De Boekenwereld. Jaargang 25

[p. 136]

De sun-staf in 1975; v.l.n.r.: Johan Holterman, Margreet Flink, Henk Hoeks, Sjef van de Wiel, Mayke van Dieten, Wilfried Uitterhoeve en Hugues Boekraad

[p. 137]

‘Wij wilden uit die stencilcultuur’
In gesprek met Sjef van de Wiel (uitgeverij SUN)
Lisa Kuitert

Uitgeverij Van Gennep was niet de enige linkse uitgeverij in Nederland in de jaren zestig en zeventig. Een zielsverwant collega-bedrijf trof Rob van Gennep in uitgeverij sun, de ‘Socialistiese Uitgeverij Nijmegen’. sun, rond 2000 kortstondig uitgever van De Boekenwereld, is sinds 2002 een imprint van uitgeverij Boom. Van de medewerkers van het eerste uur is bijna niemand meer over. Onlangs nam Henk Hoeks afscheid, die sinds 1972 aan sun verbonden was, en Sjef van de Wiel, een van de oprichters, ging in het najaar van 2007 met de vut. Van de Wiel spreekt over het linkse wereldje en de contacten tussen de sun en Rob van Gennep.

Ik heb Rob goed gekend. En ik denk dat ik mag zeggen dat wij goed met elkaar uit de voeten konden. We leerden elkaar eindjaren zestig kennen. Hij had zich definitief afgescheiden van Johan Polak, die vond hem te links worden. ‘Hij is een communist!’, zei Polak smalend. Rob begon zijn eigen uitgeverij begin 1969 en eind van dat jaar zijn wij met de sun gestart. Wij zijn zonder opleiding in het uitgeversvak begonnen, als een vrijwilligersorganisatie. We hadden allemaal onze studies afgebroken. Ik studeerde eerst rechten, daarna sociologie. Wij wilden eigenlijk helemaal geen uitgever worden, maar toen we er eenmaal in zaten drong de vraag zich op of we moesten doorgaan en professionaliseren, of niet. Dan zouden we ook mensen in loondienst moeten nemen. We waren een stichting en hadden op dat moment zelf alleen een studiebeurs. Enfin, langzaam is het toch wat geworden.

Rob had een heel andere achtergrond. Hij zat in een Amsterdams links milieu en dat was totaal verschillend van het linkse, of beter, het links-wordende milieu in Nijmegen. Rob kende het uitgeversvak van a tot z, inclusief alle technische aspecten. Hij had het allemaal in de praktijk geleerd en wist alles wat je moest weten om niet failliet te gaan. Hij was opgegroeid in het vak: hij was ook vertegenwoordiger geweest en had een enorme vakkennis. Bovendien was hij zeker acht jaar ouder dan wij en dat betekent veel als je jong bent. Wij wisten niets van het vak. Hij is naar Nijmegen gekomen om ons wat dingen uit te leggen; uiterst collegiaal, zo heeft hij zich altijd opgesteld. Via hem zijn we bijvoorbeeld lid geworden van de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels, de vbbb. Dat moest toen om via het Centraal Boekhuis te kunnen distribueren.

Rob ging altijd naar vergaderingen die met ons vak te maken hadden. Hij vond het een schande dat wij geen lid waren van de Koninklijke Nederlandse Uitgeversbond (knub). Dat was hij namelijk wel, vanaf het begin. Hij vond dat dat zo hoorde. Maar lid worden was nogal duur en bovendien was het in onze ogen een ‘standsorganisatie’. Dat stond ons, de Nijmeegse clan, tegen. Robs betrokkenheid bij het boekenvak blijkt bijvoorbeeld ook uit zijn langdurige, verbeten strijd tegen het loslaten van de verticale prijsbinding.

[p. 138]

Boekenkrant van Uitgeverij Van Gennep voor 1982-83. Particuliere collectie

Wat is het grootste verschil tussen de Nijmeegse clan en de Amsterdamse?

Amsterdam heeft een diverse en roerige linkse traditie. Jarenlang zwaaide de PvdA in Amsterdam de scepter en waren er een heleboel linkse fracties en een grote communistische partij (cpn). Je had trotskisten en maoïsten in alle soorten en maten. Het was een heksenketel op links. Er was ook een linkse meerderheid in de gemeenteraad. De cpn had zelfs wethouders in het college van B&W.

