De Boekenwereld. Jaargang 27

[p. 36]

Frans A. Janssen
Gevechten in de leeuwenkuil
Scholenstrijd in de boekwetenschap

In het vorige nummer van De Boekenwereld (jaargang 26, nummer 5) publiceerde een groep Vlaamse jonge honden een pamflet over de staat van het boekwetenschappelijk onderzoek in de Nederlanden. Hun oproep voor meer durf, daadkracht en reflectie was niet tegen dovemansoren gericht. De redactie ontving een aantal steunbetuigingen uit het werkveld, maar er klonk ook flink wat kritiek. Een representatieve selectie uit deze reacties zal in het decembernummer een plaats krijgen. Uiteraard is er ook ruimte in het nummer voor reacties van lezers, al dan niet boekwetenschappelijk angehaucht. U kunt uw opmerkingen tot 10 november sturen naar [e-mail].
In deze bijdrage laat Frans A. Janssen, emeritus hoogleraar boekwetenschap en oud-columnist van De Boekenwereld, zien dat er met het pamflet van de jonge generatie niets nieuws onder de zon is. Richtingenstrijd en polemiek zijn er altijd geweest in de wetenschappelijke wereld van het boek.

Sinds de jaren 1960 overheersen in de boekwetenschap twee richtingen, die naar de landen van oorsprong de Angelsaksische en de Franse school worden genoemd. De eerste had zijn startpunt in het begin van de twintigste eeuw binnen een groep literatuurhistorici in Engeland en gaat uit van de analytische studie van de fysieke producten van de boekdrukkunst, de boeken. Deze school wordt ook wel analytische bibliografie genoemd, de studie van het boek als materieel object, vaak met het oog op de filologie van de in het object neergelegde tekst. De Franse school - in de jaren 1950 ontstaan binnen een kring van Franse historici - bestudeert de boekdrukkunst vooral in zijn rol in de sociale en economische geschiedenis, en kijkt naar het boek als beweger van maatschappelijke processen. Buiten Frankrijk wordt voor deze richting de merkwaardige aanduiding ‘histoire du livre’ gebruikt. Men zou denken dat beide benaderingswijzen elkaar aanvullen en aldus het vak verrijken. Maar verschillende beoefenaren van de onderscheiden disciplines gaan gevechten aan met collega's van de andere school, variërend van plaagstoten tot beledigingen.

De Franse school is eigenlijk pas begonnen in 1958 met de publicatie van een terecht zeer geroemd en zeer invloedrijk boek: L'apparition du livre, volgens het titelblad geschreven door twee historici, Lucien Febvre en Henri-Jean Martin, maar wij weten dat de tweede genoemde de feitelijke auteur was. Op de eerste bladzijde wordt het doel van het werk omschreven: een studie van de veranderingen in het intellectuele leven veroorzaakt door het gedrukte boek. Deze formulering is geen polemische hint naar de Angelsaksische richting: de Fransen kenden die nauwelijks, al bestond ze al een halve eeuw. Het is dan ook op dit punt dat de incunabulist Paul Needham zijn aanval richtte. Zijn reactie werd - veertig jaar na de verschijning van het boek, dat inmiddels een tweede druk en een Engelse vertaling had beleefd - gepubliceerd in een bijdrage aan een catalogus van een tentoonstelling van het bezit van een negentiende-eeuwse boekenverzamelaar (in: M.M. Gatch, ed., ‘so precious a foundation’. The library of Leander van Ess. New York 1996). Het beroemde boek werd met betrekking tot de incunabel-periode verweten niet meer te zijn dan ‘een compilatie geknipt uit onbetrouwbare, secondaire bronnen, die

[p. 37]

voornamelijk in het Frans geschreven zijn’. En in plaats van in zijn tijd baanbrekend te zijn, was het op dit terrein al verouderd toen het verscheen. En tien jaar later herhaalde Needham dit negatieve oordeel, opnieuw in een tentoonstellingscatalogus, boven aan de eerste bladzijde (Needham, The invention and early spread of European printing, Princeton 2007). Is Needhams kritiek wat overdreven - Martin hééft enkele malen een gezaghebbende Duitse of Engelse bron gebruikt - feit blijft dat hét handboek van de Angelsaksen, McKerrows An introduction to bibliography uit 1927, niet is genoemd. Dit handboek werd in de tweede druk van L'apparition du livre uit 1971 wel in de literatuurlijst opgenomen, maar niet in de tekst verwerkt. En in de derde druk uit 1999 ontbreekt een vermelding van McKerrows opvolger, Gaskells A new introduction to bibliography uit 1972.

