De Boekenwereld. Jaargang 25

[p. 261]

Agenda

Veilingen

burgersdijk & niermans, Nieuwsteeg 1, 2311 rw Leiden, tel.: [phone] 81: 19 en 20 mei (www.b-n.nl).

de eland - de zon - loth gijselman, Weesperstraat 110, 1112 ap Diemen, tel: [phone], fax [phone]: 29 maart, 7 juni (www.deeland.nl).

bubb kuyper, Jansweg 39, 2011 km Haarlem, tel.: [phone]: 26-29 mei (www.bubbkuyper.com).

romantic agony, Aquaductstraat 38-40, 1060 Brussel, België, tel.: (0032) (0)2 544 10 55: 13 en 14 maart (www.romanticagony.nl).

van stockum's veilingen, Prinsengracht 15, 2512 en Den Haag, tel.: [phone]: 2-4 juni (boek en prent) (www.vanstockumsveilingen.nl).

henri godts, Avenue Louise 230/6, 1050 Brussel, België, tel.: (0032) (0)2 647 85 48: 21 april (www.godts.com).

marc van de wiele, Sint-Salvatorkerkhof 7, 8000 Brugge, België, tel: (0032) (0)50 33 38 05, nog niet bekend (www.marcvandewiele.com).

hondius, Dorpsstraat 31b, 7218 ab Almen, tel. [phone]: 10 en 11 maart (www.hondiusauctions.nl).

Beurzen

Maart
12-15	Leipziger Buchmesse, Leipzig (D)
19-21	Maastricht Antiquarian Book & Print Fair, Maastricht (tijdens tefaf)
April
4-5	bob, Pieterskerk, Leiden
13	Paasboekenmarkt, Bredevoort
Mei
16	Internationale Boekenmarkt, Bredevoort
21	Boekenmarkt Lepelenburg, Utrecht
Juni
4-6	The Antiquarian Booksellers Association Bookfair, Londen (UK)
18-21	International Antiquarian Book Fair, Parijs (F)

Tentoonstellingen

Het boek als wapen

In 2000 is het Legermuseum een uniek project gestart met als doel alle gedrukte boeken van voor 1801 in het cultureel erfgoed van Defensie te inventariseren en te beschrijven. Er zijn circa 10.000 werken beschreven uit de periode 1500-1800 in twaalf talen van negen defensie-instellingen en - collecties, waaronder het Legermuseum en de Koninklijke Militaire Academie (kma) in Breda. Het gaat om de oudste boeken van Defensie over krijgskunde, (krijgs-)geschiedenis, geografie, topografie, exacte vakken, economie, taal- en letterkunde, recht en kunst. De gedrukte werken vertegenwoordigen zowel de landmacht als de marine. Door dit grootschalige onderzoek is een zeer belangrijke collectie binnen het cultureel erfgoed van Defensie ontsloten, die zowel voor de Collectie Nederland als internationaal van groot belang is.

[p. 262]

Donderdag 11 december 2008 werd het eerste exemplaar van Warfare and the age of printing. Catalogue of early printed books from before 1801 in Dutch Military collections overhandigd aan de persoonlijk vertegenwoordiger van Hare Majesteit de Koningin, luitenant-generaal A.J.G.M. Blomjous, chef Militaire Huis. Warfare and the age of printing, een uitgave van Brill Academic Publishers, is het eindresultaat van acht jaar onderzoek. Deze vierdelige catalogus met 2008 pagina's en circa 2000 illustraties beschrijft genoemde 10.000 boeken van voor 1801. De catalogus is een zelfstandig object, maar tegelijkertijd in verschillende opzichten een goudmijn voor verder onderzoek, toekomstige publicaties en tentoonstellingen. De catalogus is verkrijgbaar in de winkel van het Legermuseum.

Diego Ufano, Artillerie, c'est a dire: vraye instrvction de l'artillerie et de toutes ses appartenances (Zutphen 1621). Collectie Legermuseum, Delft

Ter gelegenheid van het verschijnen van de catalogus is tot en met 29 maart 2009 de tentoonstelling Het boek als wapen te bezichtigen. Er zijn zeer bijzondere en kostbare boeken te zien, die geselecteerd zijn vanwege de merendeels met de hand ingekleurde platen. Zo worden de beroemde Atlas maior van Joan i Blaeu en de Apologie van Willem van Oranje tentoongesteld. De boeken in de topstukkenvitrine worden regelmatig gewisseld, zodat er zoveel mogelijk topstukken, zoals boeken van Albrecht Dürer en Isaac Newton, getoond kunnen worden. Een film laat enkele boeken al bladerende in zijn geheel zien en ook genoemde oudste boeken uit de collectie worden aan het publiek getoond.

