De Boekenwereld. Jaargang 26

[p. 101]

Piet Verkruijsse
In den Hooghe
Boekhistorische argumenten voor kunsthistorische toeschrijvingen

Het samenstellen van een oeuvrecatalogus van een veelzijdig kunstenaar uit de zeventiende eeuw is geen sinecure. Dat is eens te meer gebleken bij de voorbereiding van de aan Romeyn de Hooghe gewijde tentoonstelling bij Bijzondere Collecties en het Allard Pierson Museum in Amsterdam, geopend op 9 december 2008. De Hooghe heeft zich met zeer uiteenlopende activiteiten beziggehouden, hetgeen samenwerking van onderzoekers uit diverse disciplines noodzakelijk maakte. De in de bundel bij de expositie opgenomen short title-lijst geeft, samen met het overzicht van de prenten op de website van het Rijksmuseum, op het eerste oog een uitputtend overzicht van De Hooghes werk op papier. Daarnaast heeft hij nog ontwerpen gemaakt voor tuinvazen, glas-in-loodramen, penningen, bekers en kussens, en ook zijn er nog schilderijen van zijn hand.¹

Beeldend kunstenaars vormen uiteraard het werkterrein van kunsthistorici, maar zodra de boekillustratie in beeld komt, dienen ook boekhistorici actief te worden. Al vrij snel na het verschijnen van de bibliografie van Landwehr bleek dat zijn overzicht van door De Hooghe geïllustreerde boeken niet compleet was: in de recensie van Becker wordt moeiteloos een aantal titels toegevoegd.² Ook in de antiquariaatscatalogus van Van der Steur worden aanvullingen gegeven en bij Bijzondere Collecties van de ub Amsterdam is door wijlen Bram Schuytvlot een ordner gevuld met titels die bij Landwehr ontbreken.³

1 Piet Verkruijsse, ‘Short title-lijst. Door Romeyn de Hooghe geschreven en geïllustreerde boeken’, in: Henk van Nierop e.a. (red.), Romeyn de Hooghe: de verbeelding van de late Gouden Eeuw, Zwolle 2008, p. 258-290. Zoeken op De Hooghe op de website van het Rijksmuseum - www.rijksmuseum.nl - levert ruim 1300 treffers op.

2 John Landwehr, Romeyn de Hooghe (1645-1708) as book illustrator. A bibliography, Amsterdam enz. 1970; Jochen Becker, ‘[Over: Landwehr, John. Romeyn de Hooghe (1645-1708) as book illustrator. A bibliography. Amsterdam [etc.], 1970]’, Quarendo 6 (1976), p. 380-388.

3 Ab van der Steur & Paul Kouwenberg, Romeyn de Hooghe. Boeken, prenten en pamfletten, Haarlem 2004 (Catalogus, dl. 26).

Stijlkenmerken

Het probleem bij Romeyn de Hooghe - en waarschijnlijk bij veel meer kunstenaars - is dat, althans volgens de kunsthistorici, niet alles wat hij gemaakt heeft door hem gesigneerd is. Er wordt dan van uitgegaan dat zijn werk bepaalde stijlkenmerken vertoont die herkenbaar zijn als typisch Romeyn de Hooghe of - zoals de kunsthistorici tegenwoordig zullen zeggen - typisch behorend tot zijn werkplaats. Het is dan van ondergeschikt belang of de meester zelf uitvoerend kunstenaar is of één van zijn leerlingen of medewerkers.

Als we ervan uitgaan dat de stijl goed herkenbaar is en dat expliciete signering geen voorwaarde voor toeschrijving is, dan zou de boekhistoricus in het geval van een illustrerende kunstenaar het oeuvre wellicht kunnen uitbreiden. Hij zou alle (geïllustreerde) boeken uit de periode waarin zo iemand werkzaam was uit de magazijnen van de bibliotheken te halen om te zien of er wellicht frontispices of prenten in aanmerking komen voor nader onderzoek. Zelfs de meest doorgewinterde bibliograaf zal voor een dergelijk karwei terugschrikken. Maar misschien zijn er enkele criteria om het corpus enigszins in te perken. Zo beschikken we over de stcn waarin bij de beschrijvingen is aangegeven of er een gegraveerde titelpagina is, of er illustraties op de titelpagina staan en of er illustraties buiten de collatie aanwezig zijn.⁴ Voor de periode waarin Romeyn de Hooghe actief was, ongeveer de halve eeuw van 1660 tot 1710, levert dat bijna 11.000 treffers op.⁵ Tel daarbij weer op eventuele buitenlandse productie bij kunstenaars die internationaal werkzaam waren, en weinigen zullen zich geroepen voelen aan dit project te beginnen.

