De Boekenwereld. Jaargang 22

[p. 187]

Het Betrugs-Lexicon van Georg P. Hönn (1721)
Een staalkaart van bedriegers en bedrogenen in het boekenvak
J. Kingma

‘Het bedrog onder de mensen neemt hand