De Boekenwereld. Jaargang 26

[p. 221]

Steven de Joode
Tussen wetenschap en verstrooiing
De Amsterdamse boekverkoper Nicolaas ten Hoorn (1674-1728) en Fontenelles Reden-voeringe over verscheidene waerelden in 't geheel-al (1702)

‘Buchgeschichte ist nicht nur eine historische Fachkunde für Buchhändler und Verleger, Bibliothekare und Antiquare, Buchdrucker und Buchbinder. Vielmehr ist sie ein wichtiger Beitrag zur Kultur- und Wissenschaftsgeschichte der abendländischen Welt’
Paul Raabe¹

In 1686 publiceerde de nog jonge Franse geleerde en letterkundige Bernard le Bovier de Fontenelle (1657-1757) een boekje met de titel Entretiens sur la pluralité des mondes. Het bevat enkele gesprekken waarin een geleerde een adellijke dame inwijdt in de astronomie. In de eerste dialoog vertelt de geleerde haar dat de zon weliswaar rond de aarde lijkt te draaien, maar dat dit in werkelijkheid andersom is: de aarde draait om de zon. Het universum wordt bovendien geregeerd door vaste, mechanische wetten en zit net zo in elkaar als een klok - ‘l'Univers ne soit en grand, que ce qu'une Montre est en petit’.² De volgende avond poneert hij zelfs de stelling dat de maan, net als de aarde, bewoond is en dat het universum nog vele andere werelden herbergt. In de verdere dialogen worden verschillende andere kosmologische en filosofische zaken behandeld, waarbij de gravin van de ene verbazing in de andere valt. Tijdens de gesprekken toont zij echter een grote ontvankelijkheid voor de astronomie en de filosofie, waarmee het algemene vooroordeel jegens de beperktheid van het vrouwelijk verstand werd gelogenstraft.

Frontispice van de Reden-voeringe, waarop de geleerde de markiezin het universum verklaart. Boven hen is de ‘tourbillon’ van ons zonnestelsel te zien. De twee planeten die het dichtst bij de Zon staan, zijn Mercurius en Venus. De volgende planeet moet dan de Aarde zijn: deze is opvallend genoeg afgebeeld met twee manen (Amsterdam, ub ok 62-7592)

Het werkje telde aanvankelijk vijf dialogen, maar in een herdruk uit 1687 werd hier een zesde aan toegevoegd waarin nieuwe astronomische ontdekkingen werden behandeld. Het was bedoeld voor een zo breed mogelijk publiek en daarom zo toegankelijk mogelijk geschreven. De bewuste keuze voor een vrouwelijk personage zou ook het zwakke geslacht tot lezing moeten verleiden. Het effect bleef niet uit: het werk beleefde al snel herdruk op herdruk en werd vertaald in verschillende Europese talen. En, zoals vaker met populaire werken, werd het ook al snel in de Nederlandse Republiek nagedrukt. Al in

1 P. Raabe, ‘Die Geschichte des Buchwesens. Probleme einer Forschungsaufgabe’, in: P. Raabe, Bücherlust und Lesefreude, Stuttgart 1984, p. 1.

2 A. Calame (ed.), Fontenelle, Entretiens sur la pluralité des mondes, Parijs 1966, p. 20.

[p. 222]

1687 verscheen bij de Amsterdamse uitgever Pieter Mortier een nadruk. Twee jaar later publiceerde hij een uitgebreidere editie, waarin ook de zesde dialoog was opgenomen.³ Deze werd in 1701 gevolgd door een gewijzigde herdruk, die door Pieter Rabus uitgebreid werd samengevat in zijn Twee-maandelijke uittreksels.⁴ In de jaren daarna werd het werk in de Republiek nog regelmatig herdrukt. Zo verschenen de Entretiens in 1728 in Den Haag bij Gosse en Nealme als onderdeel van de OEuvres diverses, een fraaie editie met prenten van Bernard Picart. Er verschenen tevens minstens vier Nederlandstalige edities (waaronder een titeluitgave). De eerste verscheen in 1702 bij de Amsterdamse boekverkoper Nicolaas ten Hoorn (1674-1728) onder de titel Reden-voeringe over verscheidene waerelden in 't geheel-al. Op deze editie wil ik in dit artikel de aandacht vestigen.

