De Boekenwereld. Jaargang 24

[p. 130]

‘Wel! en lees je graag in mij?’
Pierre Kemp kleedt zijn boeken aan
Wiel Kusters^*

* Tekst van een voordracht, gehouden op het symposium Licht beduimeld. Lees- en gebruikerssporen in handschriften, boeken en op internet van de Nederlandse Boekhistorische Vereniging. Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 23 november 2007.

I

Pierre Kemps boeken. Niet de honderden en honderden banden die hij leende van en via de Stadsbibliotheek van Maastricht, maar de boeken die hij kocht en verzamelde en waar hij mee omging: verzamelwerken met sprookjes uit talloze culturen, bloemlezingen met poëzie uit vele taalgebieden, boeken over beeldende kunst, muziek, kinderspeelgoed, kindertekeningen, ballet, folklore, straatliederen, vuurwerk, parfumerie, enzovoort.

In de kleine voorkamer van zijn huis aan de Turennestraat 21 in Maastricht, die hij als werkkamer had ingericht, stonden ze bij elkaar in grote donkere kasten, twee daarvan voorzien van deuren met ruitjes.

Er is denk ik geen interviewer bij Kemp thuis geweest, die in zijn verslag van het gesprek met de dichter niet iets heeft gezegd over het kleurrijke uiterlijk van Kemps boekerij. De dichter had al vroeg de gewoonte aangenomen zijn boeken - indien aanwezig inclusief het stofomslag - te kaften met dun, enigszins doorschijnend vliegerpapier in allerlei kleuren.

[p. 131]

Bij een dichter die zich in zijn jonge jaren behalve in de poëzie ook in de kunst van het schilderen had bekwaamd en die zo kleurgevoelig was als Pierre Kemp - zijn hele oeuvre spreekt daarvan - was de conclusie meestal gauw getrokken. In het spel van die kleurige ruggetjes was de ‘schilder die niet meer schilderde’¹ zichtbaar. Ook kon het gebeuren dat een bezoeker of bezoekster dacht dat die kaften de titels van ondeugende boeken moesten verbergen.² Maar hoewel de dichter zeer zeker ook genoegen zocht in de kleurigheid van de boeken die zijn vast gezelschap vormden, en hoewel discretie bij hem in hoog aanzien stond, was bij de redenen om zijn boeken in kleurige ‘kleedjes’³ te steken toch ook een vrij nuchtere. H.U. Jessurun d'Oliveira tekende het in 1959 op uit de mond van de dichter:

Ja, mijn boeken zijn erg kleurrijk. Mijn broer noemt het paaseieren. Ik vind zelf dat ze lijken op vitraux, kerkramen [gebrandschilderde ramen dus]. Er gaat wel eens wat weg, en dan kan ik er ook meer voor terugkrijgen, want ook de stofomslagen zijn nog als nieuw. Ik heb gemerkt dat geel het licht erg goed tegenhoudt, maar paars bijvoorbeeld laat weer veel door: dan vergelen de omslagen. Jan van Nijlen schijnt het ook zo te hebben. Ik doe het vooral uit een esthetisch gevoel, maar het is ook het behoud van het complete boek, met stofomslag en al. Mijn exemplaar van Vijf Families en één Poederblauw zit in een geel omslag, ziet u wel. Ik ben een liefhebber van vitraux, van kleuren die ingebrand worden.⁴

1 Woorden van Fred van Leeuwen in een telefoongesprek met mij, november 2007.

2 Kemp in gesprek met Juliënne Huybrechts, ‘Ontmoeting met Pierre Kemp, Roeping, dec. 1961, p. 435.

3 ‘Kleedje’ is het door Pierre Kemp gebruikte limburgisme voor ‘jurkje’ of ‘japonnetje’.

4 H.U. Jessurun d'Oliveira, Scheppen riep hij gaat van Au, Amsterdam 1967, p. 46. Het gesprek met Pierre Kemp, dat voor het eerst gepubliceerd werd in Tirade, juli-augustus 1959, figureert pas sinds de aangehaalde derde druk in Scheppen riep hij gaat van Au. Het is ook te vinden op https://www.dbnl.org/tekst/jess001sche01-01/index.htm.

[p. 132]

Tweedehands boeken kocht Pierre Kemp dikwijls via zijn broer, de dichter, romanschrijver en journalist Mathias Kemp, eigenaar van het Limburgs Antiquariaat, gelegen op een steenworp afstand van de Turennestraat, aan de Parallelweg 50 in Maastricht. Via hem deed hij soms ook boeken van de hand en inderdaad ging er dus ‘wel eens wat weg’ en dan hielp het als de boeken met inbegrip van het stofomslag in goede staat verkeerden.

