De Boekenwereld. Jaargang 27

[p. 258]

Cornelis van Foreest (1756-1825) op ongeveer 50-jarige leeftijd, geportretteerd door Taco Scheltema. Collectie Stedelijk Museum Alkmaar, bruikleen Stichting Van Foreest en Van Egmond van de Nijenburg

[p. 259]

Peter J. Tomson
Boeken vertellen een verhaal
Het patriottisch engagement van Cornelis van Foreest (1756-1825)

Ergens halverwege de jaren 1780, in de maanden februari tot en met juni, lazen elf Alkmaarse notabelen, op rij en in ordelijke regelmaat, de zeven deeltjes van de Lettres Cabalistiques, een curieus geschrift van de Franse verlichtingsfilosoof, markies d'Argens. Elke lezer noteerde nauwgezet in ieder deel op welke datum en aan welke volgende lezer hij het doorgaf en zette daarbij zijn handtekening. De elf namen verschijnen in vaste volgorde en vormen een informele leeskring, waarvan het voortbestaan tot in de jaren 1790 kan worden gevolgd. De heren waren in hoge mate politiek geëngageerd, wat hen in de woelige tijden die volgden eerst in moeilijkheden en later in leidinggevende posities bracht.

Centrale figuur in de kring was Cornelis van Foreest, lid van een regentengeslacht dat al eeuwenlang resideerde in Alkmaar en Hoorn. De Lettres Cabalistiques vonden hun plaats in de bibliotheek van het buitenhuis Nijenburg tussen Alkmaar en Heiloo, een erfgoed dat hij in 1795 ging bewonen.¹ De rol die deze magistraat in de patriottische en Bataafse politiek speelde, bleef in het onderzoek tot nog toe onderbelicht.² Wanneer we de deeltjes van d'Argens tevoorschijn halen uit de stoffige hoek van de familieboekerij waarin ze uiteindelijk zijn beland,³ kunnen ze ons iets meer vertellen over een interessant personage uit een belangrijke episode van de Alkmaarse, Nederlandse, ja zelfs Atlantische geschiedenis.⁴

1 C.[W.] Bruinvis, ‘Foreest (Cornelis van)(2)’. In: Molhuysen, P.C. en P.J. Blok (red.), Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek (NNBW), Leiden 1911-1937. Dl. 1, p. 877 e.v.

2 Van de in noot 22 aangehaalde werken over de Bataafse Revolutie noemt alleen Rosendaal Foreest tweemaal in het voorbijgaan. Ook de bibliografie van D. Aten (zie onder noot 6) over het patriottisme in Alkmaar vermeldt geen studies over C. van Foreest.

3 Een deel van de hier besproken boeken uit de bibliotheek van Nijenburg berust bij schrijver dezes en komt uit de erfenis van zijn moeder, Aleide Tomson-van Foreest, nazaat van Cornelis. Zie ook onder noot 45.

4 De schrijver spreekt zijn dank uit aan dr. Roelof van Gelder voor beslissende inhoudelijke en redactionele adviezen, aan Adriaan Deurloo voor een deskundig duwtje in de rug, aan Anne Lawant voor zijn onmisbare informatie over het archief en de catalogus van de bibliotheek van Nijenburg, aan Maarten Prins voor het helpen vermijden van enkele beoordelingsfouten en aan de staf van het Regionaal Archief in Alkmaar voor de soepele manier waarop gevraagde stukken ter beschikking werden gesteld.

Een leeskring van patriottische regenten en intellectuelen

We bekijken eerst de ‘buitenkant’ van de boeken en hun lezers. Op het voorblad van elk deel van de Lettres Cabalistiques prijkt de rij namen, bijvoorbeeld als volgt in deel 6:

Gezonden, voor 7 dagen, aan den Heer Van Foreest, 21e Maart [getekend] P. Panneboeter

28 d^o aan den Heer du Tour [getekend] C. van Foreest

11 April aan dHr Lulius [getekend] J. du Tour

18e aan dHr. Dijl [getekend] B. Lulius

24e aan DHr Bucerus [getekend] L. Dijl

1 Maij aan D.Hr. Hoefman [getekend] C.S. Bucerus

7 May aande Heer Ryzer [getekend] Hoefman

14 aan dHr C. Domis [getekend] H. Rijser

21 aan de Hr. W.J. Domis [getekend] C. Domis

28 Hr. du Tour [getekend] Domis^5

4 Juny aanden heer Panneboeter [getekend] duTour

De identiteit van de elf heren is op enkele details na goed te achterhalen. Het loont de moeite de namen met bijbehorende ambten na te lopen en daarbij de strategische familierelaties niet over het hoofd te zien. Ook willen wij graag weten waar de heren stonden in de strijd tussen patriotten en prinsgezinden. Een belangrijke bron voor zulke personalia zijn de geschriften van de Alkmaarse tekenaar, verzamelaar en onbezoldigd gemeentearchivaris C.W. Bruinvis.⁶

1 De eerste en laatste naam op iedere lezerslijst is steeds P. Panneboeter. Hij zond elk deel eerst naar Van Foreest, de laatste lezer zond het dan weer terug naar Panneboeter en uiteindelijk belandden alle deeltjes bij Van Foreest. Dit lijkt te betekenen dat Panneboeter de boeken aankocht en overhandigde aan Van Foreest als eerste lezer. Mr. Pieter Panneboeter (1752-1802) was notaris te Alkmaar en trad in 1785 op als Van Foreests familienotaris.⁷ Zijn patriottische sympathie blijkt uit het feit dat hij bij de Bataafse omwenteling in 1795 tot schepen (magistraat) van Alkmaar werd verkozen.

5 In deel 2 draagt J.L. Rijser over aan C. Domis en Domis aan du Tour. Het handschrift van de ondertekening is dat van W.J. Domis, met ‘Domis’ onderstreept zoals W.J. meestal doet. De overdracht van C. naar W.J. Domis is hier dus niet vermeld. Zijn de heren één keer onzorgvuldig geweest? Of was W.J. Domis ditmaal niet van de partij?

6 Bruinvis, op. cit. (noot 1); idem, Het Patriotisme [sic] te Alkmaar. Alkmaar 1886; idem, De Alkmaarse vroedschap tot 1795, z.p., z.j. [1905]. Bruinvis had een enorme kennis van de geschiedenis van Alkmaar en haar bronnen en materiële sporen, maar documenteert zijn informatie nauwelijks. D. Aten, ‘Zonder of onder de prins? Patriotten en orangisten’, in: D. Aten e.a., Geschiedenis van Alkmaar, Zwolle 2007, p. 344-359, ontleent veel aan Bruinvis, zie bibliografie ibid. p. 559.

7 Acte van renunciatie door Foreests moeder ten gunste van toekomstige erven van haar zoon, 10 mei 1785, Familiearchief Van Foreest (voortaan FAvF) nr. 234 [233]; testament C. van Foreest en echtgenote J. van Delen, 11 mei 1785, FAvF nr. 247 [246]. Gevolgd wordt de nummering van J.H. Rombach, Inventaris van de archieven van de families Van Foreest (enz.), Alkmaar 1992. De nummering op de website van het Regionaal Archief Alkmaar wijkt hier vaak af en wordt steeds genoteerd tussen vierkante haken.

[p. 260]

2 Het tweede en blijkbaar belangrijkste lid van de kring is mr. Cornelis van Foreest.⁸ Hij werd in 1756 in Alkmaar geboren als oudste zoon van Dirk van Foreest, schepen en burgemeester van Alkmaar. Zoals zoveel familieleden studeerde Cornelis rechten in Leiden. Deze universiteitsstad was in de jaren 1770-1780 een kweekplaats van verlicht-patriottisch denken.⁹ Zijn proefschrift uit 1776 heeft de ongevaarlijk klinkende titel De patria potestate, ‘Over het vaderlijk gezag’, maar de bijbehorende stellingen dragen het stempel van een nadrukkelijk tolerant verlichtingsdenken.¹⁰ Vanaf 1778 was hij meermaals schepen van zijn geboorteplaats, in 1782 werd hij vroedschap (raadslid) en in 1795 was hij korte tijd een van de burgemeesters. Deze carrière paste geheel in de prominente rol van de familie onder het Alkmaarse regentendom.¹¹ Foreest, zoals wij hem in aansluiting bij de familietraditie voortaan zullen noemen, raakte na 1795 in de landelijke politiek betrokken en was onder meer voorzitter van het Wetgevend Lichaam (parlement).¹² Over zijn patriottische wapenfeiten en zijn ontzetting uit openbare ambten in 1787 spreken wij straks.