Titelpagina van de Reden-voeringe met een van de drukkersmerken van Nicolaas ten Hoorn (Amsterdam, ub ok 62-7592)

3 Een exemplaar van deze editie wordt bewaard in de Radcliffe Science Library (Oxford), een onderdeel van de Bodleian Library, onder signatuur CR. P. 68. In de stcn komt de editie niet voor. Zie R. Shackleton, (ed.) Fontenelle, Entretiens sur la pluralité des monde, Digression sur les anciens et les modernes, Oxford 1955, p. 41.

4 P. Rabus, Twee-maandelijke uittreksels. January/February 1702, Rotterdam 1702, p. 76-98.

Historische context⁵

In de zeventiende eeuw vonden vele belangrijke astronomische en filosofische ontwikkelingen plaats, die direct en indirect in de Entretriens zijn terug te vinden. In 1543 had Copernicus de stelling geponeerd dat niet de aarde, maar de zon het middelpunt van het heelal vormde. In de jaren daarna had deze theorie langzaam maar zeker terrein gewonnen. En hoewel het heliocentrisme, met name in de Duitse landen, aanvankelijk slechts werd beschouwd als handig rekenkundig hulpmiddel, werd de theorie uiteindelijk gezien als een beschrijving van de wérkelijkheid; de theorie leidde tot een verandering van het wereldbeeld.⁶ Deze nieuwe kosmologische werkelijkheid was niet gemakkelijk met de bijbel te verzoenen: in verschillende bijbelpassages is tenslotte een geocentrisch wereldbeeld te vinden.⁷ In de eerste helft van de zeventiende eeuw had de zeer invloedrijke Franse filosoof René Descartes (1596-1650) bovendien getracht het aristotelische stelsel te vervangen door een nieuw, mechanistisch stelsel, waarin alle natuurlijke verschijnselen gevolgen waren van vaste principes. Ook Descartes' fysica had grote invloed. Met name zijn hypothese dat het universum is opgebouwd uit ‘tourbillons’ (draaikolken of wervels) was zeer populair; Fontenelle verdedigt haar in de Entretiens.⁸

Er werden meer astronomische ontdekkingen gedaan: de zonnevlekken werden ontdekt, de ring en de satellieten van Saturnus werden voor het eerst waargenomen, de rotatiesnelheid van Mars en Jupiter en de fases van Venus werden berekend, de maan werd in kaart gebracht, enzovoort.⁹ Astronomische verschijnselen konden echter ook nog tot grote maatschappelijke onrust leiden. Zo vond in 1654 een zonsverduistering plaats die velen de stuipen op het lijf joeg. In de Entretiens wordt naar deze gebeurtenis verwezen als voorbeeld van bijgeloof dat maar moeilijk uit te roeien is, hoe goed de ‘philosophes’ daarvoor ook hun best doen.¹⁰ In 1680 werd een komeet waargenomen, die toeschouwers in angst ontzette en vele publicaties tot gevolg had waarin werd gediscussieerd over de (theologische) implicaties van de on-

5 Zie: G. Wolfschmidt, ‘Die Eroberung des Himmels’, in: R. van Dülmen & S. Rauschenbach (eds.), Nacht des Wissen, Köln [etc.] 2004, p. 187-212.

6 In de Nederlandse Republiek waren geleerden, opvallend genoeg, al direct meer geïnteresseerd in de kosmologische consequenties van de theorie: ‘People at Leiden rightly felt that Copernicus' significance lay in his view of the universe, not in his calculatory devices.’ R. Vermij, The Calvinist Copernicans. The Reception of the New Astronomy in the Dutch Republic, 1575-1750, Amsterdam 2002, p. 33.

7 Zie bijvoorbeeld Jozua 10:12, Job 9:7, Psalm 19:7, 9, Psalm 104:5, enzovoort.

8 Newtons theorie van de zwaartekracht verving Descartes' tourbillons. Fontenelle bleef evenwel trouw aan Descartes. Zie Shackleton, op. cit. (noot 3), p. 20-28. Zie ook S. Gaukroger, Descartes. An Intellectual Biography, Oxford 1995, p. 249-256.

