De Boekenwereld. Jaargang 27

[p. 175]

Henk Slechte
Boekbespreking

Hans Peeters, Romantiek en mythevorming rond een bibliotheek; 450 jaar Stads- en Athenaeumbibliotheek 1560-2010, Deventer 2010, ISBN 978 90 80989 6 89 405 p., €39,50

De bibliotheek is een populair onderwerp bij schrijvers. Een paar voorbeelden. In 1941 schreef de Argentijnse dichter en bibliothecaris Jorge Luis Borges zijn Bibliotheek van Babel, over een oneindige bibliotheek, in 2004 publiceerde Carlos Ruiz Zafón de fascinerende roman De schaduw van de wind, die speelt in en rond het Kerkhof der Vergeten Boeken in Barcelona, en in 2007 pleitte de eveneens Argentij nse journalist en essayist AlbertManguel in De bibliotheek bij nacht hartstochtelijk voor het fysieke boek en daarmee voor de traditionele bibliotheek. Geen wonder, want die wordt in haar bestaan bedreigd. Dat was altijd al zo, omdat stadsbranden geen halt hielden voor de deur van de bibliotheek en plunderaars bibliotheken gretig leegroven als een land in staat van anarchie verkeert, zoals in 2003 met de Nationale Bibliotheek van Bagdad gebeurde. In onze digitale tijd bedreigt vooral internet de bibliotheek. Steeds meer boeken worden gedigitaliseerd en kunnen thuis voor een beeldscherm worden geraadpleegd, nu nog vooral wetenschappelijke boeken en non-fictie. Daarbij blijft het niet, want ook het e-boek heeft zijn intrede gedaan, en het zal niet lang meer duren of in trein en vliegtuig lezen de passagiers hun romans in een handzame e-reader. Waarvoor dan nog dure bibliotheken in stand te houden? Zet alle boeken meteen op internet in plaats van ze eerst te drukken en te binden. De bibliotheek is dan een museaal relict uit het verleden en voor dagelijks gebruik overbodig. De wereld verandert, het boek verandert mee en daarmee ook de bibliotheek.

Met soortgelijke overpeinzingen begint en eindigt dr. Hans Peeters zijn lijvige en leesbare, maar soms ook wat onevenwichtige geschiedenis van Nederlands oudste stadsbibliotheek. Deventer stichtte die in 1560 met de aankoop van 44 boeken uit de nalatenschap van een jong overleden pastoor, en ze is bekend geworden en gebleven als de Stads- of Athenaeumbibliotheek. Peeters heeft veel archiefonderzoek gedaan en komt op basis daarvan met een nieuwe theorie voor de reden van het stadsbestuur om de uit 44 boeken bestaande boekerij van pastoor Phonocius te kopen. Volgens eerdere auteurs kocht de magistraat de bibliotheek om er de geestelijke weerbaarheid van de katholieke pastoors tegen de aanstormende Reformatie mee te vergroten. Peeters gelooft

[p. 176]

dat niet en geeft argumenten. Phoconius stond al in een reformatorische reuk en de opvolger die de magistraat aanstelde, was zelfs openlijk luthers gezind. Zou de magistraat niet hebben geweten wat hij deed? Peeters denkt van wel. De bibliotheek werd gekocht van een ‘foute’ pastoor, er bevonden zich boeken in die op de index van door de kerk verboden geschriften stonden en ze werd beheerd door zijn nog ‘foutere’ opvolgers. Volgens Peeters had een deel van de magistraat ‘in stilte’ al gekozen voor de Reformatie en bestond binnen het stadsbestuur een interessante diversiteit van godsdienstige opvattingen, waarvan deze bibliotheek een afspiegeling was.