3 Jhr. mr. Jo[h]an du Tour werd in 1746 geboren in Alkmaar en stierf er in 1818. Hij en zijn broer Jacob Nanning (zie nr. 11) waren zoons van jhr. Gerrit Martijn du Tour (1715-1788), vroedschap, schepen en burgemeester van Alkmaar. Johan was schepen van Alkmaar tussen 1769 en 1784 en volgde in 1786 Jacob Nanning op als secretaris, toen deze naar Friesland verhuisde. Twee jaar later werd hij bij decreet van Prins Willem v uit dit ambt ontzet in het kader van de contrarevolutie van 1787-1788. Ook Johan was dus een uitgesproken patriot. Na 1795 figureerde hij in de landelijke en ‘departementale’ (provinciale) politiek.

4 B. Lulius was apotheker. In een inscriptie op een trommel van de Alkmaarse schutterij uit 1784 wordt hij genoemd als ‘dr. Benjamin Lulius, scriba’ (secretaris) van het ‘Collegium medico-pharmaceuticum’.¹³ Dit genootschap maakte zich in de jaren 1783-1784 zeer verdienstelijk voor de schutterij en verwierf onder meer nieuwe trommels. Lulius werkte ook mee aan een plan voor defensiewerken rond Alkmaar.¹⁴

5 Mr. Lucas Dijl was vroedschap en burgemeester van Alkmaar vanaf 1773 en werd als zodanig afgezet bij genoemd decreet van Willem v uit 1788.

6 Christiaan Stuurman Bucerus was schepen en vroedschap van Alkmaar vanaf 1783; ook hij werd in 1788 afgezet.

7 C. Hoef[f]man wordt in de inscriptie van het eerdergenoemde ‘Collegium’ vermeld als assessor; hij was dus een collega of medewerker van Lulius. Hij wordt ook genoemd als actief ‘voorstander’ van de schutterij.¹⁵

8 Mr. Hendrik Rijser was notaris en vanaf 1772 secretaris van Alkmaar. Ook hij werd in 1788 afgezet.

9 Mr. Cornelis Domis was geen broer, maar waarschijnlijk wel familie van nr. 10, Willem Jacob Domis. Cornelis werd in 1755 geboren in Coevorden en stierf in 1802 in Alkmaar.¹⁶ Hij was schepen en vroedschap vanaf 1787, werd afgezet in 1788 en wordt ook genoemd als voorstander van de schutterij.

10 Mr. Willem Jacob Domis (1753-1792) was een zoon van Nicolaas Hendrik Domis, vroedschap van Alkmaar. Ook hij werd vroedschap vanaf 1773 en burgemeester vanaf 1787, om in 1788 uit beide ambten te worden ontzet. Willem Jacob huwde in 1781 met Cornelia Gerarda Kloek, dochter van de patriottische notaris, vroedschap en burgemeester van Alkmaar, mr. W.J. Kloek (1733-1811).¹⁷

11 Het ontbreken van een voornaam bij de laatste persoon op de lijst, ‘du Tour’, stelt ons voor een klein raadsel, waarvan de oplossing een datum voor de patriottische leeskring zou opleveren. De ene mogelijkheid is dat vader du Tour bedoeld is (zie nr. 3). In dat geval zouden de Lettres Cabalistiques uiterlijk in 1788 in de kring gecirculeerd hebben, het jaar waarin vader Gerrit Martijn als 75-jarige stierf. Waarschijnlijker is dat het om mr. Jacob Nanning gaat (1749-1823), de jongere broer van Johan. Deze was vanaf 1777 secretaris, maar verhuisde in 1786 naar Friesland en werd toen opgevolgd door Johan. De boeken zouden dan voor 1786 zijn rondgegaan. Definitief uitsluitsel is er niet. Een latere lezerslijst rond Foreest vermeldt in een boek uit 1791 alleen ‘J. du Tour’,¹⁸ toen broer Jacob Nanning was verhuisd en vader Gerrit Martijn was gestorven.

8 Evenals zijn meeste familieleden wordt Cornelis in Alkmaarse akten tot 1810 nooit met de titel ‘jonkheer’ genoemd. Enige uitzondering is jhr. Jakob van Foreest, 1683. Zie W.A. Fasel, Inventaris stadsarchief Alkmaar 1254-1815, dl. 2, Regestenlijst 1254-1810, Alkmaar 2001, nr. 928. Dit weerspiegelt een familietrek die voor de negentiende eeuw is opgemerkt door M. Prins, ‘Adellijke tradities en burgerlijke normen; de familie Van Foreest en het landgoed Nijenburg’, in: R. van Laarse (red.), Van goeden huize: elite in en rondom Alkmaar in de negentiende eeuw, Alkmaar 2001, p. 33-62 en p. 54 e.v. Hij citeert in dit verband jhr. H.A. van Foreest, die in zijn boek Het oude geslacht Van Foreest, Assen 1950, p. 41, gewaagt van ‘laksheid en Hollandse nuchterheid, een gebrek aan ambitie (...) welke Foreest tot op heden is bijgebleven’. Cornelis van Foreest werd in 1814 toegelaten tot de Hollandse Ridderschap en verkreeg in 1815 een adelsbrief van Koning Willem i. Voor carrièrebeschrijvingen zie Bruinvis, op. cit. (noot 1); A.M. Elias en P.C.M. Schölvinck, Volksrepresentanten en wetgevers. De politieke elite in de Bataafs-Franse tijd 1796-1810, Amsterdam 1991, p. 85 e.v.

9 Vgl. R. van Vliet, ‘Leidse Ietsen. Orangistische en patriotse propagandastrijd in Leiden (1784-1786)’, Tijdschrift Holland 38 (2006), p. 289-304. De Wit 1965, op. cit. (noot 22), p. 40, haalt de verzuchting van de orangistische Leidse hoogleraar Adriaan Kluit aan dat ‘meestal alles alhier onder de studenten Keezig of Jacobijns’ is.

10 C. van Foreest, Dissertatio juridica de Patria Potestate, Leiden 1776. FAvF nr. 229 [228]. Theses i: Leges Naturae sunt tam clarae, & evidentes, ut ab Atheo etiam cognosci possint (De natuurwetten zijn dermate helder en evident, dat ook een atheïst ze kan kennen); ii: Nunquam licet alios ob id solum, quod a nobis religione dissentiunt, persequi aut poenis afficere (Nooit mogen wij anderen alleen om deze reden, dat zij van onze religie afwijken, vervolgen of straffen); iii: Omnis Religio qui statum Reipublicae non turbat est toleranda (Elke religie die de toestand van de Republiek niet verstoort, moet toegelaten worden).

11 Zie Bruinvis 1905, op. cit. (noot 6); J.C.M. Cox, ‘De heeren van Alkmaer’: Regeerders en regenten, vroedschap en raad 1264-2005, Alkmaar 2005. Zie over de Foreesten en Nijenburg: Prins, op. cit. (noot 8).

12 Aanspraak van den praesident C. van Foreest bij het openen der eerste vergadering van het Wetgevend Lichaam van het Bataafsche Gemeenebest, den 2-11-1801, 's Gravenhage 1801. De benaming ‘Foreest’ komt onder andere voor in een brief van Cornelis aan zijn zoon Dirk uit 1811 met verslag van een ongeval waarbij hij onder het rijtuig belandde en zijn vrouw Jeannette uitriep: ‘Waar is Foreest?’ FAvF nr. 299 [299].

13 Afbeelding door C.W. Bruinvis in Aten, op. cit. (noot 6), p. 348 (daar abusievelijk gedateerd 1785): ‘I.V. den Bergh Praeses. C. Hoefman Assessor. B. Lulius Scriba. J.H. Roys Decanus. G. Croll Conciliator. J. Gorter Inspector.’

14 Bruinvis 1886, op. cit. (noot 6), p. 95.

15 Ibidem, p. 59 (noot).

16 Ibidem, p. 59 (noot); StamboomOnderzoek.com, www.stamboomonderzoek.com/uijtterlinde/index.php, op 6-04-2011.

17 Zie Kloek Genealogie, ‘Alkmaar Regenten’, www.kloek-genealogie.nl/Regenten.htm, op 22-05-2011.

18 Vie de Cagliostro van 1791, zie onder.

[p. 261]

Schutblad van Lettres Cabalistiques, Den Haag, 1769-1770

Uit deze opsomming volgen twee conclusies die elkaar op interessante wijze aanvullen. Ten eerste was deze leeskring, waarover geen verdere informatie bekend is, stevig gelieerd met enkele prominente Alkmaarse regentenfamilies: de Foreesten natuurlijk, maar ook de Du Tours en de Domissen. Al minstens een generatie eerder leverden deze families vroedschappen en burgemeesters van Alkmaar, in het geval van W.J. Domis bovendien in de persoon van zijn schoonvader. Ten tweede waren al deze heren ‘patriot’, dat wil zeggen tegenstanders van stadhouderprins Willem v en de absolutistische trekjes van zijn bewind. Dat sprak geenszins vanzelf. Er waren ook meer dan genoeg regenten met andere politieke voorkeuren, zoals duidelijk werd in de wisselende machtsstrijd die volgde.