Adres: Legermuseum, Korte Geer 1, Delft, tel.: [phone], www.legermuseum.nl. Openingstijden: dinsdag t/m vrijdag van 10.00 tot 17.00 uur, zaterdag en zondag van 12.00 tot 17.00 uur.

[p. 263]

Philippe Étienne Lafosse (1738-1820), Cours d'hippiatrique, ou traité complet de la médicine des chevaux (Parijs 1772). Collectie Legermuseum, Delft

De boeken van Tom Lanoye

Museum Meermanno houdt tot en met 5 april 2009 een bijzondere tentoonstelling over de boeken van Tom Lanoye naar aanleiding van zijn bekroning met de Gouden Ganzenveer (2007).

Vanaf zijn eerste uitgaven - in eigen beheer uitgegeven en bij talloze optredens verspreid - heeft Lanoye het uiterlijk van zijn boeken mede bepaald. Zijn ontmoeting met bibliofielen, die zijn werk fraai lieten binden, bracht Lanoye op het idee van een uitzonderlijke vorm voor zijn boeken. Sindsdien werd van elke uitgave een beperkt aantal exemplaren met de hand gebonden door Handboekbinderij De Pers in Antwerpen. De materialen daarvan zijn verbazingwekkend divers, van staal tot tapijt en van perkament tot kokosmat.

De ook voor Nederland ‘gewone bibliofilie’ van het in leer gebonden boek laat Lanoye daarmee snel achter zich. Vanaf 1991 neemt Lanoye het heft in eigen handen en bepaalt hij het basisidee van deze luxe edities. ‘Het moet niet mooi worden’ is daarbij de richtlijn en er wordt korte metten gemaakt met alles dat raakt aan ‘dat bibliofiele gedoe’. Intussen krijgen de boeken in opdracht van zijn uitgever Prometheus een gedegen typografische vormgeving die steeds in de vertrouwde handen was van Jan Willem Stas of Gert Dooreman.

De tentoonstelling zal deze ongewone boekobjecten van alle kanten laten zien en de bezoeker daarbij confronteren met dweilen, doe-het-zelfmaterialen, loden verzegelingen, aan stukken gesneden canvas banieren, en met de moder-

[p. 264]

ne vormgeving van romans, essays en toneelstukken. Er worden in de tentoonstellingsperiode speciale bijeenkomsten georganiseerd over boekbinden en typografie en de auteur heeft toegezegd een speciaal optreden te komen geven.

Boven: Julia Guns (boekbinder) toont Boze tongen gebonden in een kokosmat
Onder: Twee proefexemplaren van de luxe editie van Het derde huwelijk van Tom Lanoye

Adres: Museum Meermanno, Prinsessegracht 30, Den Haag, tel. [phone], www.meermanno.nl. Openingstijden: dinsdag t/m vrijdag van 11.00 tot 17.00 uur, zaterdag en zondag van 12.00 tot 17.00 uur.

De exotische mens

Bert Koenders, minister voor Ontwikkelingssamenwerking, opende op 17 januari de tentoonstelling De exotische mens, andere culturen als amusement. Vanuit prachtig geïllustreerde boeken uit Teylers bibliotheek, bijzondere bronzen beelden van het Koninklijke Museum voor Midden-Afrika in Tervuren die jaren verborgen lagen in de depots, gipsen maskers afgegoten van de gezichten van destijds levende mensen, historische affiches en veel foto's en films belicht Teylers Museum de merkwaardige geschiedenis van het tentoonstellen van andere mensen.

Grote spektakels waren de volkerenshows in Europa die plaatsvonden tussen ruwweg 1870 en 1940. Hier verdrong het publiek zich om zich te verbazen over de lichaamsbouw, kleuren, kleding en gebruiken van onder andere Hottentotten, Bosjesmannen, Noord-Amerikaanse indianen, Eskimo's, Singalezen en Ashanti's.

Het bekijken van mensen die ‘anders’ waren, was niets nieuws. In gevangenissen en gestichten kon men tegen betaling de ongelukkige bewoners bezichtigen en op jaarmarkten en kermissen behoorden mismaakte mensen tot een vaste attractie. Door de sterk verbeterde verbindingen werd het in de negentiende eeuw voor het eerst mogelijk groepen mensen uit verre streken naar Europa te halen en hen commercieel te exploiteren op wereldtentoonstellingen en in circussen.