9 Zie Calame, op. cit. (noot 2), p. xviii-xix.

10 Idem, p. 57.

[p. 223]

rustbarende verschijning. (De beroemdste bijdrage is ongetwijfeld die van Pierre Bayle, waarin hij de angst voor kometen eveneens aangrijpt om tegen bijgeloof ten strijde te trekken.) Ook een zonsverduistering in 1684 leidde nog steeds tot veel paniek.

Uitslaande illustratie van de ‘tourbillon’ van ons zonnestelsel. Merk op dat de planeten Uranus en Neptunus ontbreken. Deze waren nog niet ontdekt (Amsterdam, ub ok 62-7592)

Tegelijkertijd hadden de astronomische ontwikkelingen tot gevolg dat de positie van de mens in het universum sterk werd gerelativeerd: niet langer vormde hij het middelpunt van de kosmos. Een belangrijk onderdeel van de Entretiens vormt de gedachte dat de aarde slechts een van de vele planeten is en dat andere planeten evengoed bewoond kunnen zijn. Deze gedachte was niet nieuw. Al in de oudheid hadden Plutarchus en Lucianus deze stelling verdedigd en ook tijdens de middeleeuwen vond zij aanhangers. In de zeventiende eeuw ontstond er hernieuwde belangstelling voor de hypothese. Zo verscheen van de hand van Francis Godwin in 1638 postuum The man

[p. 224]

in the moone. John Wilkins publiceerde in hetzelfde jaar Discovery of a vvorld in the moone. En in Frankrijk publiceerde Pierre Borel in 1657 Discours nouveau prouvant la pluralité des mondes.¹¹ Ook de grote geleerde Christiaan Huygens speculeerde over buitenaards leven. Postuum verscheen van zijn hand Kosmotheôros, sive de terris coelestibus, earumque ornatu, conjecturae. In 1702 werd hiervan een Franse vertaling gepubliceerd onder de titel Nouveau traité sur la pluralité des mondes.¹²

Al deze ontwikkelingen vinden hun weerslag in de Entretiens. En Fontenelle heeft als geleerde popularisator in belangrijke mate bijgedragen aan de democratisering van kennis en de stimulering van het mechanistische denken, twee belangrijke programmapunten van de verlichting. De encyclopedisten hadden dan ook grote bewondering voor Fontenelle; d'Alembert schreef lovend over hem in de Encyclopédie.¹³

11 Shackleton, op. cit. (noot 3), p. 11-20.

12 Zie C.L. Thijssen-Schoute, Nederlands cartesianisme, Utrecht 1989, p. 65. Overigens vertaalde Pieter Rabus het werk in het Nederlands onder de titel: De wereld beschouwer, of gissingen over de hemelsche aardkloten (Rotterdam, Barent Bos, 1699).

13 Shackleton, op. cit. (noot 3), p. 30. Ook Jonathan Israel ziet in Fontenelle een belangrijk man van de (Radicale) Verlichting, met name vanwege diens Histoire des oracles, een werk dat zeer veel stof deed opwaaien. J. Israel, Radical Enlightenment. Philosophy and the Making of Modernity, Oxford 2001, p. 359 e.v.

De Nederlandse vertaling

De lezers in de Republiek hadden in 1701 via de boekbespreking van Rabus al in het Nederlands kennis kunnen maken met Fontenelles Entretiens. Met de vertaling die Nicolaas ten Hoorn in het daaropvolgende jaar op de markt bracht, was het werk in zijn geheel voor Nederlandstalige lezers toegankelijk.