Zo kunnen we de curieuze deelname van de twee farmaceuten in de leeskring begrijpen. Geen van beiden komt voor in regentenkringen. Hun lidmaatschap moet enkel gemotiveerd zijn door hun patriottisch vuur, dat in het bijzonder in 1783-1784 oplaaide. Zo'n besloten kring breidt zich van nature uit bij coöptatie. Daarom moeten een of meer leden het strategisch nut ervan ingezien hebben de twee vaderlandslievende pillendraaiers in hun kring op te nemen. Het is uitgesloten dat Foreest daar niet van wist.

Leesgezelschappen waren een typerend maar gevarieerd fenomeen van de late achttiende en vroege negentiende eeuw. Deventer en Zwolle telden elk wel drie of vier gezelschappen.¹⁹ In Alkmaar ontstond in 1793 het leesgezelschap ‘Leeslust baart kunde’, dat

19 Zie J.C. Streng, Kweekster van verstanden hart; Boekcultuur in Overijssel tussen 1650 en 1850, Epe 2008, p. 80-86. H. Brouwer, Lezen en schrijven in de provincie: de boeken van Zwolse boekverkopers, 1777-1849, Leiden 1995, p. 162-166 blijft aan de voorzichtige kant vanwege een gebrek aan bronnen voor leesgezelschappen in Zwolle.

[p. 262]

overigens nog steeds bestaat. Foreest werd er geen lid van.²⁰ Zijn eigen leeskring was, anders dan ‘Leeslust’, politiek gemotiveerd en intellectueel ingesteld: men las veel Frans.²¹

Frederika Sophia Wilhelmina van Pruisen, echtgenote van prins Willem v, te paard, geschilderd door T.P.C. Haag. 1789. Collectie Rijksmuseum Amsterdam

Alle omstandigheden overziende kunnen wij het halve jaar waarin de Lettres Cabalistiques werden gelezen met enig voorbehoud dateren tussen 1783, het jaar waarin de patriottische ‘mobilisatie’ begon, en 1786, toen Jacob Nanning du Tour naar Friesland verhuisde.

20 Zoon Dirk en kleinzoon Cornelis werden lid in 1825 resp. 1843. Zie de ledenlijst achter in M. van der Bijl, Leeslust baart kunde: 200 jaar leesgezelschap in Alkmaar, Alkmaar 1993. Cornelis (1756-1825) wordt alleen genoemd als hun vader en grootvader, ibid. p. 113.

21 Volgens Van der Bijl, op. cit. (noot 20), p. 16 was ook ‘Leeslust’ patriottisch georiënteerd. De ledenlijst bevestigt niet dat dit in 1793 al zo was. Men las in ‘Leeslust’ geen Frans. J. de Kruif, Liefhebbers en gewoontelezers: leescultuur in Den Haag in de achttiende eeuw, Zutphen 1999, p. 237-241 stelt vast dat de kennis van het Frans destijds in opmars was in Nederland, maar dat dit slechts voor een ontwikkelde minderheid gold.

Foreest en de Bataafse Revolutie

Hoewel de patriottische activiteiten van Cornelis van Foreest zoals gezegd nogal onderbelicht zijn gebleven in het onderzoek, werd het verhaal wel doorverteld in de familie. ‘Dikke Kees’ - de bijnaam die hij met zijn gedrongen gestalte moet hebben gedragen onder kameraden en die nog steeds voortleeft in de familie - zou betrokken zijn geweest bij de aanhouding door de patriotten van Wilhelmina van Pruisen, de echtgenote van de Prins, bij Goejanverwellesluis. Deze anekdotische versie zal juist blijken te zijn, maar moet voor een goed begrip in breder perspectief worden geplaatst.

In de afgelopen halve eeuw heeft zich in de geschiedschrijving een perspcctiefverbreding doorgezet waarin de patriottische revolutie van 1781-1787 naar buiten toe wordt gezien als deel van een internationale beweging en naar binnen toe als de aanzet tot de Bataafse staatshervorming van 1795-1801, en daarmee uiteindelijk tot de grondwet van 1848.²² Het Bataafse streven naar inperking van vorstelijke privileges ging voor een deel ook om democratisering van de politiek en behoorde als zodanig tot een beweging die de Atlantische Oceaan omspande. Terwijl zij zich aanduidden als ‘patriotten’ of ‘Bataven’(met verwijzing naar een geromantiseerd nationaal verleden) vonden deze mannen, enigszins paradoxaal, bevestiging en inspiratie in de Amerikaanse onafhankelijkheidsstrijd tegen Engeland en in de verlichte ideeën van Franse en Engelse filosofen.

Daarbij kwam een belangrijk krachtenspel op militair-economisch niveau. De rol van de Republiek

22 Zie in het bijzonder R.R. Palmer, The Age of Democratic Revolution: A Political History of Europe and America, 1760-1800, dl. 1. The Challenge; dl. 2. The Struggle, Princeton 1959-1964; C.H.E. de Wit, De strijd tussen aristocratie en democratie in Nederland: 1780-1848, Heerlen 1965; idem, De Nederlandse Revolutie van de achttiende eeuw 1780-1787: Oligarchie en proletariaat, Oirsbeek 1974; S. Schama, Patriots and Liberators: Revolution in the Netherlands 1780-1813. (1977) 2^e ed., Londen 1992. Voor een recent overzicht van het onderzoek zie J. Rosendaal, Bataven! Nederlandse vluchtelingen in Frankrijk 1787-1795, [Nijmegen] 2003, p. 9-54. Rosendaal schreef ook een zeer leesbare synthese: Nederlandse revolutie: Vrijheid, volk en vaderland 1783-1799, Nijmegen 2005.

[p. 263]

der Zeven Provinciën als maritieme wereldmacht was uitgespeeld - Frankrijk en Engeland staken elkaar naar de kroon, zowel in Noord-Amerika als in Azië. Engeland bestreed de steun aan de Amerikaanse opstandelingen vanuit Frankrijk en Nederland met alle middelen. De Vierde Engelse Oorlog (1780-1783) was een tijdelijke intensivering van deze strijd, waarin Engeland steeds moest vrezen voor Franse steun aan Nederland.

Een derde niveau van krachten en spanningen werd gevormd door de verhoudingen tussen de vorstenhuizen. Het Huis van Oranje was al enkele generaties verweven met het Engelse koningshuis. Via het huwelijk van Willem v met Wilhelmina van Pruisen in 1768 was daar een sterke band bijgekomen met Pruisen, de nieuwe Midden-Europese grootmacht geleid door Frederik de Grote met zijn fameuze leger. Tegenover de steun die de patriotten van nature zochten in Frankrijk stond een geduchte Engels-Pruisische alliantie, vaardig bediend door de Engelse ambassadeur in Den Haag, James Harris, hertog van Malmesbury.