Net zoals men de planten- en dierenwereld op systematische wijze in kaart bracht, bood de aanwezigheid van niet-Europeanen aan wetenschappers de uitgelezen kans hun lichamelijke kenmerken vast te leggen en te rubriceren. Op basis van dergelijke inventarisaties werden verwrongen theorieën ontwikkeld, die de superioriteit van het blanke ras veronderstelden. Het was de tijd waarin Darwins ideeën gemeengoed werden en de jacht naar de missing link, de schakel tussen aap en mens, geopend was.

Vanuit het historisch materiaal trekt Teylers Museum lijnen naar het heden. Te zien zijn fragmenten uit televisieprogramma's zoals Groeten uit de Rimboe die een heel scala aan gevoelens

[p. 265]

Amazonen-Corps Wilde Weiber aus Dahomey. Friedländeraffiche 1146, 1894. Collectie St. Circusarchief Jaap Best

[p. 266]

Winterboek uit 1966

[p. 267]

oproepen en ons laten zien dat het kijken naar de ‘ander’ van alle tijden is. De getoonde werken van moderne kunstenaars uit de betrokken landen nodigen toeschouwers uit na te denken over de relaties met verschillende culturen. Met de indrukwekkende installatie Funkstaden van de kunstenaars Dias & Riedweg beleven bezoekers een hedendaagse en swingende versie van een gruwelijk ritueel uit een oude westerse publicatie. Deze tentoonstelling is te zien tot en met 10 mei 2009.

Adres: Teylers Museum, Spaarne 16, Haarlem, tel.: [phone], www.teylersmuseum.nl. Openingstijden: dinsdag t/m zaterdag van 10.00 tot 17.00 uur, zon- en feestdagen van 12.00 tot 17.00 uur.

Winterboeken

Van tot en met 29 maart zijn in het Grafisch Museum Groningen winterboeken uit de collectie van Anneke Gankema uit Winsum te zien. Winterboeken worden al sinds de jaren twintig van de vorige eeuw uitgegeven voor volwassenen en kinderen. Beroemd zijn vooral de winterboeken die het tijdschrift Margriet tussen 1946 en 1975 uitgaf, maar er zijn ook prachtige exemplaren van de Wereldbibliotheek. Om het tentoonstellingsthema kracht bij te zetten en om de sfeer van de winterboeken tot leven te roepen worden winterse activiteiten georganiseerd.

Tussen 1939 en 1975 verscheen bij het tijdschrift Margriet jaarlijks een winterboek voor de jeugd. De boeken stonden vol verhaaltjes, raadsels, puzzels, strips en spelletjes en werden geïllustreerd door bekende illustratoren als Jan Lutz, Eppo Doeve, Jan Kruis en Fiep Westendorp. Ze verschenen bij Uitgeverij de Geïllustreerde Pers en stonden onder leiding van Ton Hulsebosch. Margriet was echter niet de enige die winterboeken uitgaf. Veel jeugdtijdschriften als Donald Duck, Tina, Taptoe en Bobo geven ze tot op de dag van vandaag uit en ook voor volwassenen verschenen diverse winterboeken, zoals die van de Wereldbibliotheek van 1922 tot 1939 en de speciale kerstedities van het Drukkersweekblad.

Winterboek uit 1940

Het winterboek kent zijn oorsprong in Groot-Brittannië waar jaarlijks rond Kerstmis van boeken, tijdschriften en strips een annual verscheen - en nog steeds verschijnt. Annuals waren rijk geïllustreerde boeken met meerdere verhalen, spelletjes en puzzels. Veel van de inhoud verscheen later in vertaling in de winterboeken van Margriet.

In de tentoonstelling wordt de geschiedenis verteld van het winterboek in het algemeen en die van Margriet in het bijzonder. Naast de complete serie Margriet-winterboeken zijn in het Grafisch Museum ook Britse annuals, winterboeken van de Wereldbibliotheek, oude exemplaren van het kerstnummer van het Drukkersweekblad en meer recente winterboeken van jeugdtijdschriften te zien.

Adres: Grafisch Museum, Rapenhauptstraat 65, Groningen, tel.: [phone], www.grafischmuseum.nl. Openingstijden: dinsdag t/m zondag van 13.00 tot 17.00 uur.

[p. 268]

Ter Walvischvaart Collectie Nationaal Onderwijsmuseum, (©Noordhoff Uitgevers)

Jetses aan de wand

Voor het eerst zijn de originele schilderijen, aquarellen en schetsen van de beroemde illustrator Cornelis Jetses (1873-1955) in een bijzondere overzichtstentoonstelling bijeengebracht. Tot en met 21 juni 2009 zijn ze te zien in de tentoonstelling Jetses aan de wand in het Nationaal Onderwijsmuseum in Rotterdam.