Fontenelle bleef zijn hele leven aan de tekst sleutelen, zodat er tussen de verschillende edities vele tekstuele varianten zijn ontstaan. In de ‘Voor-reden van den schiyver’ in de Nederlandse vertaling spreekt de auteur van ‘dese tweden Druk’, waarbij een voetnoot verduidelijkt: ‘Verstaat den twede Fransche druk, na welke dese vertaalt is’ (f. *7r). Dit kan echter niet juist zijn. Tussen de publicatie van de Nederlandse vertaling in 1702 en de verschijning van de eerste Franse druk liggen drie herziene Franse edities, die verschenen in 1687, 1694 en 1698. De Nederlandse vertaling bevat enkele varianten die alleen in de Franse editie van 1698 en later in die uit 1703 voorkomen. Een fraai voorbeeld hiervan vormt een passage in de tweede dialoog, waarin wordt verwezen naar de zonsverduistering uit 1654. In de eerste druk (1686) vond deze ‘guère plus de trente ans’ geleden plaats.¹⁴ In de editie uit 1698 is deze tijdspanne veranderd in ‘guère plus de quarante ans’, wat in de Nederlandse editie vertaald is met ‘veertig jaaren verleeden’ (p. 49).¹⁵ De Franse tekst zoals die voorkomt in de editie van 1698 moet dus het uitgangspunt hebben gevormd voor de Nederlandse vertaling. De Nederlandse editie is dus niet naar de tweede, maar naar de vierde Franse druk vertaald. De opmerking ‘dese tweden Druk’ is dan ook geen vertaling, maar een toevoeging van de vertaler; in de Franse editie wordt gesproken van ‘cette nouvelle edition’.

De editie die Pierre Mortier in 1701 op de markt bracht, bevat eveneens de tekst van de vierde Franse druk uit 1698. Het is dan ook ongetwijfeld deze editie waarnaar de Nederlandse vertaling vervaardigd is. De illustraties heeft Ten Hoorn nauwkeurig laten nagraveren. Op de fraaie titelprent, oorspronkelijk vervaardigd door Casper Luyken,¹⁶ zien we de gesprekspartners converseren in een tuin onder een indrukwekkend uitspansel, waarvan de zon het middelpunt vormt.¹⁷ Het boekje bevat verder een al even aardige uitslaande gravure waarin de zon door de planeten omcirkeld wordt. Ook deze werd nagegraveerd uit de editie van Mortier en was oorspronkelijk van de hand van I. d'Olivar. Beide illustraties kunnen waarschijnlijk tevens gezien worden als afbeeldingen van een tourbillon zoals Descartes zich die voorstelde.¹⁸

De vertaler wordt op de titelpagina slechts met zijn initialen A.B. aangeduid. De stcn werpt de mogelijkheid op dat het hierbij om ene Abraham Boekholt gaat. Het boek zelf en de historische context wijzen echter in de richting van een andere vertaler. De opdracht voorin is daarvoor een interessante aanwijzing.

Het boek is door Nicolaas ten Hoorn opgedragen aan Nicolaas Hartsoeker (1656-1725).¹⁹ Deze opdracht wekt op het eerste gezicht misschien enige verbazing, maar blijkt bij nader inzien goed verklaarbaar. Hartsoeker studeerde wiskunde en astronomie in Leiden en experimenteerde al vroeg met het bouwen van microscopen. Hij raakte bevriend met Christiaan Huygens en vertrok na zijn studie naar Parijs, waar hij microscopen samenstelde en in zijn levensonderhoud voorzag met het slijpen van lenzen. Met zijn microscopisch onderzoek naar spermatozoïden verwierf hij internationale faam. Met een onderbreking

14 Calame, op. cit. (noot 2), p. 57.

15 Ibid.

16 P. van Eeghen en J.Ph. van der Kellen, Het werk van Jan en Casper Luyken, Amsterdam 1905-1906, p. 363 noot.

17 Deze titelprent wordt ook afgebeeld in Vermij, The Calvinist Copernicans, op. cit. (noot 5), p. 363 (met een overigens foutief onderschrift, volgens welk de titelprent uit 1765 stamt).

18 De illustraties zijn in vele andere edities, al dan niet bewerkt, terug te vinden. Een voorbeeld vormt een Engelse editie uit 1728, vertaald door William Gardiner en gepubliceerd in Londen door E. Curll onder de titel A Week's Conversation on the Plurality of Worlds. Onderzoek naar het (her)gebruik van de prenten zou een interessante studie kunnen opleveren. Helaas zou dat het kader van dit artikel ver te buiten gaan.

