De Boekenwereld. Jaargang 22

[p. 300]

Letterspijs
Een voorwoord van Bodoni
Frans A. Janssen

Voortgedreven door een tomeloze eerzucht, door de wens grote daden te verrichten in de wereld van de typografie - deze karakteristiek geldt zowel voor Bodoni als voor zijn concurrenten vader en zonen Didot. Voor een belangrijk deel van hun productie bevonden ze zich in dezelfde niche van het vak: bijzondere, kostbare, bibliofiele uitgaven van grote teksten uit de Europese cultuur, niet zozeer bedoeld om te lezen als wel om te tonen dat men tot de culturele elite behoorde. Zij ontwierpen een nieuw type drukletter die in een nieuwe lay-out werd toegepast. Het werd de typografische versie van het neoclassicisme: letters met een scherp contrast tussen dik en dun en met rechte, dunne schreven, in een monumentale lay-out met een overdaad aan wit in marges, in interlinies, in woord- en letterspatie, terwijl versieringen werden teruggebracht tot een enkel lijntje.

Zowel de Didots als Bodoni hebben hun typografische inzichten op schrift gesteld: zoon Pierre Didot meet de typografische prestaties van zijn vader François-Ambroise breed uit in zijn Epître sur les progrès de l'imprimerie (1784, herziene uitgave 1786), Bodoni zingt de lof van zijn eigen letterontwerpen in de voorrede tot zijn grote, twee delen omvattende letterproef uit 1818, het Manuale tipografico, zijn levenswerk, dat hij echter nooit gezien heeft: hij overleed in 1813. De weduwe en zijn bedrijfsleider voltooiden het werk, de instructies van de meester volgend. Deze teksten waren van een andere aard dan het meesterwerk van die andere grote letterontwerper, Fournier, die zijn letterproef uit 1764-1768, het Manuel typoraphique, vooraf liet gaan door een technisch handboek over het lettersnijden en lettergieten: Didot en Bodoni spraken alleen over de eisen die zij stelden aan goede typografie.

Het typografisch neoclassicisme heeft veel kritiek ondervonden, ook bij lateren; in het bijzonder werden verwijten aan Bodoni gericht: ‘the most illegible type that was ever cut’ (William Morris), ‘een ware bederver der ogen’ (Sjoerd de Roos), en ‘unleserlich’ (Jan Tschichold) werd over zijn letterontwerpen geoordeeld. Aan de andere kant getuigde grafisch ontwerper en uitgever Franco Maria Ricci in woord en daad van zijn bewondering voor Bodoni en ontstond er een grote kring van verzamelaars van drukwerken van de meester uit Parma. In 1994 bracht een niet eens perfect exemplaar van het Manuale tipografico op een veiling (omgerekend] circa €37.000 op; voor een perfect exemplaar werd in 2005 op de antiquarenbeurs in Milaan €55.000 verlangd. In een in 1964 opgericht Museo Bodoniano laat Parma de stempels, matrijzen, letters en de drukken van zijn beroemde inwoner in een prachtige ambiance zien. Ik was er enkele malen, en telkens was ik de enige bezoeker: het slot werd van de deur gehaald en het licht werd voor me aangedaan.

In de jaren zestig, als student, las ik Bodoni's voorwoord tot zijn meer dan 550 pagina's tellende letterproef voor het eerst, in de Nederlandse vertaling van F. Kerdijk: Voorrede uit het Manuale tipografico, in 1943 eerst als artikel in Tété en daarop als klein boekje zelfstandig verschenen als onderdeel van de Halcyon-reeks, gedeeltelijk herdrukt in 1946. Ik was teleurgesteld: ik begreep weinig van de lastige woordenbrij. Zelfs als Bodoni historische zaken besprak, zoals de ontwikkeling van de drukletter in de Italiaanse renaissance, kon ik zijn betoog niet volgen. Was dit nu het belangrijkste geschrift van de grootmeester van de typografie uit de periode van het neoclassicisme?

[p. 301]

