De Boekenwereld. Jaargang 27

[p. 119]

Verschenen boeken

Gabri van Tussenbroek, Amsterdam in 1597, Amsterdam, L.J. Veen, 2009, 350 p., ISBN 9020416979, €24,90

‘Terwijl Cornelis Claesz binnen bij het vuur werkte aan de uitgave van een vertaalde verhalenbundel en de beursnoteringen bijhield, vaardigde het stadsbestuur op 1 maart een keur uit over de uitgifte van brood.’ Dit lijkt een zin uit een slechte historische roman. Hij herinnerde me aan een andere zin die in mijn geheugen is blijven hangen: ‘Hooft en Vondel zullen elkaar ontmoet hebben in de winkel van Blaeu.’ Wanneer en bij wie ik die gelezen heb, ben ik vergeten - ik citeer hem graag als ik aan studenten probeer uit te leggen wat ik liever niet tegenkom in een essay. Bovendien verdenk ik de grote Amsterdamse uitgever Claesz ervan dat hij in een met mollenvellen gevoerde zijden mantel met zijn voeten op een stoof zijn rekeningen nakeek, in de namiddag, bij met een kaars versterkt daglicht. De avonden waren voor muziek en lezen, een gesprek met een stuurman of een geleerde vriend. Het café op de hoek.

Maar Amsterdam in 1597 van Gabri van Tussenbroek is een van de beste en onderhoudendste boeken die ik de laatste jaren heb gelezen. Het gaat over één enkel jaar en de hoofdstukken heten naar de maanden. Binnen dat niet al te strakke keurslijf wordt een hele wereld tot leven gewekt. Wie het heeft gelezen, weet hoe Amsterdam in de zeventiende eeuw in elkaar zat en als je meteen tijdcapsule teruggeschoten zou worden, zou je je vermoedelijk aardig kunnen redden. Alle aspecten van het leven en van de omgeving komen ter sprake. Er wordt heel veel getoond en uitgelegd, zonder dat je het gevoel hebt met een pedante schoolmeester te maken te hebben of erger: met een hooggeleerde verteller die diep door de knieën gaat om het allemaal nog eens heel simpel uit te leggen.

De hoofdpersoon van het boek is Cornelis Claesz, de belangrijkste uitgever van zijn tijd. We zien de wereld deels door zijn ogen en onder begeleiding van een alwetende gids die onnadrukkelijk aanwezig is. En zo zijn we bezig met bedenken, maken en verkopen van boeken terwijl we tegelijk kennismaken met de wereld waarin dat gebeurt, de stad waar al die boeken moesten worden verkocht. Dat is het kleine Amsterdam van 1597, een stadje dat niet verder reikt dan de binnenste Singelgracht, waar de koopmanshuizen nog de raampjes hebben die je vandaag de dag alleen in de oude Hanzesteden aan de Oostzee kunt vinden en waar vooral gehandeld wordt in bulkgoederen: graan en hout. Maar onderhuids sluimert de Gouden Eeuw, zoals in een onaanzienlijke pop een vlinder schuilt die weldra haar vleugels uit zal slaan om de wereld te verbazen. De Vlaamse vluchtelingen hebben zich stevig in de stad genesteld en de eerste tochten naar de Oost zijn al achter de rug. Grootse plannen liggen net voorbij de horizon.

Ik heb het boek met aandacht en plezier gelezen en daarna een flink aantal keren ingekeken. Waar komt de levendigheid vandaan in een boek dat zoveel feiten bevat? Het antwoord ligt vermoedelijk in de structuur. Ieder hoofdstuk begint met een beschrijving van het weer van die maand en daardoor sta je als lezer meteen op straat in een ver verleden. Het sneeuwt in maart, Claesz zit bij het al geciteerde vuur te lezen en de re-

[p. 120]

gering beslist iets over brood. Daarna wordt beschreven hoe dat allemaal werkt bij de gemeente die het brood moet distribueren, dat gebrek aan brood kan leiden tot crimineel gedrag dat de boef weer aan de galg brengt op de Volewijck. En dat Claesz de uitgever is van een boek over het burgerlijk recht. Wat staat er dan in dat boek? En wie zijn de lezers? Waar wordt recht gesproken?