Binnen de Nederlandse Republiek spitsten al deze spanningen zich toe op de benoemingspolitiek in de steden. De stadhouders hadden in toenemende mate het recht van benoeming of aanbeveling aan zich getrokken. Dit stuitte nu op snel groeiend verzet. De verontwaardiging over het beleid van Willem v werd geuit in vooraanstaande politieke tijdschriften als De Post van den Neder-Rhijn (Utrecht, vanaf 1781) en De Politieke Kruijer (Amsterdam, vanaf 1782). Een sterke echo daarvan is te vinden in De Eer van het Patriottismus der Zeven Vereenigde Gewesten verdeedigd,²³ in 1792 door Cornelis Zillesen onder pseudoniem uitgegeven in Duinkerken. Het behoort tot de Bataafse ballingschapsliteratuur; we komen er nog over te spreken in verband met Foreests boekerij. Zillesen verklaart het verzet tegen de stadhouder uit onvrede met zijn benoemingspolitiek en met de financiële strop van de Vierde Engelse Oorlog:

Geen wonder dus, dat eene reeds meer verlichte Natie de schellen van de oogen vielen. (...) Men begon van langzaamerhand den Stadhouderlyken invloed, welke de meeste Provincien dus lang willekeurig bestuurd had, tot ondergang van het Vaderland, als hoofdkwaal te onderzoeken. De beschimmelde Privilegien, die wel bezwooren, maar naauwlyks anders dan in naam bekend waren, kwamen uit hunne schuilhoeken te voorschyn. De stad Alkmaar verdedigde zyn recht van vrije verkiezing, tegen den Stadhouder. In Den Briel bragten de braave Regenten hunne bezwaren in tegen de recommandatien. Iedere Provincie en Stad, ontdekte de inbreuken op zyn Regeerings bestuur.²⁴

Alkmaar bevond zich in de patriottische voorhoede, ook volgens stadsarchivaris Bruinvis. Volgens hem kwam dat mede door de overlast van de inkwartiering van prinselijke kustverdedigingstroepen tijdens de Engelse oorlog.²⁵ Hoe dan ook nam de Alkmaarse vroedschap op 24 februari 1783 het besluit de stadhouder te schrijven, dat ze zijn recht van benoeming en aanbeveling in de vroedschap niet langer zou erkennen. Dit besluit werd in praktijk gebracht met de benoeming van Stuurman Bucerus in 1783 en Cornelis Domis in 1787, leden van Foreests leesgezelschap. Het besluit was voorbereid door een studiecommissie die zich onder meer beriep op het benoemingsrecht dat Jacoba van Beieren de stad had toegekend in 1426.²⁶ Vandaar Zillesens sarcastische kritiek op de ‘beschimmelde privilegiën’. Liever dan teruggrijpen op het grijze verleden had hij een toekomstgericht ‘generaal Plan’ gezien, een geheel nieuw politiek ontwerp voor het Nederlandse staatsbestel.²⁷ Het was de kritiek van de betweter die niet deelneemt aan het moeizame opbouwwerk van zo'n ‘generaal Plan’ - en niet te vergeten de opbouw van het noodzakelijke maatschappelijk draagvlak. Bovendien waren er wel degelijk plannen, bijvoorbeeld het ‘Leids ontwerp’ van 1785, waar ook Foreest bij betrokken was.²⁸ Behalve kritiek op stadhouderlijke misstanden bevat het ook constructieve elementen voor een ‘Grondwettelyke Herstelling’ met een ‘Representative Democratie’ en, niet onbelangrijk, een volksleger naar voorbeeld van de ‘Staaten van Noord-Amerika’.²⁹

Daarmee raken we aan de militaire tak van de pa-

23 Philadelphus Batavus, De Eer van het Patriottismus der Zeven Vereenigde Gewesten verdeedigd, zo in het algemeen voor Europa, als in het byzonder voor alle in Nederland onpartydig denkenden, tegen de valsche beschuldigingen der stadhoudersgezinde party, dl. 1-2, Duinkerken 1792.

24 Batavus, op. cit. (noot 23), dl. 2, p. 77 e.v.

25 Bruinvis 1886, op. cit. (noot 6), eerste hoofdstuk, ‘Het voorspel’.

26 Bruinvis 1886, op. cit. (noot 6), tweede hoofdstuk, ‘De resolutie’. De commissie bestond uit de oud-burgemeesters G.G.G. van der Mieden en W.J. Kloek en de vroedschappen Jacob van Foreest (oudoom van Cornelis) en J. Baert. Vgl. ook Bruinvis 1905, op. cit. (noot 6), p. 22.

27 Batavus, op. cit. (noot 23), dl. 2, p. 79 e.v.

28 Ook genoemd moet worden het appel van Joan Derk van der Capellen uit 1781, Aan het volk van Nederland, uitg. W.F. Wertheim en A.H. Wertheim-Gijse Weenink, Weesp 1981; online op de Digitale Bibliotheek van de Nederlandse Letteren, www.dbnl.org.

29 Ontwerp om de Republiek door eene heilzaame Vereeniging van Belangen van Regenten Burger van Binnen Gelukkigen van Buiten Gedugt te maaken, Leiden, 1785, aangenomen bij besluit van de Provinciale Vergadering van de Gewapende Corpsen in Holland, op 4 oktober 1785 te Leiden (online, Bayrische Staatsbibliothek, Digitale Bibliothek, Belg. 324 e), p. 49, 68.

[p. 264]

triottische beweging. Ook wanneer deze alleen maar in het niet kon zinken bij de strategische macht van de toenmalige Europese mogendheden, betreft het een belangrijk materieel en sociaal aspect van het Bataafse streven.³⁰ Om warm te lopen voor een ideaal moeten mensen in beweging komen, letterlijk ‘gemobiliseerd’ worden. Dit gebeurde: de aloude stedelijke schutterijen werd nieuw leven ingeblazen en er werden vrijkorpsen opgericht, wapens aangekocht, vaandels genaaid, trommels aangeschaft. We vernamen reeds dat de Alkmaarse apothekers hieraan via hun Collegium medico-pharmaceuticum een actieve bijdrage leverden.³¹ Hun lidmaatschap van Foreests leeskring wordt hiermee des te veelbetekenender.

De patriottische mobilisatie bracht een sterke reactie teweeg, vooral in streken die naderhand als oranjegezind bekend kwamen te staan, zoals Zeeland, het zuiden van Holland en Utrecht, en de Veluwe. De stad Utrecht en de Hollandse steden waren hoofdzakelijk patriottisch. In de jaren 1785-1787 escaleerde het conflict. Na Alkmaar volgde in Utrecht een geruchtmakende patriottische machtsovername in de vroedschap. In september 1786 namen de stadhouderlijke troepen op verzoek van de oranjegezinde meerderheid in de Staten van Gelderland de patriottische stadjes Hattem en Elburg in; in mei 1787 volgde een confrontatie bij Vreeswijk waarbij de patriotten de prinselijke troepen op de vlucht wisten te jagen. Behalve met het leger van de prins moesten de patriotten rekenen met een buitenlandse inval. De Staten van Holland stelden in juni 1787 een Commissie van Defensie in, een generale staf die op de verdediging van Holland en de stad Utrecht moest toezien. Zij werd gelegerd in Woerden en bestond uit de vroedschappen Daniël Camerlingh uit Haarlem, Franciscus Blok uit Leiden, Martinus van Toulon uit Gouda, Jan de Witt uit Amsterdam en Cornelis van Foreest uit Alkmaar.³²

De stadhouder was inmiddels met zijn gezin uitgeweken en had zich in Nijmegen gevestigd. Het werd de Oranjepartij duidelijk dat de prins de controle over het land kwijt was en dat er iets moest gebeuren om het tij te keren. In juni 1787 maakte ambassadeur Harris met de leidende orangisten een plan.³³ De stadhouder zou naar Den Haag reizen en daar met behulp van gerichte agitatie een ‘volksbeweging’ veroorzaken. De prins zelf voelde er niet voor om zo'n pion in het politiek-militaire schaakspel te worden. Zijn echtgenote zag er echter geen been in en besloten werd dat zij op 28 juni de reis zou maken.

De Eer van het Patriottismus geeft een gedetailleerd verslag van het incident. Uit grote reserveringen van paarden en verhoogde activiteit in orangistische kringen wisten de patriotten dat er een reis van een hooggeplaatst Oranjepersoon op til was. Zij wisten ook wat er op het spel stond - Den Haag was prinsgezind - en welke strategische kans er lag: langs het ‘cordon’ rond Utrecht en Holland waren veel patriottische troepen samengetrokken.

