De Boekenwereld. Jaargang 27

[p. 57]

Agenda

Veilingen

bubb kuyper, Jansweg 39, 2011 km Haarlem, tel.: [phone]: 23-26 november (www.bubbkuyper.com)

burgersdijk & niermans, Nieuwsteeg 1, 2311 rw Leiden, tel.: [phone]: 16 en 17 november (www.b-n.nl)

de eland - de zon - loth gijselman, Weesperstraat 110, 1112 ap Diemen, tel.: [phone], fax [phone]: 21 november (www.deeland.nl)

henri godts, Avenue Louise 230/6, 1050 Brussel, België, tel.: [phone]: 7 december (www.godts.com)

the romantic agony, Aquaductstraat 38-40, 1060 Brussel, België, tel.: [phone]: 19 en 20 november (www.romanticagony.nl)

van stockum, Prinsengracht 15, 2512 en Den Haag, tel.: [phone]: 3 en 4 november (www.vanstockumsveilingen.nl)

Charles Donker, Omkijkende uil (maart 1969), ets op papier. Collectie Centraal Museum, Utrecht

Beurzen

Oktober
28-29	Amsterdam Antiquarian Book, Map & Print Fair
Januari
28-30	Stuttgart Antiquarian Book Fair, Stuttgart

Tentoonstellingen

Peter Vos en Charles Donker

Al bijna vijftig jaar zijn kunstenaars Peter Vos (Utrecht, 1935) en Charles Donker (Utrecht, 1940) met elkaar bevriend. Vos wordt dit jaar 75 en Donker is onlangs 70 geworden. Hun verjaardagen en het feit dat zij bij voorkeur samen exposeren is voor het Centraal Museum aanleiding om tot 2 januari 2011 een dubbelpresentatie met een uitgebreid overzicht van tekeningen en prenten van de twee vooraanstaande kunstenaars te houden.

Vos en Donker delen hun liefde voor de natuur. De motieven voor hun kunst vinden ze dan ook daarin:

[p. 58]

Vos tekent de beesten in het veld en de vogels in de lucht, terwijl Donker vooral de landschappen in zijn etsen vastlegt. Hun observatievermogen is scherp en getraind en vormt de basis van hun beeldend werk. Dit heeft echter niet geleid tot eenzelfde stijl of beeldinhoud. Hun werk is volkomen verschillend, zoals ook de kunstenaars zelf dat zijn.

Peter Vos, Brief met etende hop (1985), pen en penseel. Collectie Rijksmuseum, Rijksprentenkabinet, Amsterdam

Peter Vos (Utrecht, 1935) is een veelgevraagd illustrator, die onder andere werkte voor Vrij Nederland. Ook heeft hij vele boeken en boekomslagen geïllustreerd. Beroemd zijn de illustraties die Vos maakte voor Sprookjes van de Lage Landen uit 1972 van Eelke de Jong en Hans Sleutelaar evenals zijn Beestenkwartet uit 1970. Met zijn grote taalgevoeligheid is hij een literaire tekenaar die zich graag van beeldspraak bedient. Hij liet reigers bijvoorbeeld de Bijbelse kruisiging uitbeelden en schetste met mussen een beknopte geschiedenis van de stad Utrecht. Zoals in de Metamorfosen van Ovidius mensen in dieren transformeren, zo transformeert Vos taal in beeld.

Charles Donker (Utrecht, 1940) specialiseerde zich in de etstechniek en toont hierin een enorme veelzijdigheid. Zijn eerste prenten waren decoratief en soms zelfs lichtelijk surrealistisch, maar gaandeweg werkte hij steeds naturalistischer. Donker is een zintuiglijk kunstenaar. Zijn etsnaald fungeert als een seismische naald die de trillingen van aarde, lucht, licht en weersgesteldheid haarfijn opvangt en op de plaat omzet. Donker ‘vangt’ de natuur niet in een plaatje, maar maakt de zinnelijke ervaring ervan tastbaar.

Adres: Centraal Museum, Nicolaaskerkhof 10, 3512 xc Utrecht, tel.: [phone], www.centraalmuseum.nl. Openingstijden: dinsdag t/m zondag van 11.00 tot 17.00 uur.

