De Boekenwereld. Jaargang 24

[p. 111]

Verschenen boeken

Hubertien J.E. Hermans, Een monster loert.... De collectie historische gezondheidsaffiches van de Universiteit van Amsterdam, Amsterdam University Press, 2007, 192 p., geïll., ISBN 978 90 5629 464 9, €22,50

Het aanplakbiljet, de affiche of de poster dateert in zijn huidige vorm van het eind van de 19^e eeuw. Daarvoor werden ook wel boodschappen van algemeen nut op muren geplakt, maar die bestonden uit grote of kleine vellen papier met alleen letters en hadden als voornaamste doel het doen van een mededeling of aankondiging. De zegetocht van de affiche met een speciaal ontworpen wervende afbeelding, begon omstreeks 1890 in Parijs tijdens de vrolijke Belle Epoque die tot ongeveer 1910 duurde. Toen waren de tijd, de techniek en de kunst rijp voor de visuele commerciële communicatie die zich sindsdien in hoog tempo heeft ontwikkeld. In Parijs heerste een decadente en artistieke stemming. Theaters rezen als paddestoelen uit de grond en waren op zoek naar een breed en draagkrachtig publiek, bedrijven probeerden hun producten aan de man en vrouw te brengen, kunstenaars zochten een artistieke uitlaatklep en de samenleving democratiseerde, wat de politieke agitatie stimuleerde en een behoefte aan indringende - en dus visuele - propaganda genereerde. Juist toen maakten de lithografie, de gemechaniseerde drukpers en de beschikbaarheid van vernieuwende kunstenaars die de tijdgeest aanvoelden en konden verbeelden, het mogelijk afbeeldingen in meerkleurendruk, op groot formaat en in forse oplagen te drukken, waardoor een nieuwe vorm van prikkelende reclame kon ontstaan, die het straatbeeld veranderde en zich snel over Europa verspreidde. Oervaders van die fleurige straatreclame waren Franse kunstenaars als Alphonse Mucha en Henri de Toulouse Lautrec, van wier oeuvre de affiche een belangrijke onderdeel is.

De affiche is een wezenlijk onderdeel geworden van de beeldcultuur, waartoe ook de spotprent behoort, en is een belangrijke (cultuur)historische bron. De affiche toont de actualiteit van het moment door de onderwerpen af te beelden die toen de volle aandacht van de tijdgenoten hadden, en dat waren er veel. Sommige onderwerpen verdwenen weer snel en andere vertonen een opvallende continuïteit. Populair waren en bleven politiek, (klein)kunst en reclame, maar ook voor de volksgezondheid en alle gevaren die de mens in zijn werk, op straat en zelfs in bed bedreigden, is de affiche vanaf het prille begin een belangrijk medium geweest en gebleven. Affiches waarschuwden tegen de gevaren van drankmisbruik, slechte hygiëne, te zwaar tillen,

[p. 112]

gevaren in het verkeer en onveilig vrijen. Wie de affiches sinds hun ontstaan per onderwerp in een chronologische rij zet, krijgt een goede indruk van het denken over al die problematiek. Bijvoorbeeld de overdraagbare geslachtsziekte. De graficus en beeldsatiricus Louis Raemaekers heeft omstreeks 1919 een gruwelijke affiche gemaakt over syfilis, en beeldend kunstenaar Keith Haring heeft dat in 1989 veel speelser gedaan over aids. De affiches over geslachtsziekten uit de tijd tussen die van Raemaekers en Haring geven een indrukwekkend beeld van de ontwikkeling in het denken over geslachtsziekten in meer dan een halve eeuw, maar ook van de ontwikkeling van de beeldtaal in diezelfde tijd. Soms werden affiches zo indringend gevonden dat ze elders werden hergebruikt met teksten in een andere taal. Zo werd een beangstigende affiche van H. Devitt Welsh die de Amerikanen omstreeks 1920 opriep tot de strijd tegen venerische ziekten, voorzien van een andere - uiterst saaie - Nederlandse belettering, in Amsterdam gebruikt om mensen die vermoedden dat ze een geslachtsziekte hadden opgelopen op te roepen zich te melden en te laten onderzoeken.

Het universiteitsmuseum in Amsterdam beheert een rijke en internationale collectie van 169 ‘volksgezondheidsaffiches’ uit de eerste helft van de 20^e eeuw. Die collectie bestaat uit twee hoofdgroepen: affiches over de gevaren van infectieziekten in de breedst denkbare vorm en ongeveer evenveel affiches die waarschuwen tegen zo ongeveer alle andere gevaren die de mens bedreig(d)en. De verzameling is redelijk representatief voor de kijk op de problemen in het begin van de 20^e eeuw en de manier waarop men toen het publiek visueel probeerde te waarschuwen. De affiches zijn afkomstig van de Faculteit Geneeskunde en bijeengebracht door twee hoogleraren: Charlotte Ruys en Arie Querido. Zij hebben ze waarschijnlijk meegenomen van de congressen die ze bezochten, wat meteen het internationale karakter van de collectie zou kunnen verklaren. Die is in 2002 digitaal toegankelijk gemaakt, en dit jaar door historica en bibliothecaris Hubertien J.E. Hermans (overleden 2007) in een handzaam en aantrekkelijk boek gepubliceerd.

Een monster loert... is geen beredeneerde catalogus van de gehele collectie, en legt meer nadruk op de onderwerpen die de affiches behandelen dan op hun cultuurhistorische of grafische betekenis. Hubertien Hermans heeft de affiches gerubriceerd en behandeld vanuit de context van hun ontstaan. Daardoor geeft het boek vooral een overzicht van het public health-beschavingsoffensief in de eerste decennia van de 20^e eeuw, met nadruk op de industriële (on)veiligheid en de toen actuele grote plagen als geslachtsziekten en tuberculose.

