De Boekenwereld. Jaargang 23

[p. 161]

Boekbespreking
Berry Dongelmans

L.T. Monfils, Willem Bilderdijk Bibliografie. Analytische bibliografie van de zelfstandige publicaties 1777-2004; bibliografische lijst van niet-zelfstandige publicaties 1772-1831, EON Pers, Amstelveen 2006, XLVIII, 407 p., geïll., ISBN 90 772 46 1 26, €40

Op 6 september 2006 werd in de bibliotheek van de Vrije Universiteit de Willem Bilderdijk Bibliografie (wbb) gepresenteerd. Niet zomaar een auteursbibliografie, maar een op analytisch-bibliografische grondslag. Lesley Monfils heeft, gestimuleerd en geëntameerd door de vu-bibliotheek waarin de collectie van de Vereniging Het Bilderdijkmuseum is gehuisvest, alle vanaf 1777 tot 2004 verschenen zelfstandige publicaties van Willem Bilderdijk beschreven. Het zijn 442 titels die in zo'n 750 verschillende edities op de markt zijn gebracht. Ze vormen de A-lijst. Daaraan heeft hij een bibliografische lijst toegevoegd van niet-zelfstandige publicaties die vanaf 1772 tot en met 1831 zijn verschenen (Lijst B). Deze bevat een overzicht van ruim 250 publicaties uit onder andere tijdschriften, jaarboeken en almanakken. Het geheel is toegankelijk via diverse registers. Er is een toegang op drukkers, uitgevers en boekverkopers en een op persoonsnamen. Daarnaast zijn de opgenomen publicaties via een alfabetisch en een chronologisch titelregister te benaderen.

Voor het samenstellen van deze bibliografie heeft Monfils flink gereisd in binnen- en buitenland. In totaal zijn ruim 4000 exemplaren door zijn handen gegaan en allemaal met het doel een naslagwerk te maken ‘voor literatuur- en cultuurhistorici, bibliothecarissen, verzamelaars, antiquaren enz. Met name voor bezorgers van tekstedities van de werken kan [cursivering van mij, bpmd] het een belangrijk hulpmiddel zijn’ (p. xi). Het lijkt alsof Monfils twijfelt aan de mogelijkheden van zijn eigen bibliografie in dezen, maar juist in het toepassen van de principes van de analytische bibliografie - en de daaruit voortvloeiende resultaten - lijkt me het bestaansrecht van zijn bibliografie gelegen. Dat antiquaren en verzamelaars er vervolgens eveneens van profiteren, is leuk meegenomen, maar daarin kan het samenstellen van deze bibliografie geen rechtvaardiging vinden. De studie van Bilderdijk moet er duidelijk mee gediend zijn, en zo niet, dan moeten we van zo'n arbeidsintensieve bibliografie afzien.

De eisen die aan een dergelijke bibliografie gesteld moeten worden, zijn in het ‘Woord vooraf’ door W. Heijting en in de ‘Inleiding en verantwoording’ door Monfils zelf geformuleerd of eruit af te leiden. Behalve dat voor het samenstellen deskundigheid, acribie, creativiteit en moed nodig is - Marita Mathijsen voorspelde tien jaar geleden een nachtmerrie -, worden betrouwbaarheid, handzaamheid en hanteerbaarheid genoemd en tevens begrijpelijkheid voor niet-specialisten. De manier waarop het materiaal wordt gepresenteerd levert tevens criteria als toegankelijkheid en overzichtelijkheid. Want, behalve voor de eerder genoemde doelgroepen, noemt Monfils het boek ook interessant ‘voor een ruimere groep belangstellenden die niet primair in de werken van Bilderdijk is geïnteresseerd. Naast de eerder genoemde analytisch-bibliografische methode heeft deze bibliografie een overwegend boekhistorische invalshoek.’ (p. xi)

Bij Bilderdijk was het toe nu toe behelpen met lijstjes van bewonderaars en verzamelaars

[p. 162]

als Bastiaan Klinkert en E.L. Glinderman, geheel in de lijn van de negentiende-eeuwse manier van bibliograferen. Terecht merkt Monfils op dat ‘voor het eerst het oeuvre van een Nederlandstalige auteur uit het eind van de achttiende eeuw en de eerste helft van de negentiende eeuw op analytisch-bibliografische wijze (wordt) behandeld’ (p. xi). Alle reden dus om de wbb op dit punt kritisch te evalueren, waarbij de belangrijkste vraag uiteraard is of alle inspanning de moeite heeft geloond.