Veeleer zal de uitbreiding van het oeuvre het gevolg zijn van een tijdens ander onderzoek voortdurende alertheid op illustraties die mogelijk aan (de werkplaats van) De Hooghe toegeschreven kunnen wor-

4 De Short-Title Catalogue, Netherlands (stcn) is de Nederlandse retrospectieve bibliografie 1540-1800 die in 2009 (voorlopig?) afgesloten is. Zie www.stcn.nl.

5 Zoeken op typografische kenmerken w, a of b, beperkt tot 1660-1710: 10.829 treffers (begin september 2008).

[p. 102]

den. Op deze wijze is bijvoorbeeld de ordner van wijlen Bram Schuytvlot tot stand gekomen. Iedere keer dat er een boek door zijn handen ging, keek hij even naar de illustraties. Dat resulteerde niet alleen in een aantal mogelijke toeschrijvingen, maar in veel gevallen ook tot het ontdekken van daadwerkelijk door De Hooghe gesigneerde prenten.

Frontispice van Pierre Corneille, Tite et Berenice. Amsterdam, A. Wolfgang, 1671 (ub Amsterdam ok 03-31:3)

Fondsreconstructies

Zijn er echter ook gerichter onderzoeksmogelijkheden om het oeuvre van Romeyn de Hooghe uit te breiden? Wie de index op de short title-lijst in de bundel Romeyn de Hooghe: de verbeelding van de late Gouden Eeuw doorneemt op uitgevers met wie De Hooghe op enigerlei wijze heeft samengewerkt, zou op het idee kunnen komen de uitgevers met de meeste vermeldingen achter hun naam wat nauwkeuriger te bekijken. Wellicht bevinden zich in hun fondsen meer producties waarvoor zij de beroemde illustrator hebben ingeschakeld. Een eenvoudige fondsreconstructie is met behulp van de stcn snel gemaakt en een eerste schifting kan gemaakt worden via de illustraties die aan veel van de beschrijvingen toegevoegd zijn.

Een heel simpele toevoeging is bijvoorbeeld het door De Hooghe gesigneerde frontispice van Corneilles Tite et Berenice, comedie heroique (1671) wanneer men de stcn uitkamt op uitgever Abraham Wolfgang. Een andere steekproef heb ik genomen met de uitgevers Ten Hoorn (Jan Claesz, Nicolaas en Timotheus). Zij stonden garant voor een samenwerking met De Hooghe over een lange reeks van jaren, met zo'n 35 vermeldingen achter hun naam. Bij het bekijken van de stcn-resultaten krijgt men af en toe wel een De Hooghe-Erlebnis, maar de frontispices bij de volgende titels vielen mij onmiddellijk op: Nederlands verquikking, of d'ontwaekte leeuw, waer Mercurius tyding brengt, van alle het gene in de Vereenigde Nederlanden is voorgevallen op de ses eerste maenden des jaers 1673 en het Tweede deel der ontwaekte leeuw, behelsende de geschiedenissen in en ontrent de Vereenigde Nederlanden in de ses laetste maenden des jaers 1673.

Beide werken worden al lang toegeschreven aan Mattheus Smallegange en in mijn proefschrift over

[p. 103]

hem meen ik voldoende argumenten aangevoerd te hebben om dat auteurschap ook te bewijzen.⁶ De opdracht van Nederlands verquikking is ondertekend met de initialen M.S. en gericht aan Johan Honigh en Margeriete Schaep, van wie hij de nodige ‘goetheden en gunsten’ ontvangen heeft en aan wie hij ook later nog werk zal opdragen. Smallegange is de auteur en dus is er een auteurs-uitgeversrelatie tussen Smallegange en Jan ten Hoorn.

Frontispice van Nederlands verquikking. Amsterdam. Jan Claesz ten Hoorn, 1673 (ub Amsterdam: O62-625)

Zijn er nu ook, behalve de ‘kunsthistorische’, aanvullende argumenten te vinden om de eerste indruk die de ongesigneerde prenten maken te bevestigen? Valt er wellicht op basis van persoonlijke verhoudingen meer zekerheid te scheppen omtrent het kunstenaarschap van de etsen in de beide delen van Nederlands verquikking?