[p. 139]

Links lezen, informatiekrant uitgegeven door het Landelijk Overleg Linkse Boekhandels. Particuliere collectie

In Nijmegen was dat heel anders en dat kwam met name door de dominantie van de van oorsprong toch conservatief-katholieke universiteit, die in 1923 is opgericht voor de emancipatie van het katholieke volksdeel. Daar kon je echt weinig links of progressiefs aan ontdekken. Er bestond in die tijd in Nijmegen nauwelijks een links milieu, hoewel er wel uitzonderingen waren. Tekenend is de volgende anekdote. Anton van Duinkerken (Willem Asselbergs) was iemand die in 1952 zonder academische opleiding toch hoogleraar in de Nederlandse letterkunde was geworden. Van hem was bekend dat hij lid was van de PvdA,

[p. 140]

en een hoogleraar die lid was van de PvdA, dat kón gewoon niet! Hij werd gedwongen dat lidmaatschap op te geven. Toen heeft Van Duinkerken een brief geschreven: ‘Dan zeg ik mijn lidmaatschap op, maar mijn vrouw blijft wel lid van de PvdA. En zoals u weet, mijne heren - dat waren zijn collega's - man en vrouw zijn één.’

In de eerste helft van de jaren zestig was je in Nijmegen, ook als student, al vrij links als je PvdA stemde. Door een heleboel factoren is die studentenbeweging in Nijmegen steeds krachtiger en theoretischer geworden. Er was meer eenheid onderling, omdat wij die fractieverdeeldheid zoals in Amsterdam helemaal niet hadden. De psp, de cpn en een trotskistische groepering waren er wel, maar zo klein dat ze nauwelijks invloed hadden.

Waren jullie actief in een politieke partij?

Nee. Rob van Gennep wel. Hij zat bij Nieuw Links en gaf het tijdschrift Interlinks zelf uit. Nieuw Links, waarvan de programmatische uitgave Tien over rood nog mede door Johan Polak werd uitgegeven, was toen de meest progressieve vleugel van de PvdA en had ook wel anarchistische sympathieën. Rob was echter sterk anticommunistisch, althans, sterk tegen de cpn. Uitgeverij Pegasus, gevestigd in de Leidsestraat, was aan de cpn verbonden en daar had Rob altijd bonje mee. Zij gaven teksten van Lenin en Marx uit. Dat hebben we trouwens bij de sun ook gedaan, en ook wij kregen daar dan meteen ruzie over, want bij Pegasus vonden ze dat wij daar helemaal niet aan mochten komen. Wij hadden meer waardering voor de cpn dan Rob; zijn aversie had volgens mij iets met Amsterdamse politiek te maken. Zo was hij heel erg tegen de aanleg van de metro, waar de cpn, lid van het college van B&W, heel erg voor was.

Mensen als Paul Scheffer en Gabriël van den Brink hadden in de jaren zeventig de sun als een soort inloophuis - in feite hun intellectuele basis, met name rond het tijdschrift Te Elfder Ure. We gingen 's avonds altijd naar het café, borrelen en discussiëren. Scheffer en Van den Brink waren wel een tijdje lid van de cpn, maar dát hebben wij ze altijd van harte afgeraden.

Welke linkse uitgeverijen waren er nog meer?

In Tilburg had je Kruit, de Kritiese Uitgeverij Tilburg. Binnen de Amsterdamse studentenvakbond (de ‘grondraad’, de asva) ontstond de Socialistische Uitgeverij Amsterdam (sua), die de Amsterdamse sun moest worden. Feministische uitgeverijen waren er ook: De Bonte Was en Sara. Onze vertegenwoordigster Margreet Flink heeft nog even Sara vertegenwoordigd. Er publiceerden feministen bij sun - bijvoorbeeld Joyce Outshoorn, nu hoogleraar te Leiden en Selma Leydesdorff, nu hoogleraar in Amsterdam - maar met radicaal-feministen werkten we niet samen. Daar hadden wij toch niet zoveel mee op.