Een parel aan de kroon van de Franse school (die zich niet beperkte tot het land van oorsprong) vormt Robert Darntons The business of Enlightenment uit 1979, dat handelt over de sociale en economische omstandigheden waarin enkele herdrukken van Diderots Encyclopédie verschenen. Waren het niet meer dan plaagstoten die Darnton aan het begin van zijn boek richtte op de Angelsaksische richting? Hij bedankt de Zwitserse boekhistoricus Jacques Rychner, ‘die mij de geheimen van de analytische bibliografie verklaarde tijdens ontelbare koppen koffie die wij in de cafés rond de bibliotheek in Neuchâtel dronken’. En enkele bladzijden verderop kijken wij door de bril van de Amerikaan naar bezoekers in bijzondere collecties van bibliotheken: ‘enthousiastelingen (“aficionados”) die van boekbanden genieten, epigonen die watermerken beschouwen, geleerden (“érudits”) die edities van Jane Austen voorbereiden, maar je zult er geen enkele degelijke (“meat-and-potatoes”) historicus aantreffen die het boek als een kracht in de geschiedenis probeert te begrijpen’. In feite is de Franse richting hier polemisch afgezet tegen de Angelsaksische. De publicaties van deze laatste zijn bovendien ‘geschreven door en voor bibliografen’, waarbij deze een ‘esoterisch taalgebruik’ hanteren. Dat de grens tussen plagerij en belediging hier is overschreden, blijkt uit reacties van Angelsaksen. De Amerikaan Terry Belanger noemde deze uitlatingen in 1980 ‘zowel beledigend als door en door dom’ en zijn collega Thomas Tanselle sprak een jaar later van ‘slecht overwogen opmerkingen’. De Australische boekhistoricus Wallace Kirsop, die deze oordelen van zijn Amerikaanse collega's citeerde, sprak zelf van ‘een onverstandige boutade’ (in: G. Crapulli, ed., Trasmissione dei testi a stampa nel periodo moderno. Roma 1987). Kortgeleden noemde Tanselle Darntons Business en het zo dadelijk te bespreken The printing press van Eisenstein weliswaar ‘twee vroege mijlpalen van in het Engels gepubliceerd onderzoek op dit terrein’, maar hij noteerde tegelijkertijd dat deze (en andere) auteurs ‘soms niet op juiste wijze omgaan met de fysische productie van boeken of de inzichten die voortkomen uit de traditionele bibliografische analyse niet verwerken’ (Tanselle, Bibliographical analysis, Cambridge 2009). In zijn op Business volgende boek The literary underground, uit 1982 (Nederlandse vertaling uit 1985), noemt Darnton de analytische bibliografie ‘een nogal ondoorzichtige discipline die de Fransen zo duister vinden dat ze er meestal het adjectief “Angelsaksisch” aan toekennen’.

Bekend geworden is een vondst die Darnton in zijn Business verwerkte en die via recensies (onder meer in die van het nrc) onder de ogen van een breder publiek kwam. Hij kon een vingerafdruk van een drukker op een bladzijde in een exemplaar van zo'n herdruk van de Encyclopédie identificeren: in het bewaarde loonboekje van de betreffende drukkerij werd als man aan de pers van het vel in kwestie Bonnemain vermeld. Maar onze kennis van het productieproces kan van deze vondst een ‘vondst’ maken: wij weten immers dat er altijd twee man aan de pers werkten, de inkter en de feitelijke drukker, en dat zij elkaars werk afwisselden; in het loonboekje werd alleen de naam van de leider van het tweetal aangetekend. Wij weten dus niet wie van de twee die vingerafdruk heeft achtergelaten. In The kiss of Lamourette uit 1990 heeft Darnton dit in een noot gecorrigeerd.

Werd Darntons specialistische boek (terecht) toegejuicht, echt invloedrijk was het eveneens in 1979 verschenen The printing press as an agent of change van Elisabeth Eisenstein. Die invloed toont zich al in voorwoorden van vele boekhistorische studies, in het

[p. 38]

bijzonder van (ook Nederlandse) dissertaties. De Amerikaanse historica volgt de lijnen van L'apparation du livre, maar zij toont zich in de toekenning van de grote rol van de boekdrukkunst in de maatschappij Franser dan de Fransen: álle stromingen van de tweede helft van de vijftiende en van de zestiende eeuw - renaissance, reformatie, wetenschappelijke revolutie - vinden hun oorsprong in de drukpers. Het boek werd hogelijk geprezen maar er was ook veel kritiek, zelfs door verwante auteurs als de door de Franse school beïnvloede Adrian Johns in diens The nature of the book uit 1998. Eisenstein werd ook aangevallen op haar tweede inspiratiebron: de flowerpowergedachtewereld van Marshall McLuhan, die in de komst van de boekdrukkunst een mediawisseling zag die de mensheid veranderde. Maar wie goed toekijkt, ziet dat het gedrukte boek geheel past in het maatkostuum van het geschreven boek; Gutenberg mechaniseerde weliswaar de productie maar hij maakte gebruik van het bestaand concept van de codex. Men zou kunnen zeggen dat hij er een confectiepak van maakte, al hebben de individuele exemplaren steeds andere rafels. Van een nieuw medium is geen sprake.

