De Boekenwereld. Jaargang 26

[p. 280]

John Landwehr
Ontluikende beweegbare boeken voor jong en oud
Prentenboeken in beweging (II)

In de loop der tijd zijn er veel soorten beweegbare kinderboeken gemaakt. Voor dit artikel heb ik uit mijn collectie shapebooks of contourboeken en driedimensionale prentenboeken gekozen die (nog) niet in Nederlands openbaar bezit zijn.

Shapebooks/contourboeken

Shapebooks zijn echte speelboeken voor kleine kinderen want ze zijn gestanst in de vorm van poppen, dieren, sprookjesfiguren, voorwerpen, en dergelijke. De tekst wordt meestal voorgelezen aan de kleintjes, die na afloop het boek mee kunnen nemen naar de slaapkamer.

Voor zover bekend zijn uitgevers als McLoughlin in New York en Dean & Son, Father Tuck en Nister in Londen zich tegen het eind van de negentiende eeuw gaan interesseren voor dit soort speelboeken.¹² Beide eerstgenoemde firma's maakten overigens al sinds 1860 naam door onder meer een breed assortiment van beweegbare kinderboeken op te bouwen. De andere twee, van oorsprong Duitse uitgevers, vestigden zich, respectievelijk omstreeks 1875 en in het begin van de jaren 1890, in Londen en lieten al hun boeken in Duitsland drukken. Dat was in feite de bakermat van het ontwerpen en produceren van contourboeken. In Hamburg gaf ontwerper, lithograaf, drukker en uitgever Gustav W. Seitz (geboren 1826) in 1859 King Winter uit. Als personificatie van de kerstsfeer verlaat King Winter zijn besneeuwde paleis om winter in het land te brengen en gehoorzame kindertjes te belonen met snoep.³ Een jaar later volgde Cinderella als contourboek. Beide boekpopjes zijn circa 17 cm lang. Deze boekjes werden gemaakt voor export naar Engeland, waar zij vanuit het distributiecentrum Stationer's Hall in Londen werden verspreid.

King Winter

Cinderella

Maar zoals het soms gaat: een uitvinding wordt bijna tegelijkertijd op twee verschillende locaties gedaan. Zo gaf McLoughlin in 1860 Mother Goose Melodies uit als contourboek, met illustraties van Robert Elton. Sinds de eerste druk in Amerika (1786) van Isaiah Thomas waren deze bakerrijmen heel populair geworden.

Een interessante figuur uit die tijd is Louis Prang (1824-1909). Hij werd geboren in Breslau en leerde in de textielfabriek van zijn vader graveren, kleuren en drukken. In 1850 emigreerde hij naar Amerika en

1 Peter Haining, Moveable books, Londen 1979, pp. 84-85.

2 P.J. Buijnsters en L. Buijnsters-Smets, Lust en leering, Zwolle 2001, pp. 410-412.

3 The Library of Congress in Washington D.C. gaf in 1985 een reprint van dit boek uit.

[p. 281]

vestigde zich in Boston, Massachusetts (no. 159 Washington St). Daar richtte hij in 1856 met ene Mayer een steendrukkerij en uitgeverij op. Vier jaar later kocht hij Mayer uit en ging hij verder onder de naam L. Prang & Co. Eind 1864 reisde Prang naar Duitsland om zijn lithografische kennis uit te breiden en een jaar later keerde hij terug. Toen begon hij chromolitho's uit te geven over de Amerikaanse burgeroorlog. Hij ontwikkelde ook een productieprogramma voor Valentijns- en kerstkaarten, wat hem de bijnaam ‘father of the American Christmas card’ opleverde.⁴

Mother Goose's Melodies

Red Riding Hood

Blue Beard

Tussen 1863-1865 bracht Prang minstens drie contourboeken uit: Red Riding Hood (1863), Robinson Crusoe (1864) en Goody two shoes (1865). Al deze sprookjesfiguren (lengte 17 cm) waren voor kleine meisjes leuke boekpoppen.⁵ Schrijfster en illustrator was L.A. Lydia Very (1823-1901). Elk boekje bevat acht pagina's tekst met steeds twee illustraties in kleurendruk. In New York gaf concurrent Thomas W. Strong in 1864 Blue Beard uit, nota bene met dezelfde lay-out: 17 cm hoog, acht pagina's tekst, elk met twee illustraties in kleurendruk.

Ons land speelde uiteraard ook een rol in de productie en publicatie van shapebooks. Bijvoorbeeld in 1898, toen prinses Wilhelmina tot koningin werd gekroond. Bij uitgever De Erven Loosjes in Haarlem verscheen Het Kronings ABC in de vorm van een kroon. Het formaat was 25,5×21,5 cm en het boek telde twaalf bladzijden met prachtige chromolitho's.⁶

Zeer curieus (lengte 35 cm!) is het shapebook Nederland's Koningin Wilhelmina. Blijkens de initialen op het omslag werd het uitgegeven door A. Engel in Berlijn voor export naar Nederland. Het boek had twaalf pagina's Nederlandse tekst en evenzoveel chromolitho's bij verhaaltjes, die... helemaal niets met Wilhelmina te maken hebben.