Als de frontispices van De Hooghe zijn, dan zijn het - voor zover nu bekend is - de eerste prenten van De Hooghe voor Ten Hoorn. In dezelfde periode (1674) etst hij nog enkele titelpagina's voor gelijksoortige historische publicaties van De Wicquefort bij dezelfde uitgever. De jaren 1670-1674 zijn de topjaren van Romeyn de Hooghe, waarin hij werkte voor tal van uitgevers - we mogen aannemen dat uitgevers die een illustratie van hem wilden De Hooghe wel wisten te vinden. Toch valt ook niet uit te sluiten dat de connectie tussen uitgever en illustrator tot stand gebracht werd via een auteur, in dit geval Smallegange.

6 P.J. Verkruijsse, Mattheus Smallegange (1624-1710): Zeeuws historicus, genealoog en vertaler; descriptieve persoonsbibliografie, Nieuwkoop 1983 (bbn, xvi), p. 198-210.

Persoonlijke relaties

De vraag is dus of, en zo ja hoe goed, Smallegange en De Hooghe elkaar kenden. In ieder geval zijn ze beiden betrokken geweest bij het in 1672 door Jacob van Meurs uitgegeven driedelige werk Den arbeid van Mars, de eerste als vertaler, de tweede als etser van de frontispice en wellicht van de bijna tweehonderd prenten.⁷ Omtrent diezelfde tijd (1672) verscheen een derde druk van Smalleganges Sinne-beeld op Willem iii, waarvan Muller opmerkte dat de prent ‘in de manier van of door R. de Hooghe’ is;⁸ de tekst is onge-

7 Zie hieromtrent ook de bijdrage over Romeyn de Hooghe en de boekillustratie van Garrelt Verhoeven en Piet Verkruijsse, ‘Verbeelding op bestelling; de boekillustratie’, aan de in noot 1 genoemde bundel Romeyn de Hooghe: de verbeeldingvan de late Gouden Eeuw, p. 146-169.

8 F. Muller, De Nederlandsche geschiedenis in platen, dl. 1, Amsterdam 1863, nr. 2306-2307.

[p. 104]

veer gelijk aan die van de eerste druk van 1665 door Smallegange. De relatie tussen De Hooghe en Smallegange kan nog enige verdieping krijgen, omdat beiden duidelijk tot de Oranjepartij horen. Of de Oranjepropaganda van De Hooghe gestimuleerd werd door het Hof, door eigen politieke overtuiging of door geldelijk gewin mag vooralsnog ter discussie staan,⁹ die van Smallegange is zeker gestuurd door zijn politieke overtuiging. Of de opdracht van Den arbeid van Mars door hem aan Willem iii ook financieel voordeel opleverde, is onbekend; wel weten we uit een verhoor door de Amsterdamse justitie van graveur Crispijn de Pas dat Smallegange met zijn subversieve Sinne-beeld in 1665 persoonlijk naar Willem iii in Den Haag is afgereisd.¹⁰

Frontispice van Tweede deel der ontwaekte leeuw. Amsterdam, Jan Claesz ten Hoorn, 1674 (ub Amsterdam: O62-625)

Al is het in eerste instantie aan de kunsthistorici om de frontispices van Nederlands verquikking en Tweede deel der ontwaekte leeuw tot het oeuvre of de werkplaats van Romeyn de Hooghe toe te laten, vanuit de boekwetenschap is er in ieder geval informatie te leveren die een dergelijke toeschrijving ondersteunt.¹¹

9 Zie de bijdrage van Van Nierop ‘Profijt en propaganda; nieuwsprenten en de verbeelding van het nieuws’ aan de bundel Romeyn de Hooghe: de verbeelding van de late Gouden Eeuw, p. 66-85.

10 Amsterdam, Stadsarchief, Rechterlijk archief 317: Confessieboek, fol. 8r. Zie ook Verkruijsse, Mattheus Smallegange (1624-1710), p. 517.

11 Dit artikel is oorspronkelijk geschreven voor de niet-gepubliceerde bundel De brede Gouden Eeuw die aangeboden is aan prof. dr. Henk van Nierop ter gelegenheid van zijn zestigste verjaardag, januari 2009.