II

Over Kemps opmerking dat zijn met kleurig vliegerpapier gekafte boeken hem aan gebrandschilderde ramen deden denken, kom ik nog te spreken. Nu eerst iets over de dichter Jan van Nijlen, die zijn boeken volgens Kemp op een soortgelijke wijze verzorgde.

Hij zou deze kennis ontleend kunnen hebben aan de Vlaamse criticus C. Bittremieux (1920-2003), met wie hij sinds 1954 in briefwisseling stond. Bittremieux was bevriend met Van Nijlen.⁵ Maar in de bewaard gebleven brieven van Bittremieux aan Pierre Kemp heb ik geen verwijzing naar Van Nijlens kaftgewoonte aangetroffen. Aannemelijker is daarom, dat Kemp zijn informatie ontleend heeft aan een boekje van Pierre H. Dubois uit 1959, eenvoudigweg geheten Jan van Nijlen, waarin te lezen valt, dat deze dichter zijn boeken bewaarde, ‘keurig ingekaft in rood, geel of groen papier en van een etiket voorzien [...], zoals ik het alleen nog eens heb gezien bij een andere dichter op precies dezelfde manier, namelijk bij Pierre Kemp’.⁶ Kemp plakte overigens geen etiketten - met als zeldzame uitzondering in de vroegste jaren van zijn boekaanschaf soms een papieren ‘schildje’ op de rug. Ook is het de vraag of Van Nijlen net als Pierre Kemp vliegerpapier gebruikte.

5 Op 19-1-1957 had Bittremieux Kemp geschreven dat hij een dezer dagen zijn ‘trouwe vriend Jan van Nijlen’ zou gaan opzoeken, ‘van wie ik weet dat hij erg veel van uw verzen houdt’ (apk, inv. nr. 29).

6 Pierre H. Dubois, Jan van Nijlen, Brussel 1959, p. 19. Hier geciteerd uit de herschreven en uitgebreide heruitgave Over Jan van Nijlen, Den Haag 1980, p. 24. In de uitgave uit 1959.

III

In 1957 werd aan Bittremieux de Dr. Wijnaendts Francken-prijs van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde toegekend voor zijn een jaar eerder verschenen monografie De dichter Jan van Nijlen. Een commentaar. Bij het vernemen van dit bericht had Kemp Bittremieux een felicitatie gestuurd, die op 15 juli door de bekroonde beantwoord werd met een briefje, vergezeld van een exemplaar van het bekroonde werk. Tot dan toe had hij niet goed gedurfd de dichter een exemplaar van zijn boek toe te sturen, schreef Bittremieux, omdat hij vreesde ‘dat dichters dat schrijven over poëzie niet helemaal au sérieux kunnen nemen’. ‘Maar vooruit dan maar,’ zo voegde hij eraan toe, ‘misschien hebt U er tòch een van Uw mooie kaftjes voor over.’⁷

Het blijkt dus, dat Bittremieux toen al bekend was met het feit dat Pierre Kemp zijn boeken kaftte en hoe hij dat deed. Kemp reageerde op verrassende wijze: niet alleen had hij een oranje kaftje over voor het boek dat hem was toegezonden, zoals ik in zijn bewaard gebleven boekenbezit kon vaststellen,⁸ maar hij stuurde ook een aantal van die kaftjes in voorgefabriceerde staat toe aan zijn correspondent, samen met een gedicht.⁹ Dat valt op te maken uit de brief die Bittremieux op 24 juli 1257 terugschreef. Hij had kennelijk kunnen kiezen uit ‘lumineus geel, oranje en roze’, maar de keuze, die ten slotte vooral tussen geel en oranje ging, vond hij niet gemakkelijk.

Mijn vrouw viel direkt op het oranje, ik liet het ‘à regret’ vallen voor het gele, dat een bizonder mooie uitwerking heeft op het blauw van mijn naam - nu groen - en op het beukenbruin van de titel - nu bruin. Het geheel doet mij meer dan het oranje denken aan de poëzie van Jan van Nijlen, aan de natuur daarin, rijpend koren, de

7 apk, inv. nr. 29.

8 Aanwezig in ub Maastricht, sign. mu kemp 293. Kemp noteerde daarop als kaftdatum 21-7-1957. Over Kemps bibliotheek: Wiel Kusters en Harry G.M. Prick, ‘Bladeren en lezen in groot verstaan’. Pierre Kemp in de wereld van het boek, Maastricht 1995.