19 M.R. Wielema, ‘Nicolaas Hartsoeker (1656-1725). Van mechanisme naar vitalisme’, in: Gewina 15 (1992), p. 243-261.

[p. 225]

in Rotterdam tussen 1679-1684 woonde hij tot 1698 in Parijs. In 1704 trad hij in dienst van Johann Wilhelm, keurvorst van de Palts, zetelend in Düsseldorf. In datzelfde jaar werd hij tevens benoemd tot honorair professor in de filosofie aan de universiteit van Heidelberg. In deze periode, met name vanaf 1706, ontwikkelde hij zich tot een tegenstander van het cartesianisme, dat naar zijn mening niet in staat was bevredigende antwoorden op fysische vraagstukken te geven. Hij ontwikkelde een geheel eigen visie, waarmee hij aan de impasse van het cartesianisme hoopte te ontsnappen. Hij overleed in Utrecht in 1725. Fontenelle eerde hem met een Éloge.

Frontispice en titelpagina van de editie van Pieter Mortier die hoogstwaarschijnlijk als basis heeft gediend voor de Nederlandstalige editie van Nicolaas ten Hoorn (Amsterdam, ub ok 63-4872)

In 1694 publiceerde Hartsoeker in Parijs een werk met de titel Essai de dioptrique. Dit werd in 1699 in het Nederlands uitgegeven door Jan ten Hoorn, de vader van Nicolaas, onder de titel Proeve der deurzicht-kunde. Bij Jan ten Hoorn verscheen in 1700 onder de titel Beginsselen der natuurkunde tevens een vertaling van Hartsoekers Principes de physique. Beide werken werden in het Nederlands vertaald door Ameldonk Block (1651/52-1702), die beide vertalingen opdroeg aan Hartsoeker.²⁰ De mennonitische zijdehandelaar Ameldonk Block verkeerde in kringen van wetenschappers, letterkundigen en (amateur)filosofen, die buitengewoon geïnteresseerd waren in het werk van de beruchte Benedictus de Spinoza (1632-1677).²¹ Hij was een belangrijke contactpersoon van de Duitse filosoof Ehrenfried Walther von Tschirnhaus (1651-1708), wiens Medicina mentis hij in het Nederlands vertaalde.²² Het is dan ook zeer waarschijnlijk Ameldonk Block geweest die de Nederlandse vertaling van Fontenelles Entretiens heeft verzorgd.²³ Vermij werpt de mogelijkheid op dat zelfs Tschirnhaus nog een stimulator van deze vertaling is geweest.²⁴ En de door Nicolaas ten Hoorn ondertekende opdracht aan Hart-

20 De stcn noemt hem abusievelijk Alexander Block.

21 Block was ook lid van Nil volentibus arduum. Zie B.P.M. Dongelmans, Nil volentibus arduum. Documenten en bronnen, Utrecht 1982, p. 9-10.

22 Zie voor de totstandkoming van deze vertaling: R. Vermij, ‘De Nederlandse vriendenkring van E.W. von Tschirnhaus’, in: Gewina 11 (1988), 4, p. 153-178, hier p. 170 e.v. De vertaling verscheen overigens bij Jan Rieuwertsz jr. Voor Tschirnhaus zie Israel, op. cit. (noot 12), p. 637 e.v.

23 Vermij merkte terecht al op: ‘Het lijkt geen al te gewaagde veronderstelling om ook deze vertaling aan Blok toe te schrijven’. Vermij, ‘De Nederlandse vriendenkring’, op. cit. (noot 21), p. 175. Dit vermoeden herhaalde hij in: R. Vermij, ‘Le spinozisme en Hollande: le cercle de Tschirnhaus’, in: Cahiers Spinoza 6 (1991), p. 145-168, hier p. 162.

24 Ibid.

[p. 226]

soeker zou dan weleens het idee van Block geweest kunnen zijn. Mogelijk is hij ook de vertaler van Fontenelles Samenspraken der dooden, een editie die in 1704 bij de Amsterdammer Gerrit Kuyper verscheen. Hierin is de vertaler eveneens slechts met zijn initialen aangeduid. Deze vertaling zou dan postuum verschenen moeten zijn, want Block werd begraven op 22 februari 1702.²⁵