Maar er is hier meer aan de hand dan een discussie over de betekenis van Gutenbergs uitvinding. Want evenals Darnton begint Eisenstein haar boek met een sneer naar de Engels-Amerikaanse richting. Die publicaties zijn ‘geschreven door en voor specialisten - conservatoren van bijzondere collecties en andere bibliothecarissen, specialisten op het gebied van typografie of bibliografie, tekstediteurs die zich bezighouden met persvarianten’, uitspraken die verwant zijn aan Darntons zojuist geciteerde ‘geschreven door bibliografen en voor bibliografen’ en ‘geleerden die edities van Jane Austen voorbereiden’. Analytisch bibliografen vochten terug. Lotte Hellinga had naar aanleiding van een voorstudie van Eisensteins boek al geoordeeld: ‘in veel opzichten briljant, maar onnauwkeurig’, een oordeel dat zij overigens ook van toepassing achtte op L'apparition du livre (in: Wolfenbütteler Renaissance Mitteilungen 1, 1977). Tanselle - zojuist geciteerd - meende dat Eisenstein evenals Darnton niet op de hoogte is van de inzichten van de analytische bibliografie. Paul Needham had dit al eerder gemeld in een heftige recensie op Eisensteins boek: ‘onkundig van de geschiedenis van de boekdrukkunst’, ‘heel weinig inzicht hoe vroege drukken eruit zien en hoe ze geproduceerd en verspreid zijn’, ‘een boek dat totaal onnauwkeurig is’; ook is het boek zo goed als geheel gebaseerd op secondaire bronnen: ‘elke vroege druk die zij noemt kent zij alleen omdat iemand anders die genoemd heeft’ en bovendien is er sprake van een ‘slordig omgaan met die secondaire bronnen’. Needham gaf vele voorbeelden van dit alles. Over de opvattingen van haar inspiratiebron McLuhan verwoordde hij een door velen gedeelde mening: ‘deze zijn gegoten in een profetische schrijfwijze die ver verwijderd is van de regels van bewijsvoering die historici in acht dienen te nemen en die deze regels zelfs bewust uitdaagt’ (Needham in: Fine Print 6, 1980).

Vanuit Nederland bestreed Willem Heijting Eisensteins these dat de boekdrukkunst ten opzichte van het geschreven boek stabiliteit bracht: ‘de analytische bibliografie, die nota bene gebouwd is op de instabiliteit van de tekstoverdracht van de drukpers, kan hier zinnige dingen over zeggen’ (in: Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis 14, 2007). David McKittericks overtuigende boek Print, manuscript and the search for order uit 2003 is in feite één weerlegging van deze opvatting van zijn Amerikaanse collega.

In Nederland gingen de leeuwen bijna altijd vredig met elkaar om: zie het mooie historiografische overzicht in Drukkers, boekverkopers en lezers tijdens de Republiek van Paul Hoftijzer en Otto Lankhorst uit 2000. Het was Wytze Hellinga die de Angelsaksische school naar ons land bracht en een ‘Amsterdamse school’ schiep. Veel gebruikt is zijn, ook in een Engelse editie uitgekomen Kopij en druk in de Nederlanden uit 1962, waarvan men zou kunnen zeggen dat daarin McKerrows ‘onmisbare handboek’ (zo in de inleiding) naar 's lands gelegenheid verduitst is. Dat hij niet met de Franse school polemiseerde blijkt al uit de opname in dit boek van een op de Franse leest geschoeid, prachtig overzicht van het Nederlandse boek door Herman de la Fontaine Verwey. Beide richtingen zijn in ons land goed vertegenwoordigd en hebben niet alleen waardering voor elkaars werk, maar begeven zich soms op elkaars terrein. Bert van Selm, voortgekomen uit de

[p. 39]

Amsterdamse school, wendde zich van de ‘Angelsaksen’ naar de ‘Fransen’ en richtte zijn aandacht op de verspreiding van boeken. Op de eerste bladzijde van zijn schitterende dissertatie over Nederlandse boekhandelscatalogi in het begin van de zeventiende eeuw (Een menighte treffelijcke boecken, 1987) is er dan ook veel lof voor de boeken van Febvre-Martin, Darnton en Eisenstein.