9 Op 9 augustus 1954 had Kemp iets dergelijks gedaan, toen hij A. Marja, die op 27 juli bij hem op bezoek was geweest, ‘kleurpapieren’ stuurde en een omslag voor diens boek Van mens tot mens. Gedichten 1935-1946, waarvan hij een presentexemplaar had ontvangen. (Marja in de begeleidende brief van 3 augustus: ik ‘ben benieuwd onder welke kleur [mijn bundel] in uw originele bibliotheek zal worden ingelijfd!’).
Ook kaftte Kemp met enige regelmaat het kerkboek van zijn buurvrouw op nummer 19, als vriendendienst, hij kon dat nu eenmaal goed. In zijn agenda's - schoolschriften waarin hij notities maakte over inkomende en uitgaande post, boeken, enzovoort - vinden we bijvoorbeeld opgetekend, dat hij op 16 oktober 1953 en 16 april 1954 dit kerkboek van een nieuw omslag voorzag. Zo'n omslag kon dus kennelijk precies een halfjaar mee. Hij zal er overigens geen vliegerpapier voor hebben gebruikt, maar zwart kaftpapier. (apk, inv. nr. 5, Agenda E, 28.8.53-15.11.54); zie ook 7.10.1954: ‘Nieuwe zwarte omsl[ag] om Paroissien’ (kerkboek).

[p. 133]

‘weemoed van het geel seizoen’, het ‘gele licht van Rome’ enzovoorts. Maar ik vond het na een dag zo jammer voor het oranje, dat ik dan maar een laatste exemplaar, dat nog in de luiers lag, daaruit gewikkeld heb, in oranje aangekleed en naast het andere op de plank gezet.
Beide flankeren nu, het ene zachter, het andere vuriger, maar alletwee met een nog bescheiden noblesse, de verzamelde gedichten van Jan van Nijlen, die ik bij zijn eerste bezoek Uw gaven zal laten bewonderen.

Bittremieux heeft zich onbesuisd voorgenomen, zo schrijft hij ook nog, Kemps procédé na te volgen. ‘Er rust toch geen patent op?’, vraagt hij nog.¹⁰ Totnogtoe heeft hij zich meestal tevreden gesteld met ‘neutraal’ kristalpapier,¹¹

meestal ter bescherming van de weerloze Franse boeken, volgens het systeem waarvan ik onlangs las dat het voor het eerst op grote schaal is toegepast door Adrienne Monnier,¹² in haar leenbibliotheek in de rue Jacob. Maar van Uw systeem heeft het alleen de doorschijnendheid en een zekere glans, die echter in grote hoeveelheden mat wordt! Uw bibliotheek moet zo iets zijn als de kelder van de pastoor uit den bloeienden wijngaard.¹³

Op 24 november 1958 reageert Bittremieux dankbaar op de toezending door de Maastrichtse dichter van diens nieuwe gedichtenbundel Vijf families en één poederblauw. Hij heeft nu wel ongeveer alle grote papierwinkels in Brussel afgelopen, zo schrijft hij, om dat ‘gekleurddoorzichtige papier te vinden waarmee U mij destijds hebt verrast’, maar men blijkt dit niet te kennen, ofschoon, zo voegt hij eraan toe, duidelijk om Pierre Kemp te plezieren:

10 Merkwaardig is dat Bittremieux hier niet rept van Van Nijlens kaftgewoonte.

11 Het woord komt niet voor in de door mij geraadpleegde editie van Van Dale (twaalfde, herziene druk, 1992).
‘Iets wat je tegenwoordig nooit meer ziet is het kristalpapier. De voorzijde van het papier werd bedekt met een laag fijn uitgekristalliseerd zout. Dit deed, afhankelijk van het gebruikte zout, het papier er uit zien als ijs of albast. Men gebruikte meestal loodsuiker (loodacetaat) in een dextrine- of lijmoplossing. Bitterzout in plaats van loodsuiker gaf een wat minder fraai aanzicht; maar het kristalpapier was dan in ieder geval niet giftig. Helemaal fraai werd het als aan de zoutoplossing nog kleurstoffen werden toegevoegd. Daarnaast gebruikte men in ammoniak geweekte visschubben om (op 'n grijs gegrond papier) een parelmoer-effect te bereiken. Ter bescherming werden kristal- en parelmoerpapier gevernist met een lak uit dammarhars (xylopia) en petroleumaether.’ Ontleend 19-11-2007 aan: http://www.alexdenouden.nl/08/sierpapier03.htm.

12 Adrienne Monnier (1892-1955), dichteres en vertaalster, opende in 1915 in Parijs de boekhandel La Maison des Amis des Livres, die net als Shakespeare and Company van Sylvia Beach een belangrijk ontmoetingspunt was voor Franse, Engelse en Amerikaanse schrijvers uit de modernistische scene in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw. Over de door Bittremieux genoemde uitleenbibliotheek is mij niets bekend.

13 Verwijzing naar de roman De pastoor uit den Bloeyenden Wyngaerdt (1924) van Felix Timmermans.

[p. 134]

kleuren-in-alles hier tegenwoordig erg in de mode zijn. Jonge meisjes lopen hier de laatste tijd in knalrode ‘collants’ [nauwsluitende jurkjes] rond, het is bijzonder theatraal.