De boekenzaal van de Stads- en Athenaeumbibliotheek in het stadhuis van Deventer

Peeters heeft de bibliotheek bewust niet naar binnen gericht beschreven als een instituut dat toevallig in Deventer stond, maar als een instelling die 450 jaar een rol heeft gespeeld en nog speelt in de geschiedenis van Deventer. Daarmee is de bibliotheek een wezenlijk onderdeel van die geschiedenis. Ze is gevormd door de stad en zijn wederwaardigheden, maar heeft ook invloed gehad op de stad. Peeters besteedt terecht ook aandacht aan de op een na oudste stadsbibliotheek, de Zutphense Librije die een jaar later is opgericht, en trekt een treffende parallel met de Deventer bibliotheek. In zijn boek ontvouwt zich een geschiedenis van Deventer ten tijde van de Reformatie in de zestiende eeuw, met veel aandacht voor de bedreigde boekerijen van Geert Grote en diens navolgers in het Heer Florenshuis, voor de ruwe Spanjaarden die een verhuizing van de jonge stadsbibliotheek noodzakelijk maakten en voor een universiteit die net aan de neus van de IJsselstad voorbijging. Hij beschrijft ook hoe de orthodoxe calvinisten de bibliotheek op hun manier en naar hun inzichten opschoonden. Wie dit

[p. 177]

boek leest, maakt kennis met de belevenissen van een religieus opgezette boekerij met een in onze moderne ogen bescheiden omvang, maar een voor die tijd groot belang. Na de Reductie van 1591 komt Deventer definitief in het kamp van de calvinistische Republiek der Verenigde Nederlanden. Peeters volgt de inhoudelijke veranderingen van de bibliotheek op de voet en portretteert de bibliothecarissen die in de zeventiende eeuw haar karakter bepaalden. Boeiend en ook empathisch is zijn beschrijving van de moeilijke keuzes waarvoor de orthodox calvinistische predikant en bibliothecaris Jacob Revius stond en de manier waarop hij die maakte.

In 1630 kreeg de stadsbibliotheek een nieuwe functie als bibliotheek van het Athenaeum Illustre, de universiteit zonder promotierecht die in Deventer werd opgericht. Voor de bibliotheek was die school een stimulans, althans zolang hij bloeide en interessante hoogleraren trok. Omdat het Athenaeum nooit het promotierecht verwierf, was een rol op het tweede plan onvermijdelijk en gold dat ook voor de bibliotheek. Peeters noemt de toestand van de bibliotheek aan het eind van de zeventiende eeuw deplorabel. Ze was vrijwel altijd dicht, er verdwenen boeken zonder dat duidelijk was hoe dat had kunnen gebeuren en van de ooit ‘heerlijke librije’ uit het begin van de zeventiende eeuw was weinig over. Het bestuur probeerde het verval te keren door het jaarbudget te activeren, de bibliotheek op orde te brengen en een nieuwe catalogus te laten maken die het verdwijnen van boeken moeilijker maakte. Desondanks constateerde stadssecretaris en -geschiedschrijver Gerhard Dumbar in 1801 dat de bibliotheek nauwelijks gebruikt werd, dat het jaarbudget niet beschikbaar was en dat van aanschaf van boeken geen sprake was. Peeters voegt daaraan toe dat belangrijke particuliere bibliotheken, zoals die van professor Gisbert Cuper, aan de Athenaeumbibliotheek voorbijgingen.

Het maakt dit boek extra aantrekkelijk dat de auteur ook de situatie van andere stadsbibliotheken beschrijft, zoals die van de gelijknamige bibliotheek in Amsterdam en die in Utrecht, Groningen, Antwerpen en Harderwijk, waarvan de laatste extra prikkelend is, omdat een deel ervan in 1818 naar Deventer kwam. Hij verwijst ook naar de Duitse bibliofiel Conrad von Uffenbach die de staf brak over de Harderwijkse bibliotheek, maar ook over die van Deventer niet erg gunstig oordeelde. Peeters maakt duidelijk dat de achttiende eeuw voor de Nederlandse bibliotheken geen periode van bloei was. Ze werden verwaarloosd, er kwamen weinig bezoekers en de collecties waren gedateerd. Tegen die achtergrond meldt hij uit de achttiende eeuw toch enkele wapenfeiten die de intellectuele Deventenaar moed konden geven. Zo ging het beheer van de bibliotheek in 1711 over van de magistraat naar de rector magnificus van het Athenaeum. Een boekhistorisch interessante maatregel was dat van ieder boek dat in Deventer werd gedrukt, een exemplaar aan de bibliotheek geschonken moest worden, een depot legal avant la lettre. Helaas werd daaraan nauwelijks de hand gehouden. Ook de poging van de patriotse hoogleraar F.A. van der Marck om Deventer alsnog aan een universiteit te helpen, leed schipbreuk in de politieke twisten van de late achttiende eeuw. Het bleef behelpen. Het Athenaeum had in de achttiende en negentiende eeuw zelden meer dan enkele tientallen studenten en de hoogleraren hadden welvoorziene eigen vakbibliotheken, zoals C. Fransen van Eck die bij zijn dood in 1830 vijfduizend boeken in huis had. En weer trekt Peeters dit breder door te verwijzen naar de universiteiten elders, waar de hoogleraren ook zulke bibliotheken hadden. Sterker nog, hij meldt dat in Deventer in de zeventiende en achttiende eeuw meer dan de helft van de Overijsselse bibliotheekbezitters woonde, veel meer dan in Zwolle...