De meeste mensen kennen de schoolplaten van Cornelis Jetses wel. Verder tekende hij de kleuters Ot en Sien en het aap-noot-mies. Hij is zonder twijfel een van de bekendste illustratoren van Nederland. Miljoenen Nederlanders hebben de vele door hem geïllustreerde leesboeken, schoolboeken en schoolplaten in handen gehad of gezien.

Deze tentoonstelling biedt bezoekers een kijkje in de werkwijze van deze illustrator. Samen met zijn collega Johan Isings is Cornelis Jetses verantwoordelijk voor meerdere bekende afbeeldingen uit onze vaderlandse geschiedenis en het leven op het platteland. Wie herinnert zich niet de schoolplaat Ter Walvischvaart met de woest aanvallende ijsbeer, of de plaat In de weide waarop de boerin met de hand de koe melkt? Als geen ander verstond Jetses de kunst om van een educatief verhaal een aantrekkelijk en levendig tafereel te maken.

Veel van zijn werk maakte Jetses in opdracht van Noordhoff Uitgevers in Groningen, waar een deel van zijn archief nu nog wordt bewaard. Een ander groot deel is te vinden bij de Cornelis Jetses Stichting. Zonder de medewerking van deze twee organisaties was de realisatie van deze tentoonstelling niet mogelijk geweest.

Adres: Nationaal Onderwijsmuseum, Nieuwemarkt 1a, Rotterdam, tel.: [phone], www.onderwijsmuseum.nl. Openingstijden: dinsdag t/m zaterdag van 10.00 tot 17.00 uur, zondag van 11.00 tot 17.00 uur.

[p. 269]

Bob

Op zaterdag 4 en zondag 5 april vindt de bob-antiquarenbeurs plaats in de Leidse Pieterskerk. Tevens is er een kleine expositie van ex librissen met het thema erotiek, een en ander begeleid door een vouwblad (met veel plaatjes) van zes pagina's dat gratis wordt uitgereikt. 's Zondags is er voor het eerst een literair programma met een aantal dichters en schrijvers. Openingstijden: 11.00 tot 18.00 uur, entree van €3.

Omslag van Walpurgisnacht (1917)

De magische schrijver Gustav Meyrink

Tot 29 mei 2009 is in de Bibliotheca Philosophica Hermetica een tentoonstelling over de Duitse schrijver Gustav Meyrink (1868-1932) te bezichtigen. In de periode 1900-1910 publiceerde Meyrink zijn eerste korte verhalen in Simplicissimus. Al vroeg bleek hij gefascineerd door het occulte, zodat zijn spook- en horrorverhalen fantastische en bizarre elementen bevatten. De jonge Meyrink bewoog zich in het oude Europa van het fin de siècle, onder meer in Praag, Wenen en München. Zijn eerste grote roman was Der Golem (1915). Tijdens de Eerste Wereldoorlog publiceerde hij indrukwekkende verhalen die gebundeld werden in Die Fledermäuse (1916). In romans als Das grüne Gesicht (1916), dat in Amsterdam gesitueerd is, en Walpurgisnacht (1917) vertaalde Meyrink de sociaal-politieke onrust van zijn tijd. Occultisme en esoterie spelen een grote rol in romans als Der weisse Dominikaner (1921) en Der Engel vom westlichen Fenster (1927).

Omslag van Der weiße Dominikaner (1921)

Zijn leven lang werd Meyrink gedreven door een persoonlijke onrust. Yoga, taoïsme en alchemie leidden hem uiteindelijk naar nieuwe inzichten met betrekking tot de innerlijke spirituele wereld. Hij verborg zijn boodschap in vermakelijke verhalen en beklemmende romans. De Bibliotheca Philosophica Hermetica in Amsterdam bezit een grote collectie ‘Gustav Meyrink’, met autografen, brieven, eerste uitgaven van verhalen en romans, fotografisch materiaal, litho-

[p. 270]

grafieën en tekeningen. Een ruime selectie hiervan is nu tentoongesteld. Bij de expositie is het boek Der magische Schriftsteller Gustav Meyrink, seine Freunde und sein Werk van Theodor Harmsen verschenen (In de Pelikaan, 2009, €39,50; isbn 97871608254.

Frontispice en titelpagina van Der Golem (1915)

Adres: Bibliotheca Philosophica Hermetica, Bloemstraat 13-19, Amsterdam, tel. [phone], www.ritmanlibrary.nl. Openingstijden: maandag t/m vrijdag van 9.30 tot 12.30 en van 13.30 tot 17.00 uur.