De grappige toespeling op ‘papier collant’, plakpapier, waar het over de strakke ‘kleedjes’ van de meisjes gaat, zal Kemp zeker hebben gewaardeerd. De suggestie is immers, dat de Brusselse meisjes gekleed gaan in aan hun lichaam plakkend vliegerpapier.

Om zijn jonge correspondentievriend behulpzaam te zijn, stuurt hij hem op 4 december 1958 een wat hij noemt ‘geel jacquet’ voor de bundel Vijf families en één poederblauw.¹⁴

Tot zover Kemp, Bittremieux en de kleurige ‘kleedjes’.

14 Waar Kemp zijn vliegerpapier kocht, is mij niet precies bekend. In zijn bewaard gebleven financiële journaals wordt de naam van de leverancier niet genoemd. In de inleiding door G.J.M. Jägers en M.A. de Ruwe in Kusters en Prick, ‘Bladeren en lezen in groot verstaan’, 2, wordt vermeld dat Kemp het papier kocht bij ‘de firma Vliegen’. We komen de aanschaf van vliegerpapier tegen in Kemps persoonlijke financiële administratie. Op 12 november 1948 bijvoorbeeld koopt hij 20 vellen vliegerpapier voor een totaalbedrag van f 1,80. (apk, inv. nr. 264, Journaal 1945-1950).

IV

Nu is het tijd om iets te zeggen over het stofomslag, dat, zoals uit het gesprek met Jessurun d'Oliveira naar voren kwam, voor Pierre Kemp tot de te beschermen onderdelen van boeken behoorde.

In het Nieuwsblad voor den Boekhandel van 6 maart 1947 had een zekere G.W.O., achter welke initialen de typograaf en latere hoogleraar in de wetenschap van het boek en de drukkunst dr. Gerrit Willem Ovink (1912-1984) schuilgaat, een artikel gepubliceerd met als titel ‘Over het stofomslag’.¹⁵ Het stofomslag is, aldus Ovink, een belangrijke factor in de boekverkoop geworden:

15 Nieuwsblad voor den Boekhandel 114(1947) 10(6-3-1947), p. 118. Over Ovink: E. Braches, ‘Gerrit Willem Ovink. Leiden 22 october 1912 - Amsterdam 4 februari 1984’, Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden, 1983-1984, Leiden 1985, p. 135-147.

[p. 135]

[...] ook de kooper [...] waardeert het omslag als informatiebron omtrent den inhoud van het boek, als aesthetisch object en misschien ook nog in zijn eigenlijke functie als bescherming van den band.

Aangaande al deze aspecten of functies komt Ovink met voorstellen en suggesties. Dikwijls, zo memoreert hij, wordt het stofomslag direct bij aanschaf weggegooid. Een van de oorzaken daarvan is, dat de ‘aanwezige mogelijkheden van het stofomslag door de uitgevers niet steeds voldoende worden nagegaan en uitgebuit’.

Op 31 maart 1947 stuurt Pierre Kemp Ovink via de redactie van het Nieuwsblad (dat hij bij zijn broer Mathias gelezen zal hebben) een brief, waarin hij nog een ‘mogelijkheid met het stofomslag’ beschrijft, die in het artikel niet genoemd werd en waarvan hij daarom vermoedt dat het iets is wat alleen door hem op zijn ‘kleine bibliotheek’ van ongeveer duizend delen wordt toegepast. Hij is al vroeg tot het inzicht gekomen, dat hij met het oog op de eventuele verkoop van boeken, om andere te kunnen aanschaffen, er goed aan deed de stofomslagen om de boeken te laten.

Dit deed ik in het begin, maar op deze wijze kreeg ik vrij eentonige kasten met meestal witte of maar zwak getinte ruggen van boeken. Bovendien leed dit wit ook door den invloed van zon- en daglicht en werd de omslag ook door veel in handen te nemen iets minder frisch. Zoo kwam ik er uiteindelijk toe ook het omslag te gaan beschermen, eerst met geel papier, en later met oranje, rood, purper, violet, blauw en groen.
De bijgevoegde papiermonsters deed ik om geïmproviseerde miniatuur stofomslagen met wat gekrabbel of het een titel moet voorstellen. Maar U kunt dan toch zien welke effecten de papieren in een geheele kast teweegbrengen, temeer als U zich voorstelt, dat niet alle stofomslagen helder wit zijn, doch soms getint als licht-zeegroen, zacht lavendelblauw, chamois enz. enz. enz.