Titelpagina van Winterbloemen van Mr. W. Bilderdijk, Haarlem 1811. Koninklijke Bibliotheek, Den Haag

Wat hebben de analytisch-bibliografische naspeuringen c.q. beschrijvingen opgeleverd? Onbekende edities, verschillende exemplaren binnen één editie, tekstuele varianten? Wie daarin is geïnteresseerd is, wordt niet echt op zijn wenken bediend. Hoewel het commentaar bij alle beschrijvingen adequaat is en soms uitvoerige achtergrondinformatie biedt - over Monfils' deskundigheid in dezen niets dan lof - mis je toch een paragraaf over een paar opmerkelijke uitkomsten en moet de gebruiker zelf op zoek.

[p. 163]

Hoe zit het nu bijvoorbeeld met het fenomeen ‘titeluitgave’ of ‘herdruk’? Monfils hanteert deze cruciale termen, evenals eerste druk, heruitgave, overdruk en bindoplage, zonder ze overigens scherp te definiëren. Opmerkelijk is in elk geval dat er tijdens het leven van Bilderdijk geen enkele titeluitgave is verschenen. Pas in 1832 brengt J. Radink een titeluitgave - de titelpagina met de naam van uitgever De Vos (gesigneerd ^*2) is vervangen door een nieuwe met zijn eigen naam - van het in 1828 verschenen Grondregelen der perspectief... (A 1828.275.2) op de markt. In de collatieformule wordt deze fysieke verandering aangegeven door (^*2 ± ^*2). Blijkbaar is er pas na Bilderdijks dood een levendige handel in fondsrestanten op gang gekomen.

Maar de ene titeluitgave blijkt de andere niet. Het eerste deel van de Mengelpoëzy (A 1799.117.3) verschenen bij C.v.d. Post jr. te Utrecht wordt als titeluitgave van de in 1822 door Immerzeel uitgegeven editie gepresenteerd. Uit de collatieformule blijkt echter niet dat de gegraveerde titelpagina met Van der Posts naam erop (χ1) een vervanging is van de oorspronkelijke titelpagina. Je zou in de collatieformule van de uitgave van Van der Post (χ1 ± χ1) verwachten, maar die collatieformule is volledig identiek aan die van de Immerzeeleditie. Hebben we nu wel of niet met een titeluitgave te maken?

Terminologische discussie is ook te voeren over het gebruik van de term ‘herdruk’. De in 1995 verschenen editie van Van den Berg en Kloek van De kunst der poëzy (A 1873.394.2) karakteriseert Monfils als herdruk. En dat geeft een nieuwe, maar onwenselijke inhoud aan dat begrip. De editie bevat weliswaar de herdrukte tekst van De kunst der poëzy die voor het eerst afzonderlijk in 1873 verscheen, maar wordt door het editeursduo zelf in zijn inleiding terecht als heruitgave aangeduid. Monfils benoemt ook de als tweede druk gepresenteerde editie van De kunst der poëzy (april 1995, paperback) als herdruk, terwijl deze zonder twijfel van hetzelfde zetsel is gemaakt als de eerste druk (april 1995, gebonden). Het enige verschil is de bindwijze, wat de titelpagina's ook beweren. Hier zou ik zelf het neutrale ‘uitgave’ gebruiken. De term ‘herdruk’ moet mijns inziens gereserveerd blijven voor een naderhand verschenen identieke druk van nieuw zetsel, kortom: een nieuwe druk.