Van de Reden-voeringe verscheen in 1728 een herdruk bij Hendrik Walpot in Dordrecht. Deze editie is vermeerderd met enkele drempelverzen en een afbeelding van de maan. Zij bevat eveneens de illustratie naar I. d'Olivar, maar de titelprent is vervangen. Interessant is verder een ‘voor-berigt van den drukker’. Hierin legt deze uit dat ‘den eersten druk van dit Tractaatje, met so veel graagte van de Lief hebbers was gecogt, dat daar in korten tijd niet een Exemplaar meer was te bekomen’. Daarom vroeg hij of de drukker aan hem ‘het regt van de Copy wilde overlaten, het welke hij heeft geconsenteert’. Als we dit voorwoord mogen geloven was de eerste druk dus vrij populair.²⁶ Het is echter wel wat merkwaardig zesentwintig jaar na dato een boek na te drukken omdat het zo snel was uitverkocht; het lijkt hier dus vooral om reclame te gaan. Toch is het heel goed mogelijk dat de vertaling van de Entretiens inderdaad vrij populair was. Er verschenen vanaf het einde van de zeventiende eeuw in de Republiek verschillende Nederlandstalige werken waarin het copernicanisme werd besproken. Er bestond een vrij brede belangstelling voor astronomie, waarvan Nicolaas ten Hoorn met de publicatie van de Reden-voeringe heeft kunnen profiteren.²⁷ Hierbij is het opvallend dat het copernicanisme in theologische kringen tot ver in de achttiende eeuw tamelijk controversieel bleef.²⁸ Hoe dit ook zij, Walpot zelf heeft met zijn tweede druk de interesse kennelijk overschat: in 1753 bracht zijn stadgenoot Josua van Vliet de resterende exemplaren als titeluitgave op de markt.

25 Vermij, ‘De Nederlandse vriendenkring’, op. cit. (noot 21), p. 161.

26 Vandaag de dag zijn exemplaren evenwel relatief zeldzaam. Exemplaren zijn te vinden in de ub Amsterdam (ok-62 7592:1), de ub Leiden (441 G 13:2), het Amsterdams Historisch Museum (la 59), de University of Wisconsin-Madison Tank Collection (Tank lr F67 Cutter), de Huntington Libraty (onder nog onduidelijke signatuur). In 2005 werd bij Bubb Kuyper in Haarlem bovendien een exemplaar geveild.

27 Zie Vermij, The Calvinist Copernicans, op. cit. (noot 5), p. 188-237, 359-60.

28 Idem, p. 330: ‘Copernicanism, then, remained a controverted issue among Dutch Reformed theologians well into the eighteenth century.’ Zie verder Idem p. 361 e.v.

De uitgever

Fontenelles Reden-voeringe is een werk dat uitstekend past in het fonds van Nicolaas ten Hoorn. Deze Amsterdamse boekverkoper was, zoals vaker in de vroegmoderne periode, tevens actief als uitgever en boekdrukker.²⁹ Hij was de zoon van Jan Claesz ten Hoorn (1639-1714), boekhandelaar in Amsterdam. Jan Claesz was eveneens actief als uitgever, boekverkoper en boekdrukker.³⁰ Zijn fonds omvat ongeveer 300, voornamelijk Nederlandstalige titels, waarin de (cartesiaanse) geneeskunde een grote rol speelt. Een belangrijke en typerende huisauteur was de arts Steven Blankaart (1650-1704), die doelbewust zijn werken in het Nederlands schreef om zo de kennis van de geneeskunde beter te verspreiden. Ook schuwde Jan Claesz controversiële werken niet. Zo probeerde hij aan begin van zijn carrière een Nederlandse vertaling van het verboden werk Tractatus theologico-politicus van Spinoza uit te geven. De overheid verijdelde dit plan echter.³¹ Jan Claesz dreef zijn boekwinkel op de Grimburgwal, ‘over 't oude heere logement’; zijn woonhuis had hij om de hoek in ‘Het gebed zonder end’.

