De Boekenwereld. Jaargang 27

[p. 107]

Cornelis Jan Aarts
Archangelsk (5)
Elssnot

‘Eindelijk!’ Met deze triomfantelijke verzuchting opent de advertentie in de juni-aflevering van De Boekenwereld. Antiquariaat Ausputzer kondigt zijn langverwachte Elsschot-catalogus aan: ‘Willem Elsschot in boek en band’, ‘Een eerste inventarisatie van de bandvarianten van al zijn werk in alle drukken tot 1957.’ Het fiere antiquariaat aan de Gelderlandsche Kaai had ons drie jaar daarvoor al lekker gemaakt. In de gezamenlijke catalogus van de 28th Amsterdam Antiquarian Book, Map & Print Fair hield Ausputzer ons de worst voor dat in de loop van 2008 ‘our publication/catalogue on Willem Elsschot’ zal verschijnen, ‘with an introduction by Dirk de Geest, professor of Dutch literature of Leuven University’. Onder fanatieke Elsschotters werd al jaren gefluisterd dat sinds eind 2003 in het langzaam wegzakkende pand aan de Kaai in het diepste geheim noest aan deze meesterproef werd gewerkt. In juli 2005 circuleerde in kleine kring zelfs het gerucht dat de definitieve tekst van de ‘Elsschot Catalogus’ af was. Maar ‘definitief’ is een rekkelijk begrip. Binnenkort zullen zeven jaar van ongeduldig wachten dan toch eindelijk worden beloond.

Zeven jaar? Daarmee doen wij Willem Elsschot in boek en band eigenlijk te kort. Want om een onmogelijk boek als dit tot stand te brengen moest een leven lang gegrut, gejut, geprutst en getut worden. Willem Elsschot in boek en band is niets meer of minder dan een levenswerk! Of nog liever: een twee-levenswerk, want achter Antiquariaat Ausputzer verschool zich een duo.

In het najaar van 1967 stond ik voor het eerst van mijn leven voor de etalage van een echt antiquariaat. In mijn herinnering was het op een zondag en het pand aan de Gelderlandsche Kaai stond toen nog recht. In de etalage schitterde een boek waarvan ik de titel wel kende, maar waarvan ik het tot dat moment voor onmogelijk had gehouden dat ik zo'n boek zelf zou kunnen bezitten. Maar daar lag het. Te koop. Het was een moment om nooit te vergeten. Boeken die vóór je geboorte waren verschenen, kon je in een antiquariaat zo maar kopen. De volgende dag betrad ik onwennig het antiquariaat aan de Gelderlandsche Kaai. Het zou de laatste keer niet zijn. Hoe vaker ik er kwam, hoe meer ik leerde over de geheimen van de antiquarische boekhouding. Maximilieu Ausputzer vertelde mij hoe je ogenschijnlijk identieke exemplaren van elkaar kon onderscheiden. Neem een liniaal en een potlood en trek een diagonaal kruis over bladzijde honderd. Doe dat bij zo veel mogelijk exemplaren. Vergelijk in al die exemplaren de kruising van de potloodlijnen. Gaan ze door een andere letter dan hebben we een nieuwe druk ontdekt. Zo simpel is het. Antiquariaat Ausputzer had op die manier ontdekt dat de eerste druk van Het uur u gevolgd door Een idylle (1941 [= 1942]) eigenlijk uit drie afzonderlijke drukken bestond. De wonderlijke wereld van de bibliografie ging langzaam voor mij open. In een catalogus van Antiquariaat Ausputzer was een beschrijving van een dichtbundel niet compleet zonder dat de gedichten geteld waren. Dat zag je nergens anders. Ausputzers catalogi lieten zien welke gedichten in latere uitgaven of verzamelde werken waren opgenomen en welke bruut in de afgrond van de vergetelheid waren gedonderd. Op de Universiteit van Amsterdam leerden wij over al deze elementaire zaken van de Neerlandistiek helemaal niets. Daar in-