Uit: Bodoni, Manuale tipografico. Parma 1818, deel 1, nr. 119

Later vergeleek ik de Nederlandse tekst met vertalingen in andere talen: Engels door H.V. Marrot (1925, herdrukt 1953, 1971 en 1998) en door R. Norton (1965), Duits door R. Diehl (1927, herdrukt 1971 en 1988) en door B. Heilwig (1965), Frans door J. Haumont & E. Bestaux (1951, gedeeltelijke vertaling) en door E. Santini Fornari & A. Chaland (1965). Geen van deze vertalingen bevat verklarende noten. Ook keek ik naar de oorspronkelijke Italiaanse tekst, die in facsimile-uitgaven van het Manuale tipografico gemakkelijk bereikbaar was; de drie zojuist genoemde, in 1965 gepubliceerde vertalingen vormen een toegevoegd derde deel van de door de Bodoni-bewonderaar Franco Maria Ricci uitgegeven facsimile. Het bleek dat Kerdijk niet alleen af en toe een stukje overslaat (in Bodoni's opsomming van door hem bewonderde drukkers en uitgevers verdwijnen vijf namen, onder andere de Elzeviers, Baskerville en Foulis), soms namen die hij kennelijk niet kende verbastert (de drukkers Turnebus en Ibarra worden Turbenius en Harra), maar hier en daar ook vertaalfouten maakt. Zo geeft hij in een bespreking van de Italiaanse drukletters rond 1500 ‘Romano’ (romein) weer met ‘romaans’. Ook gebruikt hij zelden typografische vaktermen die de tekst zeer verhelderd zouden hebben. Zo is de passage over ‘de verhouding van de hoogte (de schouderhoogte en het oog) en de dikte der letters’ alleen duidelijk als men ziet dat het hier in feite gaat om de korpshoogte van de letter in verhouding tot de x-hoogte en tot de breedte ervan. Overigens leerde de vergelijking met de genoemde vertalingen ook dat Kerdijk het hier en daar beter deed dan zijn collega's. De vertaler was directeur van de Haagse drukkerij Trio, een groot bedrijf dat om de kwaliteit van zijn drukwerk geacht werd.

[p. 302]

Bodoni's voorwoord bleek pas bij nader inzien een boeiende tekst. De grote typograaf toont al aan het begin dat hij kind van zijn tijd is, wanneer hij zegt dat hij zich gewijd heeft aan de vervolmaking (‘perfezione’) van de boekdrukkunst. Dit optimisme ten aanzien van de maakbaarheid - en dus ‘vervolmaakbaarheid’ - van alle kunsten en wetenschappen schalt door de hele Verlichte achttiende eeuw; het vindt zijn hoogtepunt in Condorcets Esquisse d'un tableau historique des progrès de l'esprit humain uit 1794. Ook Pierre Didot deelt in zijn Epître sur les progrès de l'imprimerie dit optimisme en verbindt het met de prestaties van zijn vader François-Ambroise op het gebied van de typografie.

Wat Bodoni niet zonder trots meldt, is in feite dat hij de typografie op twee manieren heeft verrijkt: door het beter te doen en door meer te doen. Deze twee zaken bepalen de indeling van het voorwoord. Hij meent dat zijn ontwerpen van drukletters en van lay-out de schoonheid beter dienen, en hij definieert schoonheid als een samengaan van goede harmonie en goede verhoudingen. De elementen die de schoonheid van een lettertype uitmaken, worden geanalyseerd en er worden aspecten van vormgeving van het gedrukte boek in detail besproken, zoals de keuze van het papier (in het bijzonder het sinds circa 1760 opgekomen en door de Didots sinds circa 1785 gepropageerde gladde velijnpapier), het satineren (gladmaken) van het papier na de druk, het terugdringen van ornamenten en de felle zwarting van de inkt. Leidraad bij het typografisch ontwerpen is eenvoud (‘semplicità’), een tweede begrip uit de achttiende eeuw en eveneens door Pierre Didot in zijn Epître in verband met Baskerville gebruikt. Dit woord kan uiteraard in verband gebracht worden met Winckelmanns kenschets van de Griekse beeldhouwkunst (‘eine edle Einfalt’), die later toegepast werd op het neoclassicisme (de term ‘simplicité’ komt overigens in een verwante context voor in Fénelons Les aventures de Télémaque uit 1699). Terloops maakt Bodoni, die zo goed als uitsluitend voor vermogende bibliofielen werkte, enkele opmerkingen over de passie die boekenverzamelen heet.

Bodoni toont zijn ijdelheid opnieuw als hij in het tweede gedeelte van zijn voorwoord zijn bijdragen aan de boekdrukkunst opsomt (het meer): duizenden stempels en matrijzen voor honderden lettertypen en andere tekens ten behoeve van het drukken van westerse en niet-westerse alfabetten. Tot de laatste behoren ook exotische en uiterst zelden gedrukte lettertekens zoals die van het Etruskisch, Foenicisch, Punisch, Palmyrisch en Tibetaans.

Bodoni's voorwoord vormt een boeiende tekst, die het verdient nogmaals in het Nederlands vertaald te worden, bij voorkeur met commentaren van zo verschillend geaarde kenners als H.D.L. Vervliet, Gerrit Noordzij en John Lane.

[Giambattista Bodoni, Voorrede uit het Manuale tipografico. 's-Gravenhage 1943 (in: Halcyon nr. 11-12, 1942-44). Van de enorme literatuur over Bodoni noem ik hier alleen een populaire inleiding van Anne de Margerie, J.B. Bodoni, typographe italien, Paris 1985, een informatieve catalogus van een Bodoni-verzameling: Bodoni - quand la simplicité devient art, eds. P. de Rienzo & M. Wittock, Bruxelles 2000, en de degelijke beschouwingen van Fernand Baudin in diens L'effet Gutenberg. Paris 1994, p. 248-268, 32-43]