Het keerpunt in de geschiedenis van de Athenaeumbibliotheek was de sluiting van de Universiteit van Harderwijk in 1818. Veel letterlijker kan het spreekwoord dat de een zijn dood de ander zijn brood is, niet worden geïllustreerd. Deventer zette een lobby op in de richting van de verantwoordelijke minister en koning Willem i. Toen die Deventer bezocht, stonden de hoogleraren van het Athenaeum vooraan om de belangen van hun zieltogende instituut te bepleiten. De koning bleek gevoelig voor hun argumenten, maar besloot toch de bibliotheek niet

[p. 178]

in haar geheel naar Deventer te laten gaan. Deventer was immers niet de enige stad met een effectieve lobby, Arnhem had er ook een. Het resultaat was dat alles over de geschiedenis van Gelderland naar Arnhem ging en de overige 90% naar Deventer. De komst van de Harderwijkse boeken was wel aan voorwaarden gebonden. Zo moest Deventer voor een deugdelijk onderkomen zorgen. Dat werd het stadhuis, en dat is zo gebleven tot de verhuizing naar Het Klooster in 1972. Met 950 banden uit Harderwijk, waaronder 28 incunabelen en 128 handschriften, was de Athenaeumbibliotheek in één klap een bibliotheek van nationale allure. Peeters denkt waarschijnlijk terecht dat de plaatsing in het centrum van de lokale macht de belangstelling van de stadsbestuurders heeft gestimuleerd en een eind heeft gemaakt aan de structurele inhoudelijke en materiële verwaarlozing van de bibliotheek.

De geschiedenissen van de bibliotheek en het Athenaeum liepen van 1630 tot 1878 parallel. In 1830 vierde de school het tweede eeuwfeest in een sfeer van euforie en lokale zelfingenomenheid. Dat gebeurde met sprekers die beurtelings de lof van de Illustere School en die van het stadsbestuur zongen. Peeters vertelt het allemaal beeldend. Toen koning Willem i in 1832 het Athenaeum bezocht, stond de bibliotheek niet in het middelpunt van de aandacht. Die ging vooral uit naar het laboratorium en het natuurkundige instrumentarium. De euforie rond het Athenaeum hield nog enkele jaren stand. In 1838 kreeg de school zelfs een nieuw neoclassicistisch gebouw aan de Grote Poot, nu Sociëteit De Hereeniging, dat te groot was voor de paar studenten en hoogleraren. Hoewel de feestelijke jubileumbundel van het Athenaeum in 1830 niet rept over de bibliotheek, gaat Peeters wel uitgebreid in op de laatste decennia van dit instituut. Terecht, want de Athenaeumbibliotheek was nu eenmaal ook de bibliotheek van de hogeschool. Tegelijk lijkt hij de serieuze pogingen tot herstel en aanpassing aan de eisen van de tijd ook te bagatelliseren. De bibliotheek beleefde nog een opleving onder dominee P.C. Molhuysen die als bibliothecaris belangrijke aankopen deed, zoals (post)incunabelen uit de drukkerijen van Richard Pafraet en Jacob van Breda, de eerste generatie Deventer drukkers.