4 Ph.B. Meggs, A history of graphic design, Hoboken 1998.

5 J. Landwehr, ‘Vier merkwaardige boekpoppen’, in: Boekenpost, 11 (2003) nr. 64,, pp. 4-5.

6 In 1923 werd dit door een onbekende uitgever geïmiteerd met Jubileums ABC 1898 1923.

[p. 282]

Nederland's Koningin Wilhelmina

Ten slotte het relaas van Een vacantiereisje uit 1920 met elf bladzijden tekst met illustraties en zes chromolitho's inclusief het omslag. Het boekje (13×26 cm) heeft de vorm van een Rolls Royce op draaibare wielen.

‘De auto brengt ons vliegensvlug naar Zandvoort aan het strand,
Daar hebben wij toch zulk een schik met water en met zand’

Blijkens het stempel op de voorkant - ‘Sint Nicolaas te gast’ - was dit een weggevertje van de Firma Stüve die drie beddenwinkels in Rotterdam had.

Een vacantiereisje

Driedimensionale beweegbare boeken

Omstreeks 1856 gaven Dean & Son in Londen enkele populaire driedimensionale boekjes uit in hun serie ‘New Scenic Books’, zoals Little Red Riding Hood, Robinson Crusoe en Cinderella. In Nederland maakte J. Vlieger in Amsterdam zich sinds 1840 verdienstelijk met het uitgeven van kinderboeken en beweegbare prentenboeken. Zo bracht hij omstreeks 1893 een serie uit van zes driedimensionale boekjes: De drie Katjes, Een bezoek aan de Diergaarde, Roodkapje, voorts - niet in openbaar bezit - De drie Beren, Robinson Crusoë en Met Oom Jan in 't Circus. Elk boekje bevat zes chromolitho's met steeds in het midden twee tegenover elkaar geplaatste prentjes. In die tijd werd bijna nooit de herkomst vermeld. De bron was uitgeverij Raphael Tuck & Sons in Londen met haar serie The three little Kittens, A visit to the Zoo, Red Riding Hood, The three Bears, Robinson Crusoe en In the Circus.⁷

Het is opmerkelijk dat de serie van zes prentjes door Tuck ook apart als panorama (11,5×7,5 cm) werd uitgegeven. Elk panorama had een kort onderschrift. Voor In the Circus, met voorop de clown, luidde het onderschrift: ‘Only to say how do you do. And introduce myself to you.’ Bij Vlieger werd dit kortweg: ‘Hier ben ik weder.’

7 Raphael Tuck & Sons gaf ook een verkleinde serie panorama's (6×4 cm) uit van The three little kittens en A visit to the Zoo.

[p. 283]

Circusboeken waren ook toen erg populair. Zo maakte alleen al de beroemde Lothar Meggendorfer er vijf: het beweegbare Lebendes Affentheater en de vier panorama's Im Zirkus, Das internationale Circus, Affentheater en Grosze Menagerie.

Voor wat betreft de driedimensionale boeken kwamen vooral theaterboeken met coulissen in aanmerking, zoals The Story of Blue Beard (ca. 1870), Theater Bilderbuch (1878) en Grand théâtre en actions (ca. 1890).

Uitzonderlijk is Theodor von Pichlers Sinhalesen und Sudanesen. Scenische Bilder aus fernen Landen für die Jugend. Uitgegeven door Moritz Perles (Wenen en Leipzig) in 1888 in groot formaat (38×29 cm). Het omslag was zeer kleurrijk en had een uitsparing met een draaischijf van vijf portretten van een zendeling, Papoea, indiaan, neger en Chinees. Acht chromolitho's, elk met drie coulissen die omhooggetild worden door een lintje, geven een kijkje in het leven van de inboorlingen van Ceylon, Soedan en... Kameroen.

Auteur en illustrator Von Pichler werd in 1832 te Wenen geboren. Hij studeerde echter aan de kunstacademie in Milaan. We zien achtereenvolgens taferelen van het temmen van olifanten, de inscheping van wilde dieren, een Soedanese karavaan in de woestijn, olifanten aan het werk op Ceylon, een stoet olifanten begeleid door bedelmonniken met terzijde enkele slangenbezweerders, Soedanese ruiters en kamelendrijvers op de leeuwenjacht, Soedanese krijgsheren op kamelen die elkaar bevechten en ten slotte een boerengezin aan het werk in Kameroen. De bijbehorende tekst is zeer informatief. Zo wordt onder andere verteld over Chinese en Maleise zeerovers die met hun snelle scheepjes Europese handelsschepen aanvallen. Door tussen de klippen en bochten van talloze eilanden te glippen, weten ze te ontkomen aan de marinevaartuigen die jacht op hen maken.

‘Hier ben ik weder’

Is er iets nieuws onder zon?