[p. 108]

terpreteerde Lulofs al dertig jaar met zijn studenten Van den Vos Reynaerde. Bij Ausputzer zag ik ook voor het eerst de bibliografische kaarten van het Letterkundig Museum waarop kundig per schrijver alle titels en alle drukken van die titels waren beschreven. Een fascinerend monnikenwerk. In de loop der jaren drong ik verder door in de binnenste krochten van het antiquariaat. In de ruimte achter de winkel werd ik soms onthaald en onder een stortvloed van wetenswaardigheden keek ik verbaasd in het rond. De achterwand bestond geheel uit boeken van schrijvers die in Forum hadden gepubliceerd. ‘Dat is onze Forum-catalogus,’ zei Maximilieu dan trots. Die moest alleen nog gemaakt worden. ‘Wie maakt die dan?’ vroeg ik argeloos. Zo maakte ik kennis met een dame die zich hoofdzakelijk boven het antiquariaat schuilhield, alwaar zij in afzondering de edele kunst van de bibliografie beoefende. Zij vertoonde zich zelden aan klanten - de omgang met dit gespuis was de kracht van Maximilieu -, maar leidde een teruggetrokken bestaan op een bovenkamer waar zij haar befaamde catalogi schiep. Omdat ik mij als een gretig leerling gedroeg, openbaarde zij mij de geheimen van staand zetsel, planovellen, stijfjes, kliekjes, opbindpartijen en de daaruit voortvloeiende bandvarianten. Van haar mocht ik oefenen op haar Forum-collectie. En zo kwam het dat ik onder het toeziend en goedkeurend oog van Mathilde Ausputzer ergens in de jaren zeventig de eerste knullige beschrijvingen maakte van enkele Elsschot-pareltjes uit de rijkgevulde Forum-kast van de Ausputzers.

Een vroege proeve van beschrijving door Cornelis Jan Aarts, ‘ergens in de jaren zeventig’, van de tweede en de derde druk van Een Ontgoocheling uit de toenmalige Forum-collcctie van Antiquariaat Ausputzer

Mathilde Ausputzer heeft de boekenwereld wakker geschud met indrukwekkende catalogi over Achterberg, Boutens en Leopold, voordat zij in 2003 begint aan haar magnum opus Willem Elsschot in boek en band. In 2007 sterft Maximilieu, maar uit de dood van haar broer put Mathilde op wonderbaarlijke wijze nieuwe kracht. Zij stapt nu zelf op de Bühne. Op 3 oktober 2008 houdt Mathilde Ausputzer een lezing over boeken en banden uit de periode 1890-1940 met de intrigerende titel ‘Het is niet wat het lijkt’. Heel antiquarisch en bibliografisch Nederland ligt amechtig aan haar voeten in het cafetaria van de Universiteitsbarakken aan de Oude Turfstekersmarkt om van haar te horen dat zij twaalf verschillende banden van de eerste druk van Pensioen heeft ontdekt, en hoe zij die van elkaar weet te onderscheiden door het horizontale streepje op te meten dat op het voorplat tussen auteur en titel zweeft. Wij staan perplex. Ook de ligging van het streepje in de vrije ruimte tussen auteur en titel kan van doorslaggevend belang zijn. De catalogus van Willem Elsschot zal, zo laat het zich aanzien, een wonder worden van bibliografisch vernuft. Na een slopende serie aankondigingen wordt op 23 oktober 2010 deze catalogus - ‘Eindelijk!’ - feestelijk gepresenteerd in De Druif met maar liefst vier sprekers, onder wie Mathilde zelf. De andere zijn de Vlaamse mecenas Cider Van Tirlemont, de voorzitter

[p. 109]

van het Willem Elsschot Genotschap, Rik van der Vecht, de aanstaande biograaf van Elsschot, en een geestige professor uit Leuven. Door een ongelukkig geagendeerde vakantie ben ik niet aanwezig. Het was een gedenkwaardige bijeenkomst, verzekert Thijl me later, maar ik heb er inhoudelijk weinig aan gemist omdat de akoestiek van de voormalige kerk De Druif wonder boven wonder niet was berekend op het overbrengen van het gesproken woord.