Hoe zit het vervolgens met varianten? Wie hiernaar op zoek gaat, kan onder meer terecht bij Van het letterschrift (A 1820.231.1) waarvan de verschillende varianten in het zetsel (in diverse combinaties) een aardige puzzel opleveren voor de toekomstige editeur van deze tekst. Dat Bilderdijks Bloemtjens een ingewikkelde publicatiegeschiedenis kent, is al in 1983 door Breekveldt beschreven, Monfils heeft op knappe wijze die van Mijn verlustiging gereconstrueerd (zie hierover ook zijn bijdrage in het Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis 2006).

In het gehanteerde beschrijvingsmodel wordt een onderscheid gemaakt tussen edities die vóór 1850 en vanaf 1850 zijn verschenen. Die van na 1850 zijn minder uitvoerig beschreven. Er treden veranderingen op in de wijze van katernsignering (van letters naar cijfers) en in de manier van formaataanduiding (van vouwformaat naar centimeterformaat). Dat botst waar Monfils bij edities van voor 1850 in de opbouwformule nog met de katernaanduidingen A-Z blijft werken, terwijl de nieuwe Arabische nummering met 1, 1^* en 2, 2^* al zichtbaar is. Dichtstukjens aan zee (A 1806.138.2, ex. ub Leiden Port 2: 11i), in 1834 bij Immerzeel verschenen, wordt nu beschreven als [A]¹⁴, terwijl de notatie [o]² 1⁸ 2⁴ meer recht zou doen aan de werkelijkheid.

[p. 164]

Titelpagina van De ziekte der geleerden door mr. W. Bilderdijk, Amsterdam 1807. Koninklijke Bibliotheek, Den Haag

De ordening en presentatie van het overvloedige materiaal is overzichtelijk, handzaam en hanteerbaar. De beslissing om alle edities niet chronologisch, maar per titel alle daarvan verschenen edities te ordenen, komt de onderlinge verhouding tussen de diverse edities alleen maar ten goede. Vooral de losse afdrukken, gemaakt op grond van zeldzame en ongebundelde gedichten die na Bilderdijks dood onder verzamelaars circuleerden (veelal in gecorrumpeerde vorm) worden goed in verband gebracht met hun oorspronkelijke bron.

De criteria voor het opnemen van een typografisch ornament zijn mij niet duidelijk geworden. Wél als zodanig staat apart ‘guirlande onder de tekst’ vermeld bij Oranje (A 1785.57.1), maar bij de gedichtjes op het sterven van zijn tweede dochtertje (A 1787.68) wordt met geen woord gerept over de bijzonder sprekende doodskopjes die in diverse uitvoeringen verspreid over het katern zijn te vinden.

Ten aanzien van consequentheid en acribie was er bij een laatste goede correctieronde nog wel de nodige winst te behalen geweest. Ongelukkige afbrekingen en lelijke uitvullingen (bijvoorbeeld A 1866.386.1, 2^e kolom; A 2002.441.1, 3^e paragraaf) daargelaten, kwamen er al lezend, bladerend en genietend - het kleurenkatern met titelpagina's en omslagen is werkelijk prachtig - nogal wat ongerechtigheden aan het licht:

·	bij A 1782.27 wordt het jaartal mdcclxxxii weergegeven als mdcclxxii;
·	bij A 1785.35.1 staat als signatuur 1023 D 266, wat 1023 D 26^6 moet zijn;

[p. 165]

·	bij A 1787.69.2 staat tot twee keer toe A. De Jager - ▸ A. de Jager;
·	bij A 1788.70.1 is in het jaartal mdcclxxviii een x vergeten...;
·	bij A 1788.72.2 moet A-F4 veranderd worden in A-F^4;
·	bij A 1799.117.2: gegr. titel χ12v - ▸ χ1v;
·	bij A 1856.377.1 (en de verdere edities van het Klassiek Letterkundig Panthéon) staat als formaat 32^o genoemd. Dat is wel een heel klein formaat. Brinkman's catalogus geeft 16^o, wat me aannemelijker lijkt. De collatieformule hier luidt [0]^8 2-6^8, en zou toch [1]^8 2-6^8 moeten zijn?;
·	bij 1873.394.1 staat Th. Van Hoogstraten in plaats van Th. van Hoogstraten;
·	geldbedragen worden nu eens met komma (149, 50), dan met punt geschreven (45.00).