[p. 136]

In Uw artikel hebt U overigens [...] ook de decoratieve mogelijkheden wel opgesomd en misschien is U hetgeen ik hier te berde breng niet eens onbekend. Waar ik echter hiervan niet zeker was meende ik U voor het voorgaande Uw belangstelling te mogen vragen.
Intusschen met de beste wenschen voor het stofomslag,
Hoogachtend,
Pierre Kemp¹⁶

O vink antwoordde binnen een week met een charmant, klein briefje.

Het punt van de ‘particuliere’ stofomslagen heb ik inderdaad over het hoofd gezien. Het systeem dat U toepast en met Uw kleine dummy's zoo duidelijk demonstreerde, heeft inderdaad groote voordeelen voor iemand die zijn boeken regelmatig hanteert en ze ongerept wil bewaren. Het zal U echter waarschijnlijk wel wat tijd kosten om zoo vele boeken opnieuw te kaften! Ook kost het zeker groote vindingrijkheid om aan de ruggen voldoende individualiteit te geven, want dat lijkt mij - ondanks de gevarieerde kleuren - toch wel noodzakelijk.

16 apk, inv. nr. 21, Kemp aan Ovink (concept). Daarin doorgestreepte gedeelten zijn hier weggelaten; dat is niet gebeurd bij publicatie van dit ontwerp in Rob Molin en Peter Morel [red.], Pierre Kemp. Man in het zwart, heer van het groen. De Engelbewaarder, Amsterdam 1980, p. 78-79.

[p. 137]

Misschien mag ik Uw suggestie nog eens in een artikeltje voor boekenminnaars te pas brengen. In ieder geval dank ik U voor Uw brief en de moeite die U zich gegeven hebt om Uw bedoelingen te verduidelijken.¹⁷

Of Ovink er nog eens op is teruggekomen in een publicatie, heb ik niet kunnen vaststellen. Wel moet Kemp nog hebben teruggeschreven, en wel op 19 april 1947:

Het opnieuw kaften van zoovele boeken kost niet zooveel tijd, aangezien dit over eenige jaren of maanden verdeeld wordt. Het niet verkrijgbaar zijn van het papier is momenteel erger; bij verschoten ruggen moet ik dan ook het papier zooveel opschuiven, dat op den rug weer de frissche kleur te voorschijn komt. Het kost zeker groote vindingrijkheid om aan de ruggen voldoende individualiteit te geven, maar alle stofomslagen zijn niet even wit en helaas niet even interessant. Voor mijn systeem komt het dus aan op de mooi-ontworpen ruggen in veel gevarieerde tinten en ik hoop maar, dat Uw artikel de verwachte weerklank mag hebben gevonden.¹⁸

Over de rug van het stofomslag had Ovink in zijn publicatie gezegd, dat het beter zou zijn die niet ‘een schaarsch bedrukt witvlak te laten’, maar voor een zodanige tint en opdruk te zorgen dat het in de kast tussen behoorlijke linnen ruggen niet misstaat: ‘Waarom de beide platten en de rug niet als een geheel beschouwd, zooals Steinlen reeds deed?’

17 Ovink aan Kemp, 6-4-1947, apk, inv. nr. 64.

18 Kemp aan Ovink (concept), 19-4-1947, inv. nr. 64.

[p. 138]

V

We hebben gezien, in het interview dat H.U. Jessurun d'Oliveira met hem had, dat de door Kemp in kleurig vliegerpapier gekafte boeken door hem geassocieerd werden met vitraux, met gebrandschilderde ramen. Ingebrande kleuren, doorzichtig, en in die zin ook ‘toegankelijk’, zou ik willen zeggen. Kleuren waar men niet op stuit, maar waarin men kan doordringen, waar men doorheen kan, waar men als het ware in kan opgaan. In die zin vertegenwoordigen de transparant gekafte boeken ook nog iets anders dan een mogelijkheid tot lezen. Ze zijn er ook om gezien te worden, en om te suggereren, te verleiden.

Kemp, die ook als dichter behept was met een drang tot administreren, heeft op heel veel van zijn vliegerpapierkaften de datum genoteerd waarop hij het desbetreffende boek ermee heeft aangekleed. Toen ik onlangs eens een globaal en provisorisch overzichtje van dergelijke data had gemaakt, viel het mij op, dat de dichter met name in de maanden mei en juni 1953 zich tot het herkaften van oudere boeken heeft gezet. Koppelen we dit aan andere gegevens waarover we beschikken met betrekking tot Kemps leven in 1953, dan zien we - het is een gegeven dat mij ontroert - dat de visueel altijd zo hongerige dichter in zijn zevenenzestigste levensjaar te kampen heeft gehad met een ontsteking aan het regenboogvlies van zijn goede oog, het linkeroog. (Het rechteroog was altijd al bijzonder problematisch geweest, in Kemps eigen woorden ‘onbruikbaar’.)¹⁹ Begin juni 1953 schreef hij, in een ongewoon groot handschrift, aan een van zijn inspiratricen, Mya Brennenraedts, dat hij ruim drie maanden lang niet heeft kunnen lezen en schrijven; het was ‘ontzettend en vertwijfelend’, zeker voor iemand voor wie de boeken, naar hij eens schreef, de enige vrienden zijn.²⁰ Pas in augustus ging het lezen weer redelijk. In de tussentijd had Kemp zich met zijn onleesbare boeken trachten te verstaan door zeker een vijftigtal van hen opnieuw in een kleurig kleedje te steken.

