De Boekenwereld. Jaargang 28

[p. 17]

Favorieten in Museum Meermanno

Adriaan Koerbagh: Een Ligt schijnende in duijstere plaetsen (1668)
Frits Mulder Coördinator vrijwilligers

In de Gouden Eeuw was de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden een plek waar mensen die, omdat ze bijvoorbeeld jood of Hugenoot waren, elders in Europa aan vervolging blootstonden, vrij konden leven en ademen. Zeker nu veel Nederlanders steeds meer in de greep lijken te komen van angst voor een religie als de islam en daarom onze grenzen weer willen sluiten om als een Hansje Brinker een overstroming met vreemde invloeden tegen te houden, betreuren weer veel anderen juist de teloorgang van de tolerante geest van die republiek van toen.

Maar als je het verhaal kent achter één van de schatten van Museum Meermanno, dan besef je dat de tolerantie van toen relatief was en dat vrije denkers wel degelijk op hun tellen moesten passen. Dat heeft Adriaan Koerbagh aan den lijve ondervonden. Niet alleen werd een door hem samengesteld woordenboek verboden en verbrand, maar het bevoegd gezag in Amsterdam eiste ook dat hij op een ijzingwekkende wijze zou worden gestraft: zijn tong moest worden doorboord, zijn rechterduim afgehakt en hij moest liefst levenslang worden opgesloten. De man en zijn ideeën moesten worden ‘kaltgestellt’.

Adriaan vluchtte, maar hield zich niet stil. Hij begon te schrijven aan Een Ligt schijnende in duijstere plaetsen, een boek waarin hij zijn levensfilosofie - hij hing de ideeën van Spinoza aan - eens precies opschreef. Het vrije woord liet zich niet temmen.

Tijdens het drukken ontdekte de drukker echter wie hij was en gaf het boek, deels gedrukt, deels in manuscript aan de Amsterdamse autoriteiten. Koerbagh wist nog een tijdje onder te duiken, maar werd uiteindelijk opgepakt en opgesloten. Hij heeft zijn gevangenschap niet lang volgehouden en stierf toen hij nog maar 37 jaar was.

Het boek van Koerbagh is om meer dan één reden mijn favoriet uit de collectie van Museum Meermanno. Ten eerste omdat het een curieus voorkomen heeft, deels gedrukt en deels in manuscript. In tweede instantie natuurlijk omdat het boek getuigt van een vrije geest die de waarheid niet op gezag van dogma's aanneemt, maar deze zelf zoekt en onderzoekt. En ten derde, en dit heeft niets aan actualiteit ingeboet: het boek is een waarschuwing. Zelfs in een tolerant land is de vrijheid van levensovertuiging niet altijd vanzelfsprekend.

Chris Lebeau: Ex libris Johan Tuyt (1924)
Henk van Buul vrijwilliger

Dat Museum Meermanno met meer dan 300.000 ex libris wellicht de grootste collectie ter wereld in huis heeft, is in kringen van verzamelaars en liefhebbers van deze vorm van klein grafiek genoegzaam bekend. Die enorme collectie bestaat uit meerdere op zichzelf staande deelverzamelingen van verschillende aard. De belangrijkste daarvan zijn de verzamelingen van Schwencke, Strens en Jansen-Ebing, met ieder op zich al meer dan 80.000 bladen. Naast deze omvangrijke deelcollecties maken nog diverse grote en kleine verzamelingen deel uit van het geheel.

Eén daarvan is de prachtige collectie ex libris die meestal in koper zijn gegraveerd door de kunstenaars van de Cossmannschule. Daarbij uiteraard ook

[p. 18]

veel werk van de Weense grootmeester en inspirator Alfred Cossmann zelf. Deze aanwinst werd omstreeks 1980 door het museum aangekocht van de bekende Nederlandse ex librisverzamelaar en antiquaar Johan Souverein.

Af en toe heb ik het voorrecht om, als het ware, likkebaardend langs de rekken met de dozen en mappen ex libris te mogen lopen in het depot van het museum, waarbij ik steeds weer onder de indruk ben van de hoeveelheid en verscheidenheid van het aanwezige materiaal. Ik zou graag alles willen bekijken en bestuderen, maar helaas: mij is maar één leven gegeven. Gebaseerd op enkele steekproeven durf ik te poneren dat de collectie ex libris van het museum een fundgrube is voor de ex librisvorser. Het betreft dan niet enkel de ex libris zelf, maar juist ook de daarbij aanwezige documentatie. De totale collectie zou een welhaast onuitputtelijke bron kunnen zijn voor studie, publicaties en promoties.