Rob had in de jaren zeventig ook contact met enkele Vlamingen, zoals de kunstenaar Jan Vanriet. Op een gegeven moment stuitte hij op Kritak, een Leuvense uitgeverij. Kritak staat voor Kritische Aktie en was geïnspireerd door de Nederlandse Derde Wereld Beweging. Het was eigenlijk een soort studentenuitgeverij, van linkse snit. Niet maoïstisch, maar een beetje vergelijkbaar met de sun. Rob had dat in de gaten en heeft contacten gelegd, met als gevolg een nauwe samenwerking. Rob werd de vertegenwoordiger van Kritak in Nederland en Kritak van Van Gennep in Vlaanderen. Wij hebben rond 1976 gevraagd of we ons ook konden aansluiten en dat kon: vanaf 1977 vertegenwoordigde Kritak onze boeken in Vlaanderen. Het ging om grote aantallen: als er een boek verscheen, gingen er meteen een paar honderd exemplaren naar Vlaanderen. De sun had relatief veel Vlaamse schrijvers. Amsterdam is altijd erg op Angelsaksische schrijvers gericht geweest; Nijmegen

[p. 141]

meer op Frankrijk en Duitsland. We hadden ook meer met de Leuvenaren op omdat daar een katholieke nniversiteit zat. De studie was daar erg filosofisch gericht en dat was in Nijmegen ook zo. Daar moesten ze in Amsterdam helemaal niets van hebben. Als je zei dat je Heidegger een belangrijke en interessante filosoof vond, vonden zij dat verschrikkelijk: Heidegger kon gewoon niet. ‘Denken in Nijmegen’ verschilde erg van ‘denken in Amsterdam’.

Ger Harmsen en Bob Reinalda, Voor de bevryding van de arbeid. Beknopte geschiedenis van de Nederlandse vakbeweging, Nijmegen 1975

Haalden jullie boeken grote oplagen?

We hadden een enorme bloeitijd in de jaren zeventig: van elke nieuwe titel werden er binnen een paar dagen honderden boeken verkocht. Dat waren echt ongelofelijke aantallen. Was er een boek uit dan stormde iedereen af op Athenaeum aan het Spui en Boekhandel Van Gennep aan de Nes. Van een boek als Voor de bevrijding van de arbeid, over de geschiedenis van de Nederlandse vakbeweging van Ger Harmsen, zijn er wel 10.000 verkocht. Er bestond een echte linkse leescultuur, waarin boeken in werkgroepen, binnen en buiten de universiteit, collectief werden gelezen en bediscussieerd. Boeken van Annie Romein Verschoor of Henriette Roland Holst vlogen de deur uit. Het best verkochte boek in die tijd was van Ernest Mandei, Inleiding in de marxistiese ekonomie. Daar hebben we er bijna 50.000 van verkocht. Er was een enorme honger naar alternatieve literatuur, naar theoretische, marxistische literatuur. Maar dat was tien jaar later, beginjaren tachtig, weer over.

[p. 142]

Ernest Mandel, Inleiding in de marxistiese ekonomie, Nijmegen 1970

Eerlijk gezegd maakten wij ons niet druk over wat de markt wilde. Wij waren zelf onderdeel van de markt en wisten op die manier waar mensen behoefte aan hadden en wat mensen dachten. Wij waren in zekere zin ook ‘voordenkers’, zoals dat heet: we namen zelf deel aan de discussies. We voerden niet echt een commercieel beleid en in commerciële zin waren we dan ook niet zo sterk als Uitgeverij Van Gennep. Mensen zagen echter wel dat er bij de sun een programma, een eenheid was. Een theoretisch consistent en consequent programma. Dat herkenden mensen ook en daar was kennelijk waardering voor.