Het boek is echter breder dan de (onder)titel suggereert. Het bevat en behandelt veel - en

[p. 113]

schitterende - affiches die zijn uitgegeven door het veiligheidsmuseum in Amsterdam dat vanaf 1893 met een museale opstelling, publicaties en affiches actief was in het bevorderen van betere arbeidsomstandigheden. Directeur R.A. Gorter vond een goed ontwerp voor een affiche meegenomen, maar stelde wel de boodschap boven alles. Makers van zulke affiches waren industrieschilder Herman Heyenbrock en grafisch ontwerper Jacob Jansma, aan wier werk het boek inhoudelijk helaas weinig aandacht besteedt. Dat de kunstzinnige kwaliteit van de affiches van het Veiligheidsmuseum toch zo hoog was, is ongetwijfeld - mede - te danken geweest aan de inbreng van graficus Huib Luns die hoogleraar was in Delft, en als adviseur optrad van de Platencommissie die besliste over het uitbrengen van veiligheidsaffiches. Die affiches geven een goed beeld van de noodzaak van veiligheid op de werkvloer. De laatste verscheen in 1957. De lezer krijgt een overzicht van het gebruik van de affiche in de strijd voor een gezondere en veiligere wereld, maar zal vergeefs zoeken naar grafische informatie, en naar andere gegevens over de ontwerpers van de affiches dan hun naam. Desondanks is het een mooi boek geworden, dat een duidelijk overzicht geeft van en een indringend inzicht in het gebruik van affiches in een beschavingsoffensief, en dat prachtige voorbeelden laat zien van het gebruik op affiches van de collectieve symbolen en signalen van cultuur, klasse en geslacht in hun steeds met de tijd mee verschuivende vormen. Dankzij het internationale karakter van de thematische collectie is het ook mogelijk de ontwerpstijlen uit veel landen en culturen te vergelijken. Wie belangstelling heeft voor deze visuele weerspiegeling van de problematiek van de vroegtwintigste-eeuwse volksgezondheid en voor de geschiedenis van de affiche kan zijn hart ophalen. Wie meer wil weten over de ontwerpers en wat hen bewoog, over de relatie tussen de opdrachtgevers en die ontwerpers, of over de ontwikkeling van de druktechnieken, zal elders terecht moeten.

Henk Slechte

Kasper van Ommen, Arnoud Vrolijk & Geert Warnar (red.), Aangeraakt; boeken in contact met hun lezers. Een bundel opstellen voor Wim Gerritsen en Paul Hoftijzer, Scaliger Instituut/Universiteitsbibliotheek Leiden, Leiden 2007 (Kleine publicaties van de Leidse Universiteitsbibliotheek; 75), 269 p., ISSN 0921-9293, €15

Bij het afscheid van Scaliger-hoogleraar Wim Gerritsen en Scaliger-directeur Paul Hoftijzer op 7 juni 2007 verscheen een bundel opstellen van collega's van de Leidse universiteit en bibliotheek waaraan het instituut nauw gelieerd is, van fellows, van leden van de Wetenschappelijke Raad en van andere vrienden. Doelstelling van het instituut, dat in 2000 werd opgericht, is het gebruik van de Bijzondere Collecties van de ub te bevorderen. Deze bundel beantwoordt buitengewoon aan die doelstelling: niet minder dan dertig bijdragen zijn gewijd aan boeken, prenten en kaarten uit de collectie van de ub, in handschrift en gedrukt, vanaf de middeleeuwen tot heden. En alle voorwerpen van studie hebben gemeenschappelijk dat ze ‘aangeraakt’ zijn, dat wil zeggen dat vorige bezitters en gebruikers er hun sporen in en op hebben nagelaten.

De bundel biedt voor velen wat wils, zowel diachroon als interdisciplinair. Ik noteer wat trefwoorden om enigszins een indruk te geven van de behandelde onderwerpen, opdat de lezer van deze aankondiging kan besluiten tot aanraking van dit boek. Jan Just Witkam die de bundel opent, veronderstelt dat alleen de jubilarissen min of meer verplicht de hele inhoud tot zich zullen nemen; een volledige inhoudsopgave zou hier dan ook misstaan. Trefwoorden dus (er staan er meer in de personenindex aan het eind van de bundel): er wordt geschreven over glossen in Turkse handschriften, over de oudste Nederlandstalige liefdesbrief, over de Materie der Sonden, de Legenda aurea, Dodoens' Cruydt-boeck, Martialis, Lipsius, Clusius, Paul Colomiès, Scaliger uiteraard, Margaret Cavendish, het kameelschaap, William Bedwell, Grotius, een drukproef van het kaartboek van Voorne, de Zwitserse arts

[p. 114]

Johann Jakob Wepfer, kaarten van Woerden, Vondels Palamedes, Prosper Marchand, Spinoza's Opera posthuma, Arabische spreekwoorden, de Franse schilders Ingres en Taurel, een Griekse papyrus, de Leidse bibliothecaris W.N. du Rieu, J.G. Burman Becker, C.W. Opzoomer en een testament, Ouida's De toren van Taddeo, Robert Fruin, G.J.P.J. Bolland en de correspondentie tussen C.C. Uhlenbeck en N. van Wijk.

Wie goed thuis is in en rondom het Scaliger Instituut moet in staat zijn op basis van bovenstaande trefwoorden de auteurs van de bijdragen op te sporen. [PV]