Dat Monfils boeken die in 1805, 1820 en 1824 uitgegeven zijn door S. en J. Luchtmans gedrukt laat zijn door E.J. Brill (1811-1871) moet op een vergissing berusten. E.J. Brill nam pas in 1848 de firma over. Zijn vader Jan Brill was weliswaar in dienst van Luchtmans, maar was in die jaren geen zelfstandig drukker.

Kan de kritische gebruiker de meeste van deze ongerechtigheden nog wel afdoen als te begrijpen typefouten, kwalijker wordt het - bij uitstek in een analytische bibliografie - wanneer hij diverse malen op het verkeerde been wordt gezet. Bij sommige beschrijvingen geeft Monfils aan dat de zet- of spelfouten niet van hem zijn. Een [!] maakt duidelijk dat er (zie bij voorbeeld A 1785.44.1) echt ‘word’ in plaats van ‘wordt’, en ‘uytnemenheid’ in plaats van ‘uytnemendheid’ staat. Juist omdat via analytisch-bibliografisch onderzoek minieme (tekstuele of vormelijke) verschillen tot het onderscheiden van variante exemplaren en/of edities kunnen leiden, is het belangrijk dit soort observaties te expliciteren. Een paar steekproeven wijzen echter uit dat Monfils hier en daar wel een steekje laat vallen.

·	Onder A 1782.27.1 bevat het ook door Monfils geraadpleegde exemplaar ub Leiden 1023 D 27^5 na Kunstgenootschap nog ‘Onder De Zinspreuk’, en ‘geen’ zou als ‘Geen’ getranscribeerd moeten zijn. Deze ‘verschillen’ worden door Monfils niet aangegeven, maar ik vrees dat we hier niet met varianten, maar met een slip of the pen te maken hebben.
·	Onder A 1787.68.1 meldt hij dat het gedicht op A41 begint met ‘Gij gaaft, vrijmachtige God...’, maar het exemplaar ub Leiden 1023 D 27^6 leest ‘Gij gaaft, vrijmachtbre God...’. Monfils geeft deze ‘variant’ niet aan, ongetwijfeld omdat we ook hier niet met een variant te maken hebben.
·	Onder A 1793.96.1 en A 1793.96.2 moet Aan Nederland Ter Nagedachtenis, althans volgens de exemplaren ub Leiden 1023 D 27^16 en Port. 2: 11d, gelezen worden als: Aan Nederland Ter Gedachtenis. Merkwaardig is dat Monfils bij het raadplegen van maar liefst 25 exemplaren van dit werkje het verschil tussen ‘Nagedachtenis’ en ‘Gedachtenis’ blijkbaar niet heeft opgemerkt, hoewel zowel in de genummerde hoofdtitel als in het Chronologisch register wel ‘gedachtenis’ staat.

Samenvattend: een fraai ogende bibliografie, deskundig samengesteld, overzichtelijk, hanteerbaar en goed toegankelijk. Een aanwinst voor de boekgeschiedenis en de Bilderdijk-studie. Daarom is het des te meer te betreuren dat de gebruiker nogal eens in verwarring gebracht wordt door onzorgvuldige transcripties, onduidelijke definities en andere ongerechtigheden. En dat zou juist in een analytische bibliografie, die erop gericht is duidelijkheid te verschaffen, niet het geval mogen zijn. Maar gelukkig is de nachtmerrie wel grotendeels bedwongen.