Kun je jullie fondsen typeren?

sun was meer op de universiteit gericht, dat is een heel groot onderscheid met Uitgeverij Van Gennep. Wij kwamen uit het universitaire milieu en wij gaven uit voor en met dat academische milieu. Niet het strikt wetenschappelijke en niet voor een klein vakgebied, maar we probeerden juist dat academische vormingsideaal weer over een bepaalde drempel naar het algemene boek te helpen. We hadden op den duur ook steeds meer met andere univer-

[p. 143]

siteiten te maken. sun was en is geen Nijmeegse uitgeverij: onze markt was maar voor tien procent Nijmeegs. We verkochten ook veel meer boeken in Amsterdam. Een Van Gennepboek was meer publieksgericht, minder theoretisch, meer politiek en activistisch. Ze hadden bestsellers en gaven ook literatuur uit. Wij nauwelijks, behalve Bertolt Brecht. Actieboeken, politiek, pamfletten, dat soort dingen deed de sun niet. Van Gennep heeft zelfs nog een tijdje pornografie uitgegeven. Gewoon om geld te verdienen.

Rob importeerde ook veel boeken van linkse uitgeverijen in Duitsland. Als importeur liet hij spullen met auto's ophalen en die werden dan verspreid over de linkse boekhandels. Daarna begon hij met zijn ramsjhandel op de Nieuwezijds Voorburgwal: een goudmijn. Weet je hoe hij dat deed? Hij ging naar het buitenland, bijvoorbeeld New York, snuffelde wat rond en kocht hele pallets op. Een echte zakenman, want hij wist gewoon dat hij die boeken in Nederland kon verkopen, hij had daar een neus voor. Wij wilden vooral een stem geven aan onze eigen inzichten; een uitgeverij moet mensen aan het woord laten. Wij hadden de meer diepgravende studies. In vergelijking met Uitgeverij Van Gennep waren wij eigenlijk een vrij elitaire club, erg theoretisch.

Als uitgeverij in het milieu van de katholieke universiteit was sun de kritische component, aanvankelijk voortgekomen uit de ‘Kritische Universiteit’. Wij wilden weg uit die stencilcultuur, uit al die enorme aantallen artikelen uit het buitenland die verspreid werden over de faculteiten. Wij selecteerden ook streng: een uitgever is ook een poortwachter. Het is vaak belangrijker te kijken wat werd tegengehouden, wat er níet werd uitgegeven. Met stalinistische of maoïstische teksten hoefde je bij ons niet aan te komen. Wij vonden dat toen al verderfelijk, hoewel de sp daar nog lang mee heeft gedweept. Voor mensen als Jan Marijnissen waren Mao en Stalin toen zelfs een soort helden.

Hebben jullie gezocht naar andere bronnen, toen de verkoop van linkse boeken in de jaren tachtig terugliep?

Rob van Gennep is teruggevallen op zijn literatuur, vertaalde literatuur. Als er iets moeilijk is om te verkopen, is het vertaalde literatuur. Nederlandse schrijvers had hij eigenlijk niet zo veel. Hij moest het hebben van zijn buitenlandse contacten. Wij zijn daarentegen altijd non-fictie blijven doen. Wij zijn niet de weg van de literatuur ingeslagen, maar gingen bijvoorbeeld Franse mentaliteitsgeschiedenis uitbrengen: Bloch, Vovelle, Corbin, Ariès. Om financieel te overleven, hebben we ook een tijdje fietskaarten uitgegeven onder het imprint Dwarsstap. Iets heel anders, fietsen en wandelen, maar het was noodzakelijk om het hele fonds overeind te houden. De naam is bedacht in een grapje. In een bespreking zei iemand: ‘Ik vind dit toch wel een heel rare dwarsstap.’ Ik zei toen meteen: ‘Nou dan noemen we het zo.’ Het werd wel geaccepteerd en het verkocht als een trein. Er was overigens niets mis met die kaarten; ze waren kwalitatief hoogwaardig.

Rob heeft mij in de jaren tachtig weleens gezegd dat hij in het begin van de jaren tachtig verkeerd heeft gegokt. Het ging niet zo best met de uitgeverij en de laatste jaren voor zijn dood stelde de uitgeverij ook niet zo heel veel meer voor, de gloriejaren waren voorbij. De Uitgeverij Van Gennep heeft eigenlijk ook nauwelijks nog iets te maken met wat het vroeger was. Straks zit er bij sun overigens ook niemand meer, en dan is ook dat over en uit. Het is het einde van de sun in programmatische zin. De sun, een instituut dat toch ruim 39 jaar, van eind 1969 tot nu, overeind is kunnen blijven.