Niet ver daarvandaan, in de wat louche Nes, had ook Jan Claesz' broer Timotheus (1644-1715) een boekwinkel.³² Timotheus woonde tot zijn huwelijk in 1677 bij zijn broer in huis. Ook Timotheus gaf voornamelijk werken in het Nederlands uit. Hij specialiseerde zich bovendien in Nederlandstalig erotisch proza, waarin de seksualiteit veelal wordt ontdaan van moraliteit en teruggebracht tot een natuurlijk fenomeen, hetgeen niet door iedereen werd gewaardeerd. De libertijnse werken die hij uitgaf en de vrijzinnige boeken die hij verkocht, brachten hem geregeld in conflict met de overheid. Inger Leemans ruimt in haar proefschrift dan ook veel ruimte in voor deze eroticaspecialist.³³

Tegen deze achtergrond begon Nicolaas ten Hoorn zijn carrière. Op 6 januari 1699 werd hij ingeschreven als poorter van de stad Amsterdam en op 29 november 1700 werd hij lid van het boekverkopersgilde.³⁴ In 1695 verscheen het eerste boek met zijn impressum. In de impressa gebruikte hij hetzelfde adres als zijn vader. Toch lijken vader en zoon geen boeken samen te hebben uitgegeven. Als verkopers van boeken traden zij echter wel samen op. In verschillende fondslijstjes die zij achter in hun boeken publiceerden, is vermeld dat de boeken te koop zijn bij Jan en Nicolaas ten Hoorn.³⁵

29 I.H. van Eeghen, De Amsterdamse boekhandel 1680-1725, Amsterdam 1965, iii, p. 162-164. Van Eeghen werpt nog de mogelijkheid op dat Nicolaas ten Hoorn weliswaar in archiefstukken boekdrukker wordt genoemd, maar desalniettemin geen boekdrukker is geweest. Uit het onderzoek van Anneleid Schepers (noot 21) weten we echter inmiddels dat Jan Claeasz, de vader van Nicolaas, drukpersen bezat. En aangezien Nicolaas (aanvankelijk) vanuit het bedrijf van zijn vader opereerde, is het aannemelijk dat hij ook zelf drukte.

30 Zie over hem: A. Schepers, Jan Claeszoon ten Hoorn (1639-1714). Boekverkoper aan het eind van de Gouden Eeuw, Amsterdam 2006 (ongepubliceerde doctoraalscriptie UvA).

31 G.F. Peters, ‘Jan Claesz. ten Hoorn and Spinoza's Tractaet’, in: Quaerendo, vol. xiii (1983), nr 3, p. 239-241.

32 Zie over hem: G.F.L. Peeters, Timotheus ten Hoorn (1644-1715). Boekverkoper-uitgever. Een onderzoek naar de persoon en zijn fonds, Amsterdam 1980 (ongepubliceerde doctoraalscriptie UvA).

33 I. Leemans, Het woord is aan de onderkant. Radicale ideeën in Nederlandse pornografische romans 1670-1700, Nijmegen 2002.

34 Stadsarchief Amsterdam, Poorterboeken 9, 362. Koninklijke Bibliotheek van het Boekenvak, Gildearchief, 68.

35 Deze lijstjes zijn, interessant genoeg, met name te vinden in medische publicaties. Meer informatie hierover hoop ik in de toekomst te kunnen aanbieden.

[p. 227]

Nicolaas zette het uitgavebeleid van zijn vader in grote lijnen voort, zij het in bescheidener mate: zijn fonds telt ongeveer 130, voornamelijk Nederlandstalige titels.³⁶ Het beweegt zich tussen wetenschap en verstrooiing en bevat uiteenlopende onderwerpen als piraterij, vals spelen, venusziekten, geografie, de dappere daden van Karel v, vestingbouw en vestaalse maagden. Zijn populairwetenschappelijk fonds vormt een brug tussen de wereld van geleerden en die van de geïnteresseerde leek - net zoals dat geldt voor het werk van Fontenelle. En hoewel Ten Hoorn als uitgever niet zo stoutmoedig was als zijn oom Timotheus, mengde hij zich wel in enkele controverses. Zo publiceerde hij in 1706 het imaginaire reisverhaal Krinke Kesmes, geschreven door de Zwolse chirurgijn Hendrik Smeeks (1654-1721). De meningen die Smeeks in dit boek ten aanzien van de religie huldigde, werden als spinozistisch ervaren, zodat de geplaagde auteur de toegang tot het Heilig Avondmaal werd ontzegd. Ook Smeeks' stadgenoot, de populaire dominee Frederik van Leenhof (1647-1712) had het enkele jaren daarvoor moeten ontgelden. Zijn goedbedoelde handleiding voor een gelukkig leven, Den hemel op aarden (1703), kwam hem duur te staan. Hij werd eveneens van spinozisme beschuldigd en in tientallen twistschriften werd er heftig over zijn werk gediscussieerd. In de meeste ervan wordt Van Leenhof aangevallen. Nicolaas ten Hoorn publiceerde echter, in samenwerking met Andries van Damme, enkele geschriften waarin Van Leenhofs visie juist wordt verdedigd.³⁷