Dat de boeken voor Kemp vrouwelijk waren en het lezen zeer dicht in de buurt kwam van erotische verkenningen, wordt gesuggereerd door zijn gedicht ‘Lecture à vue’ uit 1961:

19 Kemp aan J. Vinken, Kerkrade, ◂7-4-1953▸.

20 Kemp aan Maas-Brennenraedts, 4-6-1953, apk, inv. nr. 300. Zijn opmerking over boeken als zijn enige vrienden aldaar in brief d.d. 2-8-1949; overigens worden daar, naast de boeken, ook nog de bomen genoemd.

[p. 139]

Toen hij zo bladerde in een ongeklede vrouw,
die hem van pagina naar pagina verwees,
vroeg zij glimlachend: Wel! en lees
je graag in mij?

[het antwoord luidt, gedeeltelijk:]

Ik vond het prettig en een uur
is in jouw paginering zo voorbij.
[...]²¹

Nu zou dit nog kunnen duiden op de ‘lectuur’ van een erotisch plaatwerk, maar in het gedicht ‘Bibliotheekleven’ van een jaar later is het toegesproken boek zelf duidelijk vrouwelijk, en een prinses nog wel, ook zonder dat er gezinspeeld wordt op pagina's met afbeeldingen van vrouwen. Het begint zo:

Zo nu en dan leg ik die prinses op haar rug.
Ze kijkt me daar dankbaar voor aan
en zegt: doe mij nu niet meer te vlug
weer blijven staan.²²

Het boek ligt liever opengeslagen op het bureau van de dichter dan dat het rechtop in zijn boekenkast staat. Overigens is het voordeel dáárvan nu juist, van het in de kast staan, dat de rug van het boek gaat spreken, en de rug kan niet liegen. Dat althans heeft Kemp vastgelegd in enkele regels van het gedicht ‘Naar tedere biechten’ in Forensen voor Cythère en andere gedichten (1949). De vrouwen

21 Pierre Kemp, Verzameld werk, ii, Amsterdam 1976, p. 910.

22 Ibid., p. 965.

[p. 140]

[...] liegen met hun mond tot in hun oren!
Dat schimmenvolk is hól! Ik zoek de rug!
Hier met de rug! Alleen de rug is waar!!
Néén, níet die tongen en dat geurend haar,
dat óveral-haar! Neen-niet en nooít die ogen!
Weg met het fluisterend bedriegen van die stem!!
Hier met die rug!!! Alleen die rug blijft waar, door hem
werd ik nog nooit bedrogen!!!²³

In zijn briefwisseling met Adriaan De Roover legde Kemp dit uit: ‘de rug is volgens mij altijd machtiger dan de mond en de ogen geweest en beschikt over zoveel en zulke onweerstaanbare [d.i. oncontroleerbare] spieren, dat acties van mond en ogen inderdaad belachelijk er tegen over staan’.²⁴ Ogen en mond kunnen huichelen, de rug niet. Net zo min als de meestal slechts karig bedrukte rug van een boek, kan de rug van de vrouw bijzondere charmes ‘onderstrepen of hoe ook accentueren’. Ruggen zijn weinig individueel.

23 Ibid., p. 210.

24 Pierre Kemp en Adriaan De Roover, Als een bezetene, maar dan veel lieflijker. Brieven 1956-1962. Ed. Wiel Kusters. Nijmegen 2006, p. 97.

VI

Wanneer we van de materiële aspecten van het boek, inclusief Kemps gewoonte om boeken te omhullen met doorzichtige kleurige kleedjes, geleidelijk overstappen op een mogelijke psychologische dimensie daarvan, dan zien we de dichter naar voren komen die zich in zijn jonge jaren behalve tot schilder ook tot modeontwerper had willen ontwikkelen (daar zijn

[p. 141]

concrete blijken van)²⁵ en die bijvoorbeeld in zijn briefwisseling met de journaliste Mya Brennenraedts bij herhaling blijk gaf van een gretige belangstelling voor de mode van de vrouw.²⁶ De bijna vierendertig jaar jongere Mya Brennenraedts informeerde hem niet alleen, per brief en via haar krantenrubriek, over de modeshows die ze had bijgewoond, maar ook over de nieuwe aanwinsten voor haar garderobe. In haar brieven ging deze Kemp bijzonder stimulerende informatie soms vergezeld van tekeningetjes of kleine staaltjes stof. Voor het laatst in juni 1951: een lapje donkerroze textiel en een strookje kant. Het gaf Kemp aanleiding tot deze trieste bespiegeling:

Maar nu geloof ik, wordt het weer tijd voor mij om troost te zoeken in de muziek. Want zoek ik bespiegeling in het perzikrode lapje en het kanten strookje, dan til of licht ik het telkens weer op, om er een figuurtje onder te vinden en dan kom ik weer terug naar het punt van uitgang van mijn brief, naar de kwestie van begeerte, spanning en potentie. En het moet voortaan toch de Muziek zijn! Het moet, omdat het niet meer anders kan, maar o, kon het toch nog eens anders, zoals vroeger!!!

Kemp ervaart in deze periode van zijn leven een pijnlijke spanning tussen de erotische aantrekkingskracht van de vrouw en zijn vermogen hier lichamelijk nog adequaat op te reageren.

Dit te beseffen en meer en meer, is niet opwekkend en hier helpen geen bedevaarten naar het H. Land of naar San Yago de Compostella meer. Hij zal de toevlucht tot de wijsheid moeten nemen, maar heel wijs glimlachen om een paar mooie benen is nooit de bedoeling van de Schepper geweest en is een hulde, die niet volwaardig genoeg is.

25 Zie de ontwerpen, afgebeeld in Pierre Kemp. Schrijvers prentenboek deel 7, Amsterdam/ 's Gravenhage 1961.

26 In zijn gedicht ‘Sympathieën’ uit 1940 heet het over de vrouwen: ‘Zij weten, dat ik haar textielen bemin/ en als mode-verzinner nauw heb gefaald.’
De ‘kleedjes’ die Kemp zijn boeken aanmat, waren afgezien van het gebruikte materiaal, allereenvoudigst. Dat correspondeert met de volgende opmerking uit een brief van Kemp aan Maas-Brennenraedts, 22-7-1953. Mya Maas heeft de dichter enkele recente modefoto's of -tekeningen gestuurd. Kemp antwoordt: ‘Ik blijf er persoonlijk de voorkeur aan geven, hoe de “oude” Griekinnen op vazen gekleed gingen. Je gaat naar een stoffenzaak, koopt een mooie lap en drapeert het om je verrukte body.’

[p. 142]

Dit is misschien mijn grootste verdriet en daarom zoek ik al meer mijn troost in de muziek. Zij kan de ontstane leegten misschien vullen, want zij werkt niet met gestalten en toch is zij schoon. De mooie kleuren, ook die van de lapjes, vragen aangebracht te worden op een benijdenswaardig of een begeerd relief en dan speelt de potentie op het eind toch weer een rol. Gij, als jeugdige schone, weet nog niet, hoe tragisch dit alles is.²⁷

Mediterende beschouwing van een vel helderrood, roze of oranje papier, en de ermee verbonden illusie te verzinken in de diepte van die kleur, zoals de zo zintuiglijk en zinnelijk bewerktuigde Kemp het beschreef in een poëticaal opstel uit 1955, blijft als het er op aan komt, in laatste instantie, onbevredigend.²⁸ De mogelijkheid in gekleurd papier te verzinken, geldt vooral voor stukjes vliegerpapier. Van vliegerpapier is de kleur als bij gebrandschilderde ramen transparant en ‘diep’. Maar ook stukjes gekleurd textiel, ondoorzichtig wellicht, maar als compensatie daarvoor duidelijk gerelateerd aan een afwezig vrouwelijk lichaam, dat er onder schuil zou kúnnen gaan, ook dergelijke fetisjen maken de bedoelde meditatie mogelijk. Uiteindelijk echter rest de dichter niets dan kleur, absolute kleur, als object van zijn verlangen. De vrouw erachter attendeert hem alleen op haar definitieve onbereikbaarheid.²⁹

Zo zijn er intussen enkele associatiemogelijkheden opgedoemd, waardoor de als vrouwelijk opgevatte, in transparante, gekleurde kaftjes geklede boeken in Kemps kast verbonden raakten met de erotische dispositie van de dichter. Van zo'n meer of minder bewuste associatie is zeker sprake geweest in de jaren dat hij zich in seksueel opzicht oud begon te voelen, zo vanaf zijn vijfenzestigste, en zeker ook in en na 1953, toen hij als gevolg van een hardnekkige ontsteking aan het regenboogvlies visusproblemen kreeg en ook het lezend binnengaan in de boeken lastig of zelfs onmogelijk werd.³⁰ Toen restte hem niets dan de muziek, waarover hij twee jaar eerder aan Mya Brennenraedts had geschreven: ‘Zij kan de ontstane leegten misschien vullen, want zij werkt niet met gestalten en toch is zij schoon.’ In 1953 restten hem maandenlang niets dan de troost van die muziek - via radiodistributie en grammofoon - en het uit- en aankleden van geliefde boeken.