Het ideale boek

Van 20 november 2010 tot en met 20 februari 2011 organiseren de Koninklijke Bibliotheek en Museum Meermanno/Huis van het Boek de tentoonstelling ‘Het ideale boek’. De tentoonstelling geeft voor het eerst een overzicht van de honderdjarige Nederlandse private press-beweging. Mensen die - strevend naar het ideale boek - thuis boeken maken in kleine oplagen, op bijzonder papier, vaak met een speciaal gemaakt lettertype en mooi verzorgd. Dit overzicht loopt van het idealisme van de pioniers, J.C. Bloem, J. Greshoff, P.N. van Eyck en J.F. van Royen tot de enthousiaste en pragmatische drukkers die tegenwoordig in de marge van het boekenvak opereren. Het overzicht gaat van op een handpers gedrukte boeken, via rijmprenten en bijzondere oorlogsdrukken (denk aan H.N. Werk-

[p. 59]

man) naar de hedendaagse digitaal gemaakte boeken. Deze veelzijdige tentoonstelling laat het allemaal zien met unieke documenten - foto's, schetsen, brieven, beeld- en geluidsfragmenten - en met prachtige boeken die in de hand genomen kunnen worden door de bezoeker. De tentoonstelling eindigt met een staalkaart van ‘Mooi marginaal’, hedendaags bijzonder drukwerk.

J.H. Leopold, Cheops, De Zilverdistel Pers, 1916

Cornelis Bellaert, The sinner and God's hand. Carlinapers, 1980

Adres: Museum Meermanno/Huis van het Boek, Prinsessegracht 30, Den Haag, tel.: [phone], www.meermanno.nl. Openingstijden: dinsdag t/m zondag van 12.00 tot 17.00 uur.

Jan 1 Moretus en de strijd om de Plantijnse drukkerij

Naar aanleiding van de 400^e sterfdag van (mede)naamgever Jan i Moretus richt Museum Plantin-Moretus/ Prentenkabinet te Antwerpen een tentoonstelling in rond de strijd over de nalatenschap van Christoffel Plantijn.

Meesterdrukker en uitgever Christoffel Plantijn was de nummer één van de zestiende-eeuwse drukkerswereld en had zijn drukkerij/uitgeverij in Antwerpen uitgebouwd tot de grootste en belangrijkste in Europa. Na zijn dood liet hij zijn werk over aan zijn trouwe rechterhand en schoonzoon Jan Moretus die al sinds zijn veertiende bij hem in dienst was.

[p. 60]

Dat ging echter niet zonder slag of stoot. Hij belandde in een felle concurrentiestrijd op verschillende fronten. De andere erfgenamen wilden de winstgevende Officina Plantiniana niet aan hun neus voorbij laten gaan en bovendien moest hij een strijd voeren tegen concurrerende uitgevers om de privileges van de drukkerij te behouden en uit te breiden.

Drukkersmerk Jan i Moretus, afdruk houtblok 8199. Collectie Museum Plantin-Moretus/Prentenkabinet, Antwerpen

Jan i Moretus en de strijd om de Plantijnse drukkerij toont de zware strijd om privileges. Aan de hand van originele documenten en gedrukte werken wordt weergegeven hoe Jan Moretus erin slaagde zijn monopolie voor het drukken van een groot aantal titels te vrijwaren en uit te bouwen. De bezoeker ontdekt hoe belangrijk goede relaties en doorgedreven lobbywerk bij machthebbers en de stedelijke en kerkelijke administratie waren voor het verkrijgen van exclusiviteit voor het drukken van bepaalde werken. Ook het schenken van boeken aan raadsleden die de privileges toekenden, hielp om het copyright te krijgen over bepaalde werken. Maar uiteraard gebruikte de concurrentie dezelfde middelen, waardoor een bittere strijd ontstond tussen verschillende uitgevers. De tentoonstelling neemt de bezoeker mee naar de achterkamertjes van de zestiende-eeuwse drukkerswereld en vertelt een verhaal over intriges, bedrog en ondernemingszin. Tot en met 16 januari 2011.