Hier omtrent dan de noodige voorzorgen genomen zynde, zo wierd haare Hoogheid met haaren by zich hebbenden stoet, op den 28 Juny 1787, aan de Vlist tussen Schoonhoven en Haastrecht door de Auxiliaire wagt aangehouden, en onder geleide van eenige daar by gekomen Ruiters, naar Goejanverwelle-sluis gebragt, alwaar, na bekomen bericht deezer aanhouding, ook de Heeren der Commissie van Woerden met allen spoed aankwamen.³⁴

De verklaring van de prinses dat zij ‘met een goed oogmerk’ naar Den Haag reisde overtuigde de commissieleden allerminst, en gezien de onzekere toestand ontzegden zij haar de doortocht. De directe betrokkenheid van het commissielid Foreest wordt niet expliciet vermeld, maar is waarschijnlijk. Zijn actieve mobilisatie wordt betuigd door Bruinvis, die een ongenoemde bron aanhaalt. Op 25 september 1786 werd een patriottisch detachement, dat vanuit Alkmaar onderweg was naar Woerden, bij Castricum ingehaald door ‘den manhaften kapitein C. van Foreest, geseeten op een paart’.³⁵ In zoverre lijkt hiermee de familieanekdote over ‘Dikke Kees’ bevestigd. Intussen noteerde ambassadeur Harris ironisch: ‘Check to the queen, and in a move or two check mate is, I fear, the state of our game.’³⁶

Harris gaf echter niet op.³⁷ Hij wist uiteindelijk ge-

30 Zie De Wit 1974, op. cit. (noot 22), p. 151 e.v.

31 Bruinvis 1886, op. cit. (noot 6), derde hoofdstuk.

32 Zie A. Meddens-van Borselen, ‘“Ik zal dit in uwe ogen doen druipen”: De aanhouding van Wilhelmina van Pruisen door de Commissie van Defensie te Woerden in 1787’, Tijdschrift Holland (1987), 03-03-2011, online op www.euronet.nl/users/temagm/wpruisen/wpruisen.html; idem, Het archief van de Commissie van Defensie te Woerden, 1787, 's-Gravenhage 1984, inleiding, p. vi. Het archief dat in laatstgenoemd werk wordt beschreven, berust in het Nationaal Archief te Den Haag en bevat zeer belangrijke informatie over Foreests patriottisch-militaire carrière.

33 De Wit 1974, op. cit. (noot 22), p. 99.

34 Batavus, op. cit. (noot 23), dl. 2, p. 195-198, citaat p. 196. Het verslag wordt bevestigd door het archiefonderzoek van Meddens-van Borselen.

35 Bruinvis 1886, op. cit. (noot 6), p. 84. Vgl. ibid., p. 86: op 23 september 1786 waren ‘4 metalen eenponders door den kapitein C. van Foreest, met toestemming zijner moeder, ter leen aangeboden’ aan de Alkmaarse schutterij.

36 De Wit 1974, op. cit. (noot 22), p. 116.

37 De Wit 1974, op. cit. (noot 22), p. 126-137.

[p. 265]

daan te krijgen dat Frederik Willem ii, de broer van Wilhelmina die Frederik de Grote na diens overlijden in 1786 was opgevolgd, niet alleen ‘satisfactie’ eiste voor zijn zuster, maar in juli 1787 zo'n 20.000 goedgetrainde soldaten samentrok bij de grens met Gelderland. De garantie dat Engeland Pruisen zou steunen tegen mogelijke Franse inmenging gaf de doorslag. Op 13 september trok de invasiemacht de grens over. Tegen de massieve tangbeweging rond Utrecht kon de patriottische commandant niets beginnen en hij achtte het bevel van de Commissie om zich in geval van ‘de hoogste nood’ terug te trekken van toepassing.³⁸ Op 9 oktober capituleerde het laatste bolwerk, Amsterdam. De Post van den Neder-Rhijn en De Politieke Kruijer moesten hun verschijnen staken. Het was schaakmat voor de patriotten. Maar in 1795 zou een nieuwe partij beginnen, met een andere afloop...

Nu volgde een golf van geweld en plundering. Duizenden patriotten vluchtten uit oranjegezinde streken naar omringende landen, de meesten naar de Zuidelijke Nederlanden en Frankrijk, met Rijssel en Sint-Omaars als centra, de regenten veelal naar Brussel.³⁹ Ook Foreest en zijn medestrijders moesten vrezen voor hun veiligheid, al viel de reactie in de Hollandse steden mee. In mei 1788 dreigde gerechtelijke actie in Holland en trokken Camerlingh, Foreest en Van Toulon alsnog naar Brussel. Van Toulon kon in september weer huiswaarts keren, Foreest in de loop van de herfst.⁴⁰

Uit de archiefstukken blijkt dat Foreest tijdens het laatste deel van zijn verblijf in Brussel vergezeld werd van zijn vrouw, Jeannette van Delen.⁴¹ Vanuit Brussel maakten ze onder meer een ‘reisje’ naar Sint-Omaars. Hun dagboekaantekeningen geven de indruk dat zij slechts aandacht hadden voor soupers, kaartspel, theaterbezoek en bezienswaardigheden.⁴² De namen die vallen, verraden echter onmiskenbaar een politieke betekenis: ze reisden ‘in gezelschap van den Heer & Mev. Blok en den Heer Camerling’ en gingen in St. Omaars op visite bij ‘Byma & Dr. Weiman’.⁴³

Belangrijk voor ons zijn de politieke implicaties in Alkmaar. In oktober 1787 overhandigde prinses Wilhelmina aan een commissie van de Hollandse steden een lijst van dertien bestuurders die uit hun ambt werden ‘geremoveerd (...) om nooit in eenige qualiteit dit Land weder te dienen’. Bovenaan prijkten de namen van de vijf leden van de Hollandse defensiecommissie, inclusief Foreest; onderaan die van de Alkmaarse burgemeester De Kempenaer. En dat was nog maar het begin van herstel van de stadhouderlijke macht. Er volgden lijsten met afzettingen en nieuwe benoemingen voor een reeks van steden; in mei 1788 was de beurt aan Alkmaar. Afgezet werden onder anderen L. Dijl, W.J. Domis, C. Stuurman Bucerus, C. Domis, H. Rijser en J. du Tour.⁴⁴ Afgezien van Panneboeter, Lulius en Hoffman, die geen bestuurder waren, en J.N. du Tour, die was verhuisd, trof de stadhouderlijke toorn alle leden van de leeskring van Foreest. De patriottische oriëntatie van de kring en haar inspirator krijgt daarmee scherp reliëf.

38 De Wit 1974, op. cit. (noot 22), p. 186-188; Meddens-van Borselen, op. cit. (noot 32), inleiding, p. ix. Blijkens de archiefstukken van de Commissie zou de discussie over de rechtvaardiging van Rhijngraaf Salms aftocht blijven voortduren.

39 Daarover R. van Gelder, Patriotten in ballingschap; Nederlandse politieke vluchtelingen in Noord Frankrijk (1787-1795), doctoraalscriptie Universiteit van Amsterdam, 1976; Rosendaal 2003, op. cit. (noot 22); Schama, op. cit. (noot 22), p. 153-163.

40 Zie Meddens-van Borselen, op. cit. (noot 32). Foreest was op 25 dec. 1788 op een diner bij G.G.G. van der Mieden (zie noot 26): FAvF nr. 238 [237].

41 Op 12 aug. 1788 verleende de stad Alkmaar een brief van vrijgeleide voor Foreest en zijn vrouw voor een reis ‘naar Brabant, Vlaanderen, Vranckrijk en Duijtsland’: FAvF nr. 234 [235]. Op 9 juli 1788 werd in Brussel nog een acte van procuratie gegeven door Foreest, ‘thans alhier present ter steede’, aan echtgenote Jeannette en broer Zacheüs, ‘thans beide te Alkmaar sig bevindende’: FAvF nr. 236 [235]. Waarschijnlijk is Jeannette dus pas in augustus naar Brussel gekomen, en zijn zij in de herfst teruggekeerd naar Alkmaar.

42 FAvF nr. 237 [236], ‘Reisje van Brussel naar St. Omer & te rug, enz.’ Het is een afschrift in Foreests hand waarin de namen van de maanden zijn opengelaten. Kennelijk is het later gemaakt.

43 F.G. Blok en D.J.C. Camerlingh waren medeleden van de defensiecommissie; mr. C.L. van Beyma en J.F.G. Weiman leidersfiguren onder de ballingen, zie Rosendaal 2003, op. cit. (noot 22), p. 20 en 215.

44 Bruinvis 1886, op. cit. (noot 6), p. 127 e.v.; Meddens-van Borselen, op. cit. (noot 32), inleiding, x. Vgl. H. de Wit, ‘Afgezette en benoemde regeringsleden van Hollandse steden 1787, enz.’, een afschrift (niet zonder leesfouten) van de ‘Naamlyst der Regerings-leden van de provincie Holland [etc.]’, kb Knuttel pamfletnr. 21750, op http://de-wit.net/bronnen/naamlijst-regeringsleden-1787.htm.