Zo vormt het boek een lang verhaal dat zich zonder zich te forceren ontrolt van feit naar feit, met veel anekdoten waardoor je die feiten niet snel vergeet. Gek genoeg zijn de enige boeken met een dergelijke opbouw die mij te binnen willen schieten zeventiende-eeuwse geschiedverhalen! Wie weet heeft de schrijver inderdaad Simon de Vries gelezen of Viverius en gedacht ‘dat kan ik ook’. Het laatste hoofdstuk bestaat uit een bronnenopgave - noten komen er godzijdank niet in voor en ik kan me niet herinneren dat ik de aan de wetenschapper overbekende woorden ‘mogelijk’, ‘waarschijnlijk’ en ‘ongetwijfeld’ heb gezien, die normaal gesproken als tevreden schooltjes haring in wetenschappelijke publicaties rondzwemmen. De bronnen: ik word daar zelf genoemd als auteur van een uitstekende inleiding in de drukkerswereld - dus de lezer begrijpt meteen waarom ik niet anders dan lovend kan zijn. Maar gelukkig noemt hij ook Moes-Burger en natuurlijk Van Selm, zodat diezelfde lezer ook weet dat het met de feiten wel goed zit. De obligate verwijzing naar Darnton komt er niet in voor en ook dat beschouw ik als een groot goed. Kortom: een vlot geschreven en gedegen boek dat ook nog eens prachtig is uitgegeven met heel veel mooie plaatjes. Kopen dus! Zelf lezen en vooral cadeau geven aan de vrienden en familieleden die al een boek hebben. Verplicht stellen voor alle studenten boekwetenschap. Een dergelijk boek over Nieuw Amsterdam zou de auteur minstens een ambassadeurspost opleveren. (Paul Dijstelberge)

Wilma Schuhmacher, Willem Elsschot in boek en band. Een eerste inventarisatie van bandvarianten, Amsterdam 2010, 63 p., €12,50, te bestellen bij Antiquariaat Schuhmacher

Het boek van Gabri van Tussenbroek heeft 350 pagina's. Aan de andere kant van het boekhistorisch spectrum bevindt zich een boek met 63 bladzijden. Wilma Schuhmacher schreef Willem Elsschot in boek en band. Een eerste inventarisatie van bandvarianten. Bandvarianten! En, zullen sommigen onder u denken, dat terwijl er al vanaf het begin van de negentiende eeuw industriële boekbanden werden vervaardigd. Maar, zo laat Wilma Schuhmacher op overtuigende wijze zien: de varianten bestaan niet alleen, ze zijn ook belangrijk.

Hoe zit dat? Willem Elsschot heeft nooit een groot lezerspubliek getrokken. Er zijn schrijvers die 100.000 lezers in één jaar bereiken, waarna je meestal niet veel meer van hen hoort. Wie weet nog wie Marijke Höweler is? Is Kluun over een jaar of tien gewoon weer de eerste persoon enkelvoud van klunen? Andere schrijvers doen er een eeuw over om de 100.000 lezers te halen. Het voordeel van het laatste is dat je als schrijver lang bekend blijft, want je wordt gelezen door generatie op generatie. De wetenschap raakt niet uitgestudeerd op dergelijk werk. Hoe kan het? Wat is het geheim? Elsschot is zo'n schrijver van de lange adem - al had hij zonder twijfel getekend voor de variant waarin het succes even groot als efemeer is, want hij was in de eerste plaats zakenman. Maar Elsschot bereikte nu eenmaal niet onmiddellijk een groot publiek. Zijn uitgevers wisten dat en gebruikten een werkwijze die zo oud is als het boekenvak: je laat een optimale oplage drukken waarvan je een deel onmiddellijk laat inbinden en in de verkoop doet, terwijl de rest als vellen wordt bewaard in een pakhuis. En dan wacht je op de uitverkoop van de eerste uit-

[p. 121]

gave. Van een editie/druk verschijnen dan in de loop der tijd meer uitgaven - dat woord dient hier letterlijk te worden opgevat: de uitgifte van exemplaren van een editie. De gedrukte tekst is identiek (hoewel daar ook nog veel behartigenswaardigs over wordt opgemerkt), maar de banden blijken te verschillen en aan die minieme verschillen kun je zien dat er op bepaalde momenten een aantal exemplaren in een band is gezet voor de verkoop. Het is fascinerende lectuur. Dat komt in de eerste plaats door de eruditie en de mooie stijl van de schrijfster. In de tweede plaats zie je de wisselwerking tussen auteur, uitgever en publiek nergens duidelijker dan in gedetailleerde studies als deze. Een spiegelgevecht: de auteur weet niet wat zijn uitgever allemaal uitvreet met zijn boeken en schrijft daar weer brieven over die ontwijkend dan wel leugenachtig worden beantwoord. De uitgever zit met die auteur, die nauwelijks winstgevend is maar wel belangrijk en die dat ook weet. Weggooien kan niet, wegsturen ook niet. En zo leren we heel veel over de uitgeverij in het begin van de twintigste eeuw door te kijken naar details die zo klein zijn dat je ze soms met het blote oog niet eens ziet. Een microkosmos die net zo verwonderlijk is als het leven in een waterdruppel voor Van Leeuwenhoek moet zijn geweest.