Adres: Museum Plantin-Moretus, Vrijdagmarkt 22, Antwerpen, tel.: (32) (3) 2211450, www.museumplantinmoretus.be. Openingstijden: dinsdag t/m zondag van 10.00 tot 17.00 uur.

Facebook in de zestiende eeuw

Tot 12 december is in de ub Leiden de tentoonstelling ‘Facebook in the Sixteenth century? The Humanist and Networker Bonaventura Vulcanius’ te bezichtigen. Deze tentoonstelling geeft een goed beeld van de netwerken van geleerden die ontstonden in het zestiende- en zeventiende-eeuwse Europa. Er zijn bijzondere Leidse drukken (o.a. van Plantijn en Raphelengius), brieven (o.a. van Erasmus), manuscripten en geschilderde en gegraveerde portretten van Vulcanius te zien. Topstuk is het Album Amicorum van Vulcanius uit de collectie van de Koninklijke Bibliotheek van Brussel.

De humanist Bonaventura Vulcanius (of De Smet in het Nederlands) (1575-1614) was een echte netwerker. Maar hoe creëer je een netwerk zonder moderne communicatiemiddelen als Hyves en Facebook? Vulcanius gebruikte hiervoor een album amicorum, een vriendenboek, waarin tijdgenoten blijk gaven van hun vriendschap of waardering voor de bezitter van het album. Vulcanius gebruikte het album bewust als een instrument voor pr en voor de publiciteit van zijn eigen persoon en zijn werk. In het album van Vulcanius komt de wedijver scherp naar voren wie de intelligentste bijdrage weet te leveren. De bijdragen zijn ontleend aan de klassieke oudheid en de kerkvaders en zijn geschreven in het Latijn, Grieks, Hebreeuws en Frans. Slechts twee tekeningen verbreken het ritme van de 103 tekstbijdragen in het album.

Bonaventura Vulcanius

Vulcanius was een geleerde zonder grenzen. Hij leefde en werkte in De Nederlanden, Spanje en Duitsland. Hij was secretaris van Filips van Marnix van St. Aldegonde in Antwerpen in 1577. In 1581 werd Vulcanius benoemd tot professor in de Griekse taal aan de Universiteit Leiden. Hij zou deze leerstoel bezetten tot 1601. Hij was tevens secretaris van de Senaat, een zeer belangrijke functie binnen het bestuur van de universiteit. Al tijdens zijn leven verkocht Vulcanius delen van zijn eigen bibliotheek aan de ub. Vulcanius kan worden gezien als een van de belangrijk-

[p. 61]

ste figuren van het zestiende-eeuwse Humanisme in Leiden.

De ub Leiden bezit een groot aantal alba amicorum. Duizenden verzen, gedichten en Bijbelse motto's, geschreven door studenten en geleerden, vormen als het ware een sociaal netwerk. De meeste bijdragen (soms vergezeld van tekeningen of familiewapens) zijn getuigenissen van vriendschap, maar vormen tegelijkertijd een logboek van studie of een reisverslag langs belangrijke academies. Een album is een Wie is wie, een publieke blijk van waardering en een getuigenis ineen.

Adres: ub Leiden, Witte Singel 27, Leiden, tel.: [phone], www.bibliotheek.leidenuniv.nl. Openingstijden: maandag t/m vrijdag van 9.00 tot 17.30 uur.

The Madness of King George

Tot en met 2 januari is in het Teylers Museum de tentoonstelling ‘The Madness of King George. Engelse spotprenten rond 1800’ geopend voor publiek.

Tussen 1760 en 1830 verscheen in Engeland bijna elke dag een spotprent. Niet in de vorm die wij nu vooral kennen, als afbeelding in een krant, maar als een zelfstandige kunstuiting in prentvorm die gretig aftrek vond. Dagelijks vermaakten honderden passanten zich met de nieuwste cartoons, die te zien waren in de vitrines van gespecialiseerde prentwinkels in Londen. De kunstenaars van deze prenten, zoals Bunbury, Gillray, Rowlandson en Cruikshank, waren beroemdheden en hun werk werd alom besproken en verzameld.