Foreests boeken op Nijenburg

Na voorgaand overzicht van de heftige gebeurtenissen van 1787-1788 keren wij terug naar de rust van Foreests bibliotheek, die na 1795 op Nijenburg kwam te berusten. Deze collectie onderging in de negentiende eeuw een aantal veranderingen en werd in 1966 verdeeld. Volgens een voorlopige studie van de beschikbare bronnen blijkt er begin negentiende eeuw een verzameling patriottische literatuur en Franse ‘philosophie’ en bellettrie te hebben gestaan, waarvan een deel aantoonbaar en de rest met redelijke waarschijnlijkheid door Foreest was verworven.⁴⁵

Allereerst zijn er twee werken die betuigen dat de leeskring rondom Foreest na het patriottisch debacle haar bestaan hervatte. De samenstelling was een beetje anders, en de notatie van namen en data oogt opvallend minder verzorgd. De Vie de Joseph Balsamo uit 1791 werd gelezen door achtereenvolgens ‘Ryser’, ‘Lulius’, ‘de Kempenaar’, ‘W.J. Domis’, ‘Dijl’, ‘van Gaart’, ‘J. du Tour’, ‘v. Foreest’, ‘de Rooij’, ‘C. Domis’ en ‘Bucerus’. Panneboeter en Hoefman ontbreken om onduidelijke redenen, en J.N. du Tour was verhuisd. Nieuwe lezers zijn De Kempenaar, Van Gaart en De Rooij. In het andere werk, de twee delen van État actuel de l'Empire ottoman uit 1792, verschijnen dezelfde namen, alleen ontbreekt nu een van de Domis-

45 Afgezien van de paar boeken in het bezit van de schrijver zijn er voor de reconstructie van de vroegnegentiende-eeuwse bibliotheek op Nijenburg verschillende bronnen, die echter nadere studie behoeven. In de Tweede Wereldoorlog werd een genummerde catalogus van de toen aanwezige inventaris gemaakt door Theo Gerard Tomson (vader van schrijver dezes) samen met zijn latere schoonzuster, Elisabeth Snethlage-van Foreest. Deze catalogus berust ongeklasseerd bij de ‘Aanvullingen’ van het familiearchief Van Foreest. Verder bevat het familiearchief enkele inventarislijsten. FAvF nr. 367 [367] uit 1851 werd geklasseerd als ‘Verkoopstaat meubels en boeken op Nijenburg’. Van de ongeveer 250 genummerde titels blijken er echter zeker 25, met corresponderende rugnummering, op Nijenburg te zijn gebleven. Het was dus geen verkoopstaat; wat het wel was, is op dit moment onduidelijk. Zie voorts FAvF nr. 451 [451], ‘Catalogus van de bibliotheek van Pieter van Foreest’, 1886; FAvF nr. 1 [1], ‘Inventarissen van archiefstukken, manuscripten, boeken...’, 1925. Zie over Nijenburg Mark, A.I.M. van der, Buitenplaats Nijenburg: Driehonderd jaar instandhouding van een familiebezit. Masterscriptie Vrije Universiteit Amsterdam, herziene versie 2005; over de bibliotheek aldaar p. 37 e.v.

[p. 266]

sen. De reden is simpel: Willem Jacob overleed in 1792 en de enkele ondertekening ‘Domis’ moet van Cornelis zijn.

Jeannette Agnes, barones van Delen (1762-1830), geportretteerd door Taco Scheltema. Collectie Stedelijk Museum Alkmaar, bruikleen Stichting Van Foreest en Van Egmond van de Nijenburg

De nieuwe aanwas van de kring is veelzeggender, al kon de identiteit van De Rooij niet worden achterhaald. Van Gaart was kennelijk geen magistraat, maar hij was in 1786 officier bij de defensie van Holland,⁴⁶ een voormalig wapenbroeder van Foreest dus. Opvallend is ook de deelname van De Kempenaer. Mr. Ludovicus Timon de Kempenaer (1752-1812) had net als Foreest in Leiden rechten gestudeerd en zich daarna in Alkmaar gevestigd. Hij werd vroedschap, schepen en afgevaardigde in de Staten van Holland. Na het overlijden van zijn eerste echtgenote trouwde hij in 1781 met Foreests zuster Maria Eva. Op en top lid van de regentenklasse dus - en actief patriot. In augustus 1786 waren hij en Foreest medeondertekenaar van de ‘Acte van verbintenis tot handhaving der republikeinsche constitutie’ in Amsterdam.⁴⁷ En zoals we zagen, was hij in oktober 1787 samen met Foreest uit alle ambten ontzet door de prinses.

Het was nu een patriottische leeskring waar men zijn wonden likte, op betere tijden hoopte en zich vermeide in informatie over verre landen en gebeurtenissen. In deze tijd van contrarevolutie leidden alle ‘gezelschappen’ in het land een moeilijk bestaan.⁴⁸

De inhoud van genoemde boeken is niet spectaculair. De Vie de Joseph Balsamo verhaalt de activiteiten van een Italiaanse oplichter en occultist die bekendstond als Cagliostro.⁴⁹ De man was ook actief in de vrijmetselarij, en het vierde en laatste hoofdstuk stelt de loge in Rome aan de kaak. État actuel de l'Empire ottoman beoogt een getrouwe beschrijving van de religie, de regering, het leger, de zeden en het vermaak van de Turken.⁵⁰ Een gretige interesse voor oriëntaalse culturen en denkbeelden is eigen aan het verlichte denken van die tijd. Ook deze boeken belandden in elk geval in de bibliotheek van Foreest op Nijenburg.

Meer brisant is het reeds meermalen genoemde De Eer van het patriottismus, in ballingschap gepubliceerd, Duinkerken 1792, door Cornelis Zillesen (1734-1826). Hij was een scherpzinnig financieel en natuurkundig expert van het type dat wij tegenwoordig ‘onafhankelijk onderzoeker’ zouden noemen. Zijn apologie van het patriottisme heeft inhoudsopgave noch structuur en is soms wat betweterig, maar bevat veel interessante en accurate informatie. Wat de twee delen van het op Nijenburg bewaarde exemplaar tot een interessant item uit de collectie maakt, zijn de met forse hand in potlood op de voorbladen geschreven en onderstreepte initialen ‘v.F.’ Wat Foreest ook van de auteur gevonden moge hebben - dit was zijn geschiedenis.⁵¹

In hetzelfde genre liggen de jaargangen van De Politieke Kruijer, 1783-1785, en De Post van den Neder-Rhijn, 1781-1785. Deze leidende patriottische bladen werden veel gelezen vanwege de actuele, partijdige informatie en ze lagen zelfs in Alkmaarse barbierswinkels.⁵² Geen initialen of andere merktekens identificeren dit als boeken van Foreest, maar door hun aanwezigheid in de bibliotheek van Nijenburg lijdt het geen twijfel dat hij ze heeft gekocht. Voor het ontbreken van de laatste twee jaargangen van de eerste serie van beide

46 Bruinvis 1886, op. cit. (noot 6), p. 96.

47 Bruinvis 1886, op. cit. (noot 6), p. 120; idem, ‘Kempenaer (Ludovicus Timon de)’, in: NNBW (n. 1) dl. 2, p. 657; Elias-Schölvink, op. cit. (noot 8), p. 139 e.v. De Kempenaar was als Hollands Statenlid kennelijk ook instrumenteel in de benoeming van Foreest in de Commissie van Defensie, zie Meddens-van Borselen, Archief (n. 32) inv. nr. 13.

48 Vgl. Van der Bijl, op. cit. (noot 20), p. 16.

49 Vie de Joseph Balsamo / connu sous le nom de Comte Cagliostro / extraite de la Procédure instruite contre lui à Rome, en 1790. Uit het Italiaans, Parijs en Straatsburg 1791.

50 Elias Abesci, État actuel de l'Empire ottoman. Uit het Engels, 2 dln., Parijs 1792.

51 De twee delen bevatten blauwe potloodstrepen, die in deel 1, p. 19 e.v. interesse verraden in de strijd om het verkiezingsrecht in Alkmaar en Hoorn. Strepen in boeken was niet Foreests gewoonte. Er steken fiches in de twee delen met aantekeningen in deels hetzelfde blauwe potlood. Het handschrift daarvan lijkt niet erg op dat van Foreest en het verzurende papier doet laatnegentiende-eeuws aan.

52 Bruinvis 1886, op. cit. (noot 6), p. 21. Catalogus bibliotheek Nijenburg (zie noot 45), nrs. 3B1162 t/m 1165, 3C116, 3C1168 t/m 1173, en 3C1174.

[p. 267]

bladen zijn allerlei oorzaken te bedenken, zoals een gebrek aan tijd wegens de mobilisatie van 1786.

Frontispice [...]