‘Mijn beroemde streepjes’: de horizontale streepjes tussen auteursnaam en titel op de band van Pensioen (1937) in Willem Elsschot in boek en band (2010)

Rik van der Vecht en Mathilde Ausputzer voor een deel van haar Elsschot-collectie. Mathilde verschuilt zich van schaamte achter de Elssnot-variant. Foto: Louis Putman

Mijn kans om de catalogus te bemachtigen en de Hogepriesteres van de Bibliografie in hoogst eigen persoon over de boeken en banden van Elsschot te horen spreken, grijp ik op de eerste dag van de 31th Amsterdam Antiquarian Book, Map & Print Fair, vrijdag 29 oktober 2010 in de Hal van de Stervende Medereizigers. Vijfentwintig jaar geleden waren mijn vriend Rik en ik nog smadelijk van deze jaarlijkse beurs verwijderd omdat wij in de stand van Ausputzer een boek aan flarden hadden gescheurd. Dat mocht niet. Wij hielden er een levenslang beursverbod aan over. Maar 't kan verkeren. Nu heb ik drie vrijkaartjes van bevriende antiquaren op zak en Rik staat zelfs als spreker geprogrammeerd om Willem Elsschot in boek en band in te leiden. Rik spreekt om vier uur en vol verwachting vragen wij ons af waar de lezing zal plaatsvinden. Is er een zaaltje? Rik drentelt in haar beursstand om Mathilde Ausputzer heen, alwaar de gehele Willem Elsschot-collectie van Antiquariaat Ausputzer in slagorde staat opgesteld. Daaromheen

[p. 110]

staan wij, een groepje verhitte Elsschotters. ‘Ze zullen hier toch niet als Kloris en Roosje een komische schets gaan opvoeren?’ hoor ik Fons achter mij angstig fluisteren. Precies dat gebeurt. Na een half uurtje popelen kiest Rik positie tussen Mathilde Ausputzer en Willem Elsschot. Rik interviewt Mathilde en trekt af en toe een paar boeken uit de kast die vervolgens door Mathilde bibliografisch bepoteld en geduid worden. Wat Mathilde erover zegt is echter meestal volstrekt onbegrijpelijk omdat er een enorme kloof gaapt tussen haar en onze kennis. Rik probeert haar bibliografisch jargon voor de allengs slinkende kring van belangstellenden te vertalen. ‘Kijk,’ wijst Mathilde op een aantal banden van Pensioen, ‘dit zijn nu mijn beroemde streepjes.’ Stijn en ik kijken elkaar in een kort moment van opperste verwarring aan. ‘Mijn streepjes...?’ Het duurt even voor wij begrijpen dat de streepjes op de banden niet door Mathilde zelf zijn getrokken. Als hulplijntjes. Ze doelt op de horizontale streepjes die de binder tussen de naam van de auteur en de titel heeft gezet en die zij liefkozend haar ‘loodsmannetjes’ noemt. Als dat eenmaal tot ons is doorgedrongen, komt Stijn niet meer bij van het lachen. Voordat Mathilde alle twaalf streepjes in hun lengte en breedte, in hun ligging en tot in het diepste zwart van hun inkting kan bespreken, grijpt Rik in met een grap. Hij houdt een Pensioen omhoog en kraait triomfantelijk door de hele beurshal: ‘We hebben een nieuwe variant ontdekt! Op deze band staat Willem Elssnot!’ Het publiek stroomt nu weer in groten getale toe. Wij drommen massaal naar voren. Iedereen wil de Elssnot-variant met eigen ogen zien. Rik heeft onmiskenbaar gelijk. Er staat werkelijk ‘willem elsscnot’ op de band. De kapitale H was na het zoveelste gebruik zodanig afgereden en volgelopen dat wij allemaal net als Rik in de onpeilbare diepte van de behangselband een duidelijke N zien staan. Mathilde kirt. Het feest dat om de ontdekking losbarst, blust al haar lust om ons alle fijne kneepjes van haar beroemde streepjes te verklappen. Mathilde is plotseling het stralend middelpunt van een heus bibliografisch oploopje. Het moment grijpt ons aan. Wij dansen om Mathilde en snotterend bewonderen wij de nieuwste variant.

Willem Elsschot, Pensioen (1937), de eerste druk met band in de Elssnotvariant. In het midden: een van Mathilde's ‘beroemde streepjes’. Nog niet in Ausputzer! Collectie C.J. Aarts

De ondertitel van haar boekje - ‘Een eerste inventarisatie van bandvarianten’ - blijkt profetisch. Binnen één week na publicatie is Willem Elsschot in boek en band al achterhaald. Door de Elssnot-variant.

Archangelsk, november 2010