Nadat in 1864 voor het eerst was besloten het Athenaeum op te heffen, werd ook, maar tevergeefs, voorgesteld de bibliotheek weer onder het gezag van het gemeentebestuur te plaatsen, zoals dat in de zeventiende eeuw het geval was geweest. Die bleef echter het speeltje van de hoogleraren, aldus Peeters, die er nationaal en internationaal goede sier mee maakten dankzij nieuwe, gedrukte catalogi, die alle handschriften en incunabelen luid bezongen. Peeters vertelt dat zelfs de tegendraadse Deventer hoogleraar geschiedenis Johannes van Vloten zijn bewondering niet onder stoelen of banken stak. Toch keert de oude benaming stadsbibliotheek steeds vaker in de stukken terug. En terwijl de opheffing van het Athenaeum onvermijdelijk werd, groeide en bloeide de bibliotheek. Alsof er helemaal niets aan de hand was, werden dure abonnementen afgesloten op nieuwe tijdschriften als de Hansische Geschichtsblätter, maar ook op Hebreeuwse woordenboeken. Na de opheffing van het Athenaeum werd de naam veranderd in Stads- of Athenaeumbibliotheek.

De bibliotheek overleefde de opheffing van het Athenaeum, maar ging volgens Peeters als een anachronisme de negentiende eeuw uit en de twintigste in. De nieuwe bibliothecaris J.C. van Slee, alweer een predikant, heeft dat keurig aan het stadsbestuur gemeld en alles gedaan om verdere verloedering te voorkomen. Hij heeft, net als Revius in de zeventiende eeuw, een hoofdrol gespeeld in de geschiedenis van de bibliotheek. Van Slee breidde de collectie uit, publiceerde en liet zich in 1929, op 89-jarige leeftijd, met enige aandrang overhalen met pensioen te gaan. Peeters noemt hem terecht de dinosaurus onder de bibliothecarissen en beschrijft in drie hoofdstukken alle vernieuwingen en veranderingen die hij in 37 jaar doorvoerde. Een ervan gaat over de belangrijke Indische collectie van A.J. Duymaer van Twist, zoon van een rector magnificus van het Athenaeum en van 1851 tot 1856 de gouverneur-generaal van Nederlands-Indië, die door Multatuli werd beschuldigd van knechting van de inlanders. Die collectie is in 1898 door Van Slee beschreven in een aparte catalogus.

[p. 179]

In 1571 door pastoor Philippus Boestius gecensureerd exemplaar van Erasmus' Opera Omnia. De pastoor heeft er tweehonderd pagina's uitgeknipt en veel tekst onleesbaar gemaakt

De opvolging van Van Slee door B. van 't Hoff, die de functies van bibliothecaris en gemeentearchivaris moest combineren, wordt door Peeters wat te gemakkelijk afgedaan. Hij gaat ironisch in op de reden waarom de vrouwelijke nummer één van de voordracht die gecombineerde functie niet mocht vervullen: omdat ze vrouw was en het voor haar daarom te zwaar werd gevonden, maar hij gaat niet in op de professionele bezwaren die tegen de combinatie van beide functies aan te voeren zijn, wat vooral onder A.C.F. Koch duidelijk gebleken is.

Naarmate Hans Peeters de tijd nadert waarin hij zelf een hoofdrol heeft gespeeld in de geschiedenis van de bibliotheek, verandert zijn toon en verdwijnt de wetenschappelijke objectiviteit die de eerste 36 hoofdstukken kenmerkt. De periode van bibliothecaris-archivaris Koch beschrijft en analyseert hij nog met enige distantie, maar hier begint zijn bloed toch al te kriebelen. Hij beschrijft het grote conflict tussen Koch en het personeel in 1980 gedetailleerd en zet de vernederingen die Koch moest ondergaan af tegen diens grote wetenschappelijke kwaliteiten. Interessant is de vinger die Peeters op een uiterst zere plek legt: in het huidige tijdsgewricht is het voor een bibliothecaris of archivaris niet meer voldoende een geleerde met visie te zijn, hij moet ook een eigentijdse manager zijn, liefst meteen doctoraal examen omgangskunde. En dat laatste had Koch niet. Dat de functies van bibliothecaris en gemeentearchivaris na het vertrek van Koch weer zijn gescheiden, vindt Peeters inhoudelijk kennelijk niet belangrijk. Dat Athenaeumbibliotheek en Gemeentearchief sinds 2000 één organisatie vormen, nu met een gezamenlijk management met een eigen professionele leiding voor elke instelling en een algemeen directeur die het geheel bestiert, noemt hij wel een groot voordeel in de heroriëntering van het functioneren van het cultureel erfgoed.