Een bijzonder onderdeel van de Nijenburgse bibliotheek zijn de OEuvres complètes van Jean-Jacques Rousseau. Het is de uitgave van 1782 bezorgd door Pierre-Alexandre du Peyrou, een puissant rijke bewonderaar van Rousseau, die was geboren in Suriname en jarenlang in Nederland woonde alvorens naar Zwitserland te verhuizen.⁵³ De inhoud van de 24 duodecimodeeltjes Rousseau reikt van de politieke geschriften inclusief Du contrat social, dat ook in Nederland echo's had gevonden,⁵⁴ via de romans Julie ou la nouvelle Héloïse en Émile, de Mélanges en brieven en de curieuze Dictionnaire de musique, tot de Confessions. Of dit alles door Foreest gelezen is, valt niet uit te maken. Wel krijgen we de indruk dat hij eraan hechtte, deze onafhankelijke, preromantische verlichtingsfilosoof compleet in zijn bibliotheek te hebben.⁵⁵

Foreest moet eveneens plezier hebben gehad in het kleine boekje met de Mémoires pour servir à la vie de Voltaire, écrits par lui-même uit de bibliotheek van Nijenburg. Het is de uitgave uit Berlijn van 1784 waarvan het frontispice een portretje van de hoofdpersoon toont, Frederik de Grote, wiens koninklijke, politieke, muzische en al te menselijke hebbelijkheden met vele sarcastische kwinkslagen worden beschreven. Deze verlichte despoot had Voltaire het liefst als zijn eigen Franse hoffilosoof willen houden, maar dat kon hij bij een onafhankelijke geest van dit kaliber natuurlijk wel uit zijn hoofd laten. Eindelijk bevrijd van de omklemming door Frederik - die hem intussen heel wat écus zal hebben opgeleverd! - vestigt Voltai-

53 Collection complète des oeuvres de J.J. Rousseau, citoyen de Genève, 24 dln., Genève 1782. Een oude rugnummering afwijkend van de lijst van 1851 (noot 45) wekt enige twij fel over het moment waarop deze set in de bibliotheek kwam.

54 Zie Wertheim-Gijse-Weenink, op. cit. (noot 28), p. 17 (noot 10), met verwijzing naar W. Gobbers, J.-J. Rousseau in Holland, Gent 1963.

55 Van de OEuvres complètes ontbraken bij het maken van de catalogus van 1940-45 drie deeltjes. Op de fiche is in potlood genoteerd, in het handschrift van Theo Gerard Tomson: ‘3K986, 987 en 989 open voor mankerende xix, xx en xxii deel’. In dezelfde catalogus, nrs. 5M835 t/m 840, verschijnen ook een vierdelige uitgave van de Confessions uit 1808 en 2 delen Odes, Cantates, Épîtres et Poésies diverses uit 1799.

[p. 268]

re zich in 1759 in het huis ‘Les Délices’ bij Genève, onder aanroeping van zijn eigen ironische woorden: ‘Oh le bon temps que le siècle de fer!’⁵⁶ En passant vertelt hij anekdotes over zijn verblijf aan het hof in Den Haag en over een commensaal aan het Berlijnse hof die ons niet onbekend is: markies d'Argens.⁵⁷

Titelpagina van Lettres Cabalistiques, Den Haag, 1769-1770

Daarmee wordt de cirkel van onze bibliografisch-historische rondgang gesloten. Het zevendelige exemplaar van de Lettres Cabalistiques uit Foreests bibliotheek waarvan we de buitenkant reeds bestudeerden, betreft de derde druk, verschenen in 1769-1770 bij de Franse uitgever Pierre Paupie in Den Haag.⁵⁸ De brieven waren geschreven door Jean-Baptiste de Boyer, markies d'Argens, tijdens zijn verblijf in Holland in 1735-1740, in 1741 als een geheel uitgegeven door Paupie en een jaar later op de Franse index geplaatst. Het is een minder bekend vervolg van de destijds veelgelezen Lettres juives (1736) van d'Argens en evenals diens Lettres chinoises (1751) een specimen van het door Montesquieus Lettres persanes (1721) geïnitieerde genre van de persiflage - onder exotische pseudoniemen verhulde kritiek op het koninklijk en kerkelijk establishment. Getuigde reeds de keuze van de titel Lettres juives van een actieve religieuze tolerantie die opvallend contrasteert met Voltaires veelbesproken antisemitisme, de Lettres Cabalistiques brengen deze exercitie in intellectueel inlevingsvermogen op een nog hoger plan. Waar de kabbala - de traditie van joodse mystieke speculatie en magie - in verlichtingskringen als obscurantistisch werd aangemerkt, greep d'Argens dit label juist aan als ironische maskering van zijn geëngageerde polemiek.⁵⁹

De gefingeerde briefwisseling van de kabbalisten Abukikak en zijn leerling Ben Kiber met de aartsen-

56 Mémoires pour servir à la vie de Voltaire, écrits par lui-même, Berlijn 1784, p. 79. De regel komt uit Voltaires gedicht ‘Le Mondain’ en behelst kritiek op de verheerlijking van de ‘gouden tijd’, zie www.bacdefrancais.net/mondain.php.

57 Over Den Haag: op. cit. (noot 56), p. 42 en 68; over d'Argens: idem, p. 47 en 71, inclusief een grove sneer over diens vrouw.

58 Lettres Cabalistiques ou correspondance philosophique, historique & critique entre deux cabalistes, divers esprits elémentaires & le Seigneur Astaroth. 7 dln., Den Haag 1769-1770.

59 Zie A.B. Kilcher, ‘Das orakel der Vernunft: Poetik und Politik des satirischen Schreibens in Marquis d'Argens' Kabbalistischen Briefen’, in: H.-U. Seifert en J.-L. Seban (red.), Der Marquis d'Argens, Wiesbaden 2004, p. 179-202. Over d'Argens' tolerante geest en zijn verblijf met Voltaire in Berlijn zie J.-L. Seban, ‘D'Argens: un aristarque indulgent du nazaréisme réformé’, ibid., p. 203-299; idem, ‘La religion du bon sens selon le marquis Jean-Baptiste d'Argens (1704-1771)’, Analecta Bruxellensia 3 (1998), p. 21-41; idem, ‘Berlin: le sanctuaire septentrional des Lumières huguenotes’, Analecta Bruxellensia 9 (2004). p. 17-36. Zie ook idem, ‘Aux mânes de l'érudit et libertin Marquis d'Argens (1704-1771)’, Revue générale 144 (2009), p. 37-47. Dank aan collega Seban voor het beschikbaar stellen van laatstgenoemd artikel.

[p. 269]

gel Astaroth en diverse andere geesten, waaruit de Lettres Cabalistiques bestaat, heeft niets politieks, behalve waar het om tolerantie gaat. Sterker, de gefingeerde dialogen tussen reeds lang gestorven personen als Spinoza (1632-1677) en de jezuïet Mariana (1536-1624) of tussen de Griekse wijsgeer Diogenes (404-323 v. Chr.) en de jezuïet Girard (1680-1733), waarvan Astaroth verslag doet aan Abukikak, hebben als enig thema de religieuze tolerantie en het gebrek daaraan bij de Franse koning en de jezuïeten.⁶⁰ Men kan zich afvragen welke aantrekkingskracht deze esoterisch vermomde religiekritiek kan hebben gehad op Foreest, laat staan op zijn brave Alkmaarse regenten, notarissen en farmaceuten. Ging het om meer dan een modieuze gril?

