleefd en zal de vijfde ook overleven.’ De omvang van zijn drukwerkopdrachten beschermden Tauchnitz inderdaad nog korte tijd, maar in 1942 verbood het naziregime Tauchnitz alsnog Angelsaksische literatuur te publiceren. Het bedrijf ging over op het publiceren van Duitse en Franse auteurs, totdat in 1943 een geallieerd bombardement de hele boedel vernietigde. Na de oorlog kwam er nog New Series, maar die kon de concurrentie met de nieuwe pocketreeksen van Penguin en Albatross niet meer aan. In 1955 kwam er een definitief einde aan de Collection of British and American Authors.

Omslag van The Spanish Gardener, A.J. Cronin, Tauchnitz Edition New Series 101, 1952. Met oorspronkelijke buikband

Literatuur

W.B. Todd & A. Bowden, Tauchnitz International Editions in English 1841-1955. New York 1988.

J. van Kranenburg, Tauchnitz en Albatross. Heemstede 2002.

‘Books: Exit Tauchnitz’, in: Time, 20 juli 1942.