Voor Kochs opvolger als directeur en bibliothecaris viel in het vervolg op de affaire-Koch geen eer te behalen. Ook J.C. Bedaux was meer geleerde (classicus) en bibliothecaris dan manager, en ook hij werd voor

[p. 180]

de leeuwen gegooid. Onderdeel van het conflict, maar waarschijnlijk weinig meer dan een aanleiding, is de wens van een afdelingshoofd om de Athenaeumbibliotheek volledig te laten fuseren met de openbare bibliotheek, een fusie zonder meerwaarde en door niemand gewenst. Voor Bedaux was daarmee het leed niet geleden. Het conflict tussen Koch en het personeel smeulde na en de gemeente stelde, aldus Peeters, onmogelijke eisen aan de bibliotheek. Bedaux deed wat hij kon om de gemeente daarvan te doordringen, maar was toch de Barbertje die moest hangen. Hans Peeters beschrijft gedetailleerd alle gebeurtenissen die tot het vertrek van Bedaux als directeur en diens nieuwe rol als vakreferent en wetenschappelijk onderzoeker hebben geleid.

Vroegvijftiende-eeuws handschrift uit het Heer Florenshuis dat de bibliotheek in 1996 kon kopen met steun van de Vrienden van de Athenaeum Bibliotheek

Tot zover heeft Peeters de geschiedenis van de bibliotheek serieus bestudeerd, geanalyseerd en beschreven. Daarna begint wat hij zelf de ‘periode Peeters’ noemt. Hij had daarvan af moeten blijven. Het past niet bij het wetenschappelijk analyseren én kritisch beschrijven van de geschiedenis van een bibliotheek dat je plotseling overgaat op de ik-vorm en je eigen daden beschrijft alsof je de held bent in je eigen jongensboek. Peeters beschrijft hoe hij zich overbelast voelde en met zijn zeilboot voor drie maanden naar de Middellandse Zee vertrok om bij te komen,

[p. 181]

maar zich tenslotte toch ziek meldde. Hij weidt pagina's lang uit over de aankoop van een belangrijk handschrift en de trucs die hij daarbij uithaalde om het financieel voor elkaar te krijgen. Je bent dan niet langer de consciëntieuze biograaf van een instituut, maar een slager die zijn eigen vlees keurt en zich voor de kwaliteit ervan op zijn eigen borst slaat. Dat had Peeters de lezer, de bibliotheek en zichzelf moeten besparen. De hoofdstukken 45 tot en met 50 lezen als memoires, maar zijn niet geschikt voor een serieuze studie. En dat wordt er niet beter op in het laatste hoofdstuk, waarin de auteur de situatie in 2035 schetst: de bibliotheek die in een achterafstraatje nog een enkele keer zijn deur opent voor de enkeling die wil ontsnappen aan de verwarring en jachtigheid van de beeld- en lawaaicultuur. In 2035, aldus Hans Peeters, is de bibliotheek opgeheven en zijn de twee laatste medewerkers ontslagen. Het bericht daarvan was alleen nog niet tot ze doorgedrongen. Een anticlimax na het serieuze eerste gedeelte van het boek. En het wordt nog veel gekker als directeur Eddy Tulp van Stadsarchief en Athenaeumbibliotheek (sab) dat toekomstbeeld in een epiloog neutraliseert en feitelijk zijn eigen auteur publiekelijk terechtwijst.

Ten slotte. Ondanks zijn smakeloze uitglijder aan het eind van het boek heeft Hans Peeters een gedegen geschiedenis van een rijke bibliotheek afgeleverd. Hij heeft de ups en downs van 450 jaar Stads- en Athenaeumbibliotheek beschreven tegen de achtergrond van, maar vaak ook als essentieel onderdeel van de geschiedenis van Deventer - een stad met een tweesporige geschiedenis van rijk economisch en geestelijk leven. Het boek is niet altijd evenwichtig, maar het levert wel veel nieuwe kennis en inzichten. Daarvoor verdienen de auteur en zijn opdrachtgever lof. Jammer alleen dat de lezer alle namen uit ruim 450 jaar geschiedenis op ruim 400 pagina's tekst en voetnoten niet in een index kan opzoeken. Dat zou de bruikbaarheid van dit boek hebben vergroot.