‘Dit alles heeft natuurlijk totaal geen nut - wat moet men met dergelijke feitjes - wat moet men met dit onderzoek naar uitgeverspraktijken uit de periode die nb. vooroorlogs was; wat moet men met het veel vollediger en veel genuanceerdere beeld dat dan naar boven komt? Men moet hiermee - zoals met veel wetenschap - niets, helemaal niets.’ Aldus de auteur.

Wilma Schuhmacher droeg haar boek op ontroerende en welsprekende wijze op aan haar overleden broer Max. The other half die, eenmaal verdwenen altijd gezocht moet worden en bezongen - naar ik hoop in meer van dit soort studies. Dat zal wel lukken. Want al is de auteur inmiddels een flink stuk gevorderd in de tachtig, ze is van plan om nog veel ouder te worden (lees meer over Elsschot in ‘Archangelsk’ op pagina 107). (Paul Dijstelberge)

Dwight Garner, Read Me. A Century of Classic American Book Advertisements, New York, HarperCollins 2009, xiv + 272 p., ISBN 978 00 6157 219 7, $26,99

De filosoof en dichter Ralph Waldo Emerson was des duivels toen hij zijn brief aan Walt Whitman, vol complimenten over diens juist verschenen meesterwerk, integraal herdrukt zag in de tweede druk van Leaves of Grass. Dat was nooit de bedoeling geweest. De onbekende Whitman liet één zin uit de brief van zijn alom geprezen collega zelfs op de rug van het boek drukken. ‘I greet you at the beginning of a great career’ waren de vergulde woorden. Betere reclame kon hij anno 1856 niet hebben.

Read Me staat vol met dergelijke promotiestunts van schrijvers en uitgevers. Dwight Garner selecteerde meer dan driehonderd boekadvertenties uit kranten, tijdschriften en vakbladen uit de vorige, reeds vergelende eeuw. Na de inleiding, waarin de ontwikkeling van de boekadvertentie van 1647 tot heden wordt geschetst, volgen tien hoofdstukken met aansprekende voorbeelden. Per decennium vat Garner kort samen wat de trends en noviteiten waren. Omstreeks 1925 doet het auteursportret zijn intrede: een stoere Hemingway op ski's prijst de roman A Farewell to Arms aan. Twintig jaar later lijkt de boekadvertentie meer op een encyclopedie: persstemmen alleen voldoen al niet meer. Blurb, voorpublicatie, auteursprofiel komen erbij, zelfs een schematisch overzicht van personages. De opmaak wordt ook steeds drukker.

Uitgevers willen prikkelen. Een enkeling is zo overtuigd van het mees-

[p. 122]

terwerk uit zijn fonds dat hij in de advertentie simpelweg een keer of vijf de titel herhaalt: Kiplings roman Kim spat in 1901 zo van de pagina. Daarboven ziet de lezer de stimulerende mededeling ‘Ready Tuesday’ staan. En wie zich op dinsdag niet naar de boekhandel spoedde, krijgt op woensdag al het gevoel ingeprent iets te missen als hij het boek niet alsnog koopt. O, de eerste druk is nu al ‘Sold Out’!

Vanaf 1980 komt de klad er een beetje in, schrijft Garner. Van experiment en vernieuwing is geen sprake meer in boekadvertenties. De reclame voor Dreams from my father van ene B. Obama in 1995 had evengoed in 1950 in de krant kunnen staan. Deze inwisselbaarheid wordt versterkt door de kwaliteit van de illustraties in Read Me: het lijken wel oude fotokopieën. Maar misschien is ook dit marketing, en wilde Harper Collins het boek bewust een vintage randje geven. Het wachten is nu op de Nederlandse tegenhanger, waarin creatievelingen en copycats van eigen bodem worden getoond, van de ongeëvenaarde alliteraties van de Rotterdamse uitgever/opkoper D. Bolle tot de blonde sproetenmeisjes die 's zomers alle literaire bestsellers zegenen. (NtW)