Een curieus manuscript onder Foreests archiefstukken bevestigt dat hij een persoonlijke interesse in deze materie moet hebben gehad. Getiteld Samenspraack over de meervuldigheyt der werelden, werd het abusievelijk geklasseerd onder de beschrijving ‘Opstellen door Cornelis van Foreest’.⁶¹ In werkelijkheid betreft het de vertaling van een vroeg verlichtingswerk, Entretiens sur la pluralité des mondes van Bernard le Bouyer de Fontenelle uit 1686, gevolgd door vertalingen van andere werken van Fontenelle, waaronder Dialogue des morts (1683). Laatstgenoemd werk wordt in een recente studie genoemd als een van de literaire modellen waarvan d'Argens zich heeft bediend bij het componeren van de Lettres Cabalistiques.⁶² Inderdaad verklaart het algemeen voorwoord van d'Argens uit 1769 zijn literaire methode op een manier die de gebruikmaking van Fontenelles werk geheel en al inzichtelijk maakt:

Voulant donner une Critique générale des moeurs & des coutumes des Peuples anciens & modernes, je formai l'idée de faire voyager un Juif dans toute l'Europe & dans les principales parties de l'Afrique, un Chinois dans l'Asie & dans les pays Septentrionaux; mais il me sembloit que quant à ce qui regardoit les usages des grands hommes, morts depuis plusieurs années, je pourrois donner plus de vivacité & plus d'enjouement à ce que j'en dirois, si je les introduisois eux-mêmes sur la scene, & les faisois parler les uns avec les autres comme s'ils avoient été vivants.⁶³

Het is twijfelachtig of het handschrift uit Foreests archief van hemzelf is. De spelling en het schrift zijn anders en archaïscher dan die van zijn identificeerbare teksten. Misschien is de vertaling een jeugdwerk of het werk van een ouder persoon. Zeker lijkt in elk geval dat Foreest het onder zijn archivalia bewaarde en er een persoonlijke interesse in moet hebben gehad. Daarmee lijkt ook vast te staan dat hij de Lettres Cabalistiques met bijzondere belangstelling bejegende. En dat verklaart weer waarom de patriottische leeskring die hij tussen 1783 en 1786 in Alkmaar om zich heen verzamelde, zich toelegde op de lectuur van dit esoterisch-filosofische werk. Deze belangstelling sluit bovendien aan bij de fysicotheologie, een verlicht, empirisch ingesteld creationisme dat destijds populair was onder de gezelschappen. Foreest was hier een actief aanhanger van en gaf er lezingen over, wellicht in het Alkmaarse gezelschap ‘Physica’, waarvan hij ook lid was.⁶⁴ Het ligt daarom voor de hand dat hij in zijn eigen leeskring voordrachten hield over de Lettres Cabalistiques, misschien wel in samenhang met de Samenspraack over de meervuldigheyt der werelden.

60 Op. cit. (noot 58), dl. 1, Lettres v en xiv.

61 FAvF nr. 241 [239].

62 Kilcher, op. cit. (noot 59), p. 188 e.v. met onderstaand citaat van d'Argens' voorwoord in de Duitse vertaling van 1773-1778.

63 Op. cit. (noot 58), dl. 1, ii: ‘Daar ik een algemene beoordeling van de zeden en gewoonten van de oude en moderne volken wilde geven, kwam ik op de gedachte om een Jood door heel Europa en de belangrijkste delen van Afrika te laten reizen, en een Chinees door Azië en de noordelijke landen. Maar het scheen me toe dat waar het gaat om de gebruiken van de Ouden en het karakter van reeds lang gestorven grote mannen, ik wat ik schreef meer levendigheid en humor zou kunnen geven, wanneer ik hen zelf op het toneel zou laten verschijnen en hen met elkaar zou laten spreken alsof ze nog in leven waren.’

64 Manuscript C. van Foreest over lucht en luchtdruk, 531 p., met verschillende colofons gedateerd van 1791 tot 1819: FAvF, ongeklasseerde ‘Aanvullingen’, doos 2. Op p. 3 de aanhef ‘Veelgeachte Medeleeden!’ Foreest was tussen 1786 en 1822 ‘dirigeerend werkend lid’ van Physica: FAvF nr. 259 [259]. Zie over ‘fysicotheologie’ De Kruif, op. cit. (noot 21), p. 225 en vooral Streng, op. cit. (noot 19), p. 103-111.

Nabeschouwing

Een ding staat hiermee vast. De observatie van Simon Schama dat de Bataafse patriotten meer georiënteerd waren op Amerika dan Frankrijk en geen blijk gaven van interesse in de Franse verlichtingsliteratuur,⁶⁵ gaat niet op voor Cornelis van Foreest en zijn leeskring. Met de aanwezigheid van Rousseau en Voltaire leek Foreests bibliotheek, wellicht ook qua omvang, op die van een ontwikkeld patriot als Robert Jasper van der Capellen tot den Marsch.⁶⁶ Wat de heren verder allemaal hebben gelezen, ontgaat ons momenteel grotendeels, maar het doorploegen van de zeven delen Lettres Cabalistiques getuigt van een volhardende belangstelling voor de Franse verlichting, ook als dat geen directe politieke implicaties had. Met deze interesse onderscheidden Foreest en zijn vrienden zich van het gemiddelde Nederlandse lees-

65 Schama, op. cit. (noot 22), p. 68, met inachtneming van de Franse ballingschapspers in Holland. Anders Palmer, op. cit. (noot 22), dl. 1, p. 325, die wijst op het verbieden van Rousseaus Contrat social in Amsterdam en Genève. Het onderzoek van De Kruif, op. cit. (noot 21), p. 225-237 bevestigt de algemene juistheid van Schama's observatie.

66 Zie Streng, op. cit. (noot 19), p. 102: een bibliotheek van ruim duizend titels inclusief Franse filosofie en bellettrie. Van der Capellens beroemdere neef Joan Derk was meer Angelsaksisch georiënteerd, ibid. p. 100.

[p. 270]

gezelschap in die tijd. Het was een leeskring van intellectuele patriotten.

Politieke consequenties trokken de heren reeds op andere gronden. Onvrede met de buitenlandse politiek van de stadhouder, ergernis over zijn ingekwartierde troepen, verzet tegen zijn binnenlandse benoemingspolitiek, het aansprekende ideaal van de Amerikaanse vrijheidsstrijd: dit alles stuwde Alkmaar naar de voorhoede van de patriottische mobilisatie. Foreest had hier een leidende rol in, zowel ideologisch - in zijn patriottische leeskring - als materieel-militair, via zijn dienst als bereden officier en lid van de Commissie van Defensie. Zijn bijdrage aan de Bataafse staatsinrichting tussen 1795 en 1806 komt daar nog bij. Bekend is het prentje van het ‘Vrijheids-feest’ van 22 maart 1795, waarop hij als burgemeester een toespraak houdt tot de verzamelde Alkmaarders.⁶⁷

Dit alles roept de vraag op waarom deze interessante figuur zo weinig is belicht, ook in het onderzoek dat niet deelt in de traditionele onderschatting van het belang van de patriottische beweging in nationaal en internationaal verband. De oorzaak moet welhaast zijn dat Foreest, ondanks zijn toenmalige invloed, relatief weinig voorkomt in de openbare bronnen.

Dit vermoeden wordt versterkt door een indruk die ontstaat bij bestudering van zijn bewaarde archiefstukken. In tegenstelling tot vele familieleden voor en na hem behoorde Foreest niet tot het soort mensen dat persoonlijke brieven bewaart.⁶⁸ Ook valt het bovenvermelde verslag van het ‘reisje’ naar het centrum van de patriottische ballingen in Sint-Omaars op door nietszeggendheid. Een van de weinige stukken die blijk geven van politieke betrokkenheid is een handgeschreven toneelspel, getiteld ‘Verjarings-Feest’. Het viert met patriottische fanfare inclusief een lied op de wijs van de ‘Marseillaise’ de overwinning op de vijandelijke indringers - kennelijk de Engels-Russische invasiemacht van 1799 bij Bergen. Dit stuk is echter bedoeld om beperkt te blijven tot opvoering binnen de familiekring.⁶⁹

Foreest had blijkbaar een hekel aan het vertoon van persoonlijk engagement. Liever dan zich bloot te geven, bleef hij zwijgend op de achtergrond. De observatie in een Frans inlichtingenrapport uit 1804 dat Foreest ‘zeer zwak’ is ‘en zich thans laat leiden door (...) de oranjegezinde aanvoerders’⁷⁰ moet op een miskenning van 's mans karakter berusten.⁷¹ Cornelis van Foreest was een ontwikkeld, gemotiveerd en invloedrijk patriot, maar zijn leiderschap was discreet en gemakkelijk over het hoofd te zien. Dat is wat, in combinatie met de openbare bronnen, zijn eigen boeken ons vertellen.

67 Onder meer afgedrukt in Aten, op. cit. (noot 6), p. 342: ‘W. Kok naar J.P. van Horstok’.

68 Dit geldt ook voor het archief van zijn vader Dirk en zijn broers en zusters, maar niet dat van zijn moeder en zijn zoon Dirk of kleinzoon Cornelis. Zie de bestanden in Rombach, op. cit. (noot 7).

69 FAvF nr. 242 [240], ‘Verjarings-Feest’. Ook nr. 243 [241], een bundeltje afschriften van gedichten en teksten, bevat enkele stukken die een politiek engagement verraden.

70 Bruinvis, op. cit. (noot 1): Samuel Wiselius in een rapport aan de Franse generaal Marmont.

71 Zie de weloverwogen en diplomatiek gestelde ontslagbrief als lid van de nationale vergadering die Foreest schreef na de benoeming van Lodewijk Napoleon tot koning in 1806: FAvF nr. 257 [257].