Nicolaas lijkt net als zijn vader te hebben gefunctioneerd in een netwerk van artsen, natuurwetenschappers, letterkundigen en filosofisch geïnteresseerden. Dit netwerk zal echter voor een groot deel ook hebben bestaan uit ontwikkelde en geletterde burgers met een sterke interesse in wetenschap en cultuur. Iemand als Ameldonk Block is daar een goed voorbeeld van. Rienk Vermij heeft erop gewezen dat dergelijke mensen misschien niet altijd intellectuele hoogvliegers waren, maar wel een zeer belangrijke en bemiddelende rol hebben gespeeld bij de verspreiding van ideeën, cultuur en wetenschap.³⁸

36 Momenteel werk ik aan een reconstructie van dit fonds, dus dit getal zal vermoedelijk nog veranderen.

37 Een bibliografie van deze geschriften is te vinden in Het Philosoophsche Stookhuys, onder ‘Verlichting’: http://stevendejoode.wordpress.com.

38 Vermij, ‘De Nederlandse vriendenkring’, op. cit. (noot 21), p. 170 e.v.

Besluit

De laatste jaren is er veel belangstelling ontstaan voor de (radicale) verlichting. Met name het standaardwerk van Jonathan Israel, Radical Enlightenment, heeft hierbij grote invloed uitgeoefend. Israel benadrukt de belangrijke rol die de Nederlandse Republiek hierin speelde. Zaken als vrijheid van meningsuiting, democratie, gelijkwaardigheid van man en vrouw en de ondergraving van het kerkelijk gezag konden zich in het relatief vrije klimaat van de Republiek goed ontwikkelen. Israel wijst daarbij terecht op het belang van werken in de volkstaal. Een belangrijk aspect van de verlichting is ten slotte de democratisering van kennis. Door boeken en tijdschriften in de landstaal konden brede lagen van de bevolking kennisnemen van nieuwe wetenschappelijke ontwikkelingen en uitdagende denkbeelden. Dit geldt natuurlijk evengoed voor vertalingen in de volkstaal. Vele ontwikkelde burgers namen deel aan debatten over actuele wetenschappelijke en filosofische kwesties; niet zelden verwoordden zij in Nederlandstalige publicaties hun mening. Een belangrijk aspect blijft hierbij echter vaak grotendeels onderbelicht: de rol die boekdrukkers, uitgevers en boekverkopers bij de verspreiding van deze ideeën hebben gespeeld. In dit artikel heb ik getracht een boekverkoper voor te stellen die als voorbeeld kan gelden voor de bijdrage die boekverkopers aan de verspreiding van kennis hebben geleverd.

Uit de studie van Rienk Vermij, The Calvinist Copernicans, wordt duidelijk dat er in de Republiek voor kosmologische vraagstukken onder ontwikkelde burgers grote belangstelling bestond.³⁹ Nicolaas ten Hoorn heeft met de publicatie van Fontenelles Reden-voeringe niet alleen gebruikgemaakt van deze interesse, maar haar ongetwijfeld ook sterk gestimuleerd. Door dergelijke publicaties heeft het heliocentrisme zich kunnen ontwikkelen van een gevaarlijke theorie tot een geaccepteerd wereldbeeld. De boekhandelaar vormt dan ook een sleutelfiguur binnen de (vroege) verlichting - ‘Ohne ihn ist Aufklärung nicht denkbar’.⁴⁰

39 Vermij, The Calvinist Copernicans, op. cit. (noot 5), p. 188-237.

40 P. Raabe, ‘Der Buchhändler im 18. Jahrhundert’, in: P. Raabe, Bücherlust und Lesefreuden. Beiträge zur Geschichte des Buchwesens in Deutschland, Stuttgart 1984, p. 22.