27 Kemp aan Maas-Brennenraedts, 5-7-1951.

28 Pierre Kemp, ‘Woord, kleur en inspiratie’ (1955), Verzameld werk, iii, p. 1039. Een eerdere versie verscheen, na uitzending door de Regionale Omroep Zuid in december 1946, in Advertentieblad voor Limburg, 4-1-1947.

29 Men kan hier ook denken aan het gedichtje ‘Manoeuvre’ uit 1959, dat begint met de regels: ‘Zij heeft haar meisje [d.w.z. het meisje dat zij is] naar die kleur bewogen / en eindelijk is ze er ingestapt.’ De dichter mediteert over deze kleur en nu rijst zij onlichamelijk, ‘als uit haar eigen huid ontsnapt’, voor hem op. Ze ‘stoeien’, maar zij blijft ‘ver [...] van hem vandaan’, onbereikbaar immaterieel.

30 Kemp aan Maas-Brennenraedts, 5-7-1951.

Bij de afbeeldingen

Blijkens een memorandum, op 12 februari 1964 opgesteld door A. Kemp, oudste zoon van Pierre Kemp, werkzaam als assistent aan de Stadsarchief en -bibliotheek van Maastricht, omvatte de bibliotheek van de dichter op dat moment, ongeveer drieënhalf jaar voor zijn dood, 640 delen. A. Kemp maakte zijn notities ten behoeve van de in 1960 opgerichte Pierre Kemp Stichting, die de boekerij van de dichter te zijner tijd zou willen kopen om ze onder te brengen in een Pierre Kemp Museum annex Regionaal Letterkundig Centrum in Maastricht.

Een zeer groot deel van de boeken is gekaft in gekleurd, doorzichtig papier; een klein aantal is gebonden in halflederen banden. Volgens A. Kemp zijn deze banden vervaardigd door Jef Schmitz, naar ontwerpen van Pierre Kemp. Schmitz was de compagnon van Pierres broer Mathias; in 1928 hadden beiden in Maastricht de N.V. Schmitz & Kemp opgericht, die onder de handelsnaam ‘Veldeke’ een boekhandel, uitgeverij, boekbinderij en persbureau omvatte.

[p. 143]

Tot de categorie gebonden boeken behoren onder andere de in de jaren 1928-1931 verschenen dure (prijs destijds f 50 à f 60, oningebonden) boeken over het Russische theater en het Amerikaanse theater en over de bioscoop van Joseph Gregor; een klein aantal boeken over imagerie populaire; André Levinson, La danse d'aujourd'hui (1929) en onder redactie van Georg Steinhausen uitgegeven, Die deutschen Stände in Einzeldarstellungen (tweede druk, 1924, negen banden). Erg veel heeft Pierre Kemp niet op die wijze laten binden; wellicht omdat het nogal prijzig was, maar waarschijnlijk ook omdat de meeste boeken waar zijn verlangen naar uitging in gebonden vorm verkrijgbaar waren.

Het duurste boek dat Kemp volgens het memorandum van zijn zoon heeft aangeschaft, is C. Perry Hargrave, A history of playing cards and a bibliography of cards and gaming, compiled and illustrated from the old cards and books in the collection of the United States Playing Card Company in Cincinnati (1930), dat de dichter in 1931 de respectabele som van f63,- kostte.

Sinds 1994 bevindt de boekencollectie van Pierre Kemp zich in de universiteitsbibliotheek van de Universiteit Maastricht. Het bijzondere kaftpapier en de fraaie banden geven de boeken van Pierre Kemp een museale waarde. Dit heeft de ub doen besluiten de banden niet op de gebruikelijke wijze te etiketteren, maar de etiketten op een strook polycarbonaat te plakken (transparant hard plastic), deze stroken om de band heen te vouwen en ze aan de binnenkant van voor- en achterplat met boekvriendelijk plakband vast te hechten. Op deze manier blijft de band ongeschonden en is de signatuur toch aan de buitenkant leesbaar. De boeken worden niet uitgeleend.

Bij de overdracht van Kemps boeken aan de Universiteit Maastricht verscheen van Wiel Kusters en Harry Prick, ‘Bladeren en lezen in groot verstaan’. Pierre Kemp in de wereld van het boek, met een inleiding van Guy Jägers en Marianne de Ruwe, en een catalogus van Kemps bibliotheek, samengesteld door Guy Jägers, Jacqueline Klinkeberg en Herman van der Pool (1995).

Foto's: Frits Widdershoven, Maastricht