Een enkele maal gromde er een Nederlandse leeuw. In 1995 herleefde het verwijt van Darnton en Eisenstein dat de analytische bibliografie alleen maar nuttig is voor ultraspecialisten, toen W.W. Mijnhardt de analytische bibliografie een ‘positivistische volledigheidsdrang’ toedichtte, die zich onder meer laat zien in de te uitvoerige beschrijvingen in de stcn. Hij bepleitte een beperking van ‘het bibliografisch informatiegehalte van de bibliografie van de achttiende eeuw’, opdat deze database van alle Nederlandse drukken tot 1800 spoedig aan cultuurhistorici ter beschikking gesteld zou kunnen worden.

Aan de andere kant werd een grote monografie, zeer verwant aan het boek van Eisenstein, niet gunstig ontvangen: Michael Giesekes Der Buchdruck in der frühen Neuzeit uit 1991. In een uitvoerige recensie door een boekhistoricus uit de Amsterdamse school werden soortgelijke argumenten als tegen diens Amerikaanse collega Eisenstein (McLuhan!) aangevoerd (Janssen in: Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis 1, 1994).

Ten slotte een recent voorbeeld. Onder de titel Kopij en druk revisited verscheen een aflevering van het Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis (17, 2010). Maar in de eerste zin van de eerste bladzijde van het voorwoord wordt Hellinga's hierboven al genoemde werk gepresenteerd als een boek waarin opstellen van Herman de la Fontaine Verwey zijn verschenen, die vervolgens terecht in verband gebracht worden met de Franse school. De hoofdtekst van Kopij en druk - Hellinga's analytisch-bibliografische benadering van het Nederlandse boek - wordt teruggebracht tot ‘een aantal beschouwingen’. Hiermee is het aandeel van de eigenlijke auteur in een bijzin verdwenen, is de rol van de Angelsaksische bibliografie geminimaliseerd. Als er een volledige titel van Kopij en druk gegeven zou zijn, zou onmiddellijk duidelijk zijn hoe het boek in elkaar zit. Al wordt even verder in dit voorwoord aan de betekenis van de ‘beschouwingen’ van Hellinga recht gedaan (die overigens 420 bladzijden tellen tegenover 70 van de inleidende studie van Verwey) en al begrijpen wij dat veel boekhistorici van Franse makelij Hellinga's boek vooral voor het schitterende historische overzicht van het Nederlandse boek van Verwey ter hand nemen, het is misleidend om een aggiornamento van diens inzichten onder de titel Kopij en druk revisited uit te brengen. Overigens kan worden gezegd dat de bijdragen betreffende de geschiedenis van het boek in ons land in deze omvangrijke aflevering van het Jaarboek merendeels van hoge kwaliteit zijn.

Ook internationaal is er meer rust in de leeuwenkuil gekomen. Zo zien we dat niet alleen de Angelsaksen (in het bijzonder D.F. McKenzie) hun terrein hebben uitgebreid met het nieuwe aandachtsveld van de geschiedenis van verschijningsvormen en functies van de typografische vormgeving, maar dat ook in Frankrijk van een ‘terugkeer naar het object’ sprake is (in het bijzonder Henri-Jean Martin). Naast ‘typografische vormen brengen betekenissen teweeg’ (McKenzie, 1986) lezen we ‘de receptie van een tekst wordt beïnvloed door de vorm die eraan gegeven is’ (Martin, 1996). Helaas is dit aspect van het Nederlandse boek in Kopij en druk revisited maar in geringe mate vertegenwoordigd.

Bovendien situeren zich sinds circa 1985 rondom de beide scholen enkele benaderingswijzen die zijn geïnspireerd op werken van auteurs die buiten de boekgeschiedenis staan, in het bijzonder de filosoof-structuralist Michel Foucault en de socioloog Pierre Bourdieu. Zij worden in de eerste bladzijden van menige boekhistorische studie vermeld. Maar de (meestal jongere) boekhistorici die deze inspiratiebronnen volgen, hebben geen behoefte aan vechtpartijen met vertegenwoordigers van de twee scholen. Zij halen ‘verse zuurstof’ uit Foucault en Bourdieu (en Adorno en Habermas), maar ook Martin, McKenzie en Johns worden met instemming geciteerd, waarbij ze er in het bijzonder op wijzen ‘dat vormelijke aspecten de interpretatie sturen’ (zie de methodologische bijdrage van zes jonge boekwetenschappers in De Boekenwereld 26, 2009-10, p. 275-279).