Ter illustratie van de rijkdom van de collectie heb ik een map nader bekeken en bestudeerd. Het bevat het werk van mijn meest geliefde kunstenaar, de Nederlander Chris Lebeau. Toen ik ruim 35 jaar geleden begon met het verzamelen van ex libris, kwam ik door toeval al snel in het bezit van enkele prachtige ex libris van Lebeau, zoals die voor de juristen Cleveringa en Meijers en de arts Johan Tuyt. Dit laatste is door de jaren heen mijn favoriet gebleven, ook al omdat het motief (psychiatrie) mij beroepshalve zo aansprak. Volgens de door Johan Schwencke samengestelde werklijst, die in juni 1945 gecontroleerd werd op het atelier van Lebeau, moet het Tuyt-ex libris in 1924 zijn gemaakt.

Met het bijzondere werk van Lebeau als vliegende start liet het ex libris mij niet meer los. Ook bleef ik naar mijn gevoel met de veelzijdige kunstenaar Lebeau verbonden. Lebeau moet een standvastige, overtuigende idealist zijn geweest, die uiteindelijk het leven verloor omdat hij weigerde zijn hulp aan het verzet op te geven. Op een briefkaart van 19 juni 1945 schrijft Sof Lebeau-Herman aan Johan Schwencke: ‘Helaas moet ik U een zeer treurige mededeling doen. Chris is einde maart of begin april in Dachau aan longontsteking gestorven.’ Naar aanleiding van Lebeaus dood schreef zijn vriend en geestverwant, de anarchist Albert de Jong in het links-socialistische weekblad De Vlam een ontroerend en persoonlijk in memoriam. ‘Hij haatte alle gezag, alle conventie, alle verhoudingen van meester en slaaf, van heer en knecht... Hij erkende geen andere verhouding dan de verhouding van gelijkheid, wederkerigheid, kameraadschap, solidariteit.’ Als hommage aan deze grote kunstenaar en persoon lijkt het mij gepast om Lebeaus eigen ex libris uit 1927 af te beelden met daarop een zelfportret.

Juist door de documentatie die in de mappen van het museum aanwezig kan zijn, krijgen de daarin opgeborgen ex libris nog meer betekenis en diepgang. Zo is de collectie veel meer dan alleen ruim 300.000 ex libris.

Nicolaus van Lyra: Postilla super totam Bibliam (1472)
Jos van Heel conservator oude collecties

De oudste gedrukte boeken zijn dikwijls groeiboeken. Wanneer de drukker zijn werk had gedaan, moesten ze nog afgewerkt worden voordat de binder zijn werk kon doen. Die afwerking bestond uit het aanbrengen van de initialen en andere hoofdletters, de kopregels, de foliëring, de onderstrepingen en soms ook schema's en tekeningen, meestal uitgevoerd in de kleuren rood en blauw. Omdat die afwerking doorgaans in opdracht van de koper plaatsvond, hebben de verschillende exemplaren van zulke drukken een heel eigen karakter. Dat is ook het geval met de omvangrijkste Italiaanse incunabel die het Museum Meermanno rijk is, een foliant in vijf dikke delen. Hij bevat het uitvoerige Bijbelcommentaar dat de franciscaan Nicolaus van Lyra (ca. 1270/75-1349) tussen 1322 en 1331 schreef. De Duitse drukkers Sweynheym en Pannartz in Rome verzorgden de eerste gedrukte versie van dit werk in 1471-1472. In de eerste helft van dat laatste jaar verbleef de Leuvense hoogleraar Henricus van Zomeren te Rome, waar hij dit werk vers van de pers kon kopen. Hij keerde ermee terug naar Leuven en liet het daar rubriceren, verluchten en inbinden. De ruimten die voor schema's waren

[p. 19]

opengelaten, bleven oningevuld. De versiering van de delen over het Nieuwe Testament was rijker dan die van de voorafgaande delen. Lang genoot Van Zomeren er niet van, want hij overleed al op 14 augustus 1472. Dat betekent dat de rubricatie en verluchting in de zomer van 1472 moeten zijn aangebracht. Verluchtingen zijn zelden zo precies te dateren.

Chris Lebeau, ex libris, 1927. Collectie Museum Meermanno, Den Haag

Hij liet het werk na aan een armencollege van de Leuvense universiteit, waaruit het later weer verdween. Via de handel kwam het in het Malderus-college van dezelfde universiteit terecht, waar het in 1790 werd verkocht. In 1833 verwierf baron Van Westreenen het werk op de veiling van de bibliotheek van de vroegere Leuvense hoogleraar en bibliothecaris Jan Frans van de Velde. Hij liet het opnieuw inbinden en de indeling van de banden veranderen, zodat die overeenkwam met de beschrijving van het boek in de standaardbibliografie van Panzer. Van een studieboek en naslagwerk was het een ‘monument typographique’ geworden, een belangrijk voorbeeld van de vroege boekdrukkunst. Een vergelijkbare ontwikkeling hebben de meeste incunabelen doorgemaakt, maar niet vaak is die zo nauwkeurig te volgen.

[p. 20]

Afbeelding 1: Inventarislijst geschreven door baron van Westreenen, Collectie Museum Meermanno, Den Haag (boven) Afbeelding 2: Probeersel in handschrift van de baron, Collectie Museum Meermanno, Den Haag (rechts)