De Engelse spotprenten namen alles op de korrel wat in die tijd actueel was. De tekenaars vergrootten iedere onregelmatigheid uit het politieke en dagelijks leven en vervormden het normale tot het gek, bizar en belachelijk werd. In de verbeelding van deze kunstenaars leken hele volken slechts te bestaan uit onnozele sukkels en zagen hun leiders eruit als impulsieve zotten. Gulzige vorsten met dikke buiken, hysterisch ongemanierde burgers of ijdele dames met bizarre jurken volgens de ‘laatste mode’, niets of niemand was veilig voor de scherpe blik van de cartoonists.

Vooral het Engelse koningshuis had het zwaar te verduren. Elke stap van de Engelse koning George iii en zijn vrouw werd gevolgd, elke ontwikkeling becommentarieerd en geparodieerd. In talloze prenten is het koninklijk echtpaar te herkennen aan de karikaturale weergave van hun gezichten: hij met een bol vissenhoofd en zij met ingevallen wangen. Engeland had dan ook een grote persvrijheid. Dit schiep een uiterst gunstig klimaat voor satire in woord en beeld, zelfs jegens het koningshuis.

De Franse Revolutie in 1789 bracht in

[p. 62]

Engeland heel wat pennen in beweging. Voor schrijvers en vooral ook voor de tekenaars van spotprenten was het een dankbaar onderwerp. De afkeer van de gebeurtenissen in Frankrijk tussen 1789 en 1815 heeft een paar van de mooiste Engelse spotprenten voortgebracht, waarin de revolutionaire idealen werden bespot en de revolutionairen zelf werden voorgesteld als lompe boeren. En zelfs Nederlanders van toen mochten zich verheugen in de belangstelling van de Engelse kunstenaars, waarbij ze telkens als bange kikkers werden afgebeeld.

Teylers Museum bezit enkele tientallen van de spotprenten die in de decennia rond 1800 zijn geproduceerd. Ze tonen de hoogtepunten van wat indertijd opvallend, vreemd, raar en gek werd gevonden.

Adres: Teylers Museum, Spaarne 16, Haarlem, tel.: [phone], www.teylersmuseum.nl. Openingstijden: dinsdag t/m zaterdag van 10.00 tot 17.00 uur, zon- en feestdagen van 12.00 tot 17.00 uur.

Peter van Straaten

De Hallen Haarlem presenteert een tentoonstelling met tekeningen van Peter van Straaten (Arnhem, 1935). Aanleiding is het feit dat Van Straaten de winnaar is van de Van Looyprijs. Deze prijs wordt elke vijf jaar uitgereikt door de Jacobus van Looy Stichting aan een ‘dubbeltalent’: iemand die beeldende kunst en schrijven op een bijzondere wijze combineert. De tentoonstelling is te zien tot en met 5 december. In de Vleeshal is een greep uit het omvangrijke oeuvre van Peter van Straaten te zien. Zijn tekeningen en cartoons worden gekarakteriseerd door de wat krasserige wijze van tekenen, waarbij arcering een belangrijke rol speelt. De werken in de zwarte en gouden lijsten zijn uit de periode 1980-2000, de tekeningen met houten lijsten zijn van 2001 tot en met voorjaar 2010. Alle werken zijn getekend met Oost-Indische inkt op papier; ze zijn eigendom van de kunstenaar. Veelvuldig terugkerende onderwerpen in Van Straatens tekeningen zijn uitgaan, situaties op het werk en conflicten tussen generaties of tussen echtparen. Maar ook onderwerpen als oppasgrootouders, ziekte, begrafenissen of vakantie weet hij met zijn scherpe blik te vangen. Het dagelijks leven in de hedendaagse maatschappij wordt door hem op een buitengewoon geestige, ironische maar ook luchthartige manier op de korrel genomen. Zijn tekst in oneliners is puntig en geestig. Feilloos weet hij met zijn sobere cartooneske tekenstijl en een raak geformuleerd zinnetje de vinger op de gevoelige plek te leggen.

Adres: Museum De Hallen, Grote Markt 16, Haarlem, tel.: [phone], www.dehallenhaarlem.nl. Openingstijden: dinsdag t/m zaterdag van 11.00 tot 17.00 uur, zondag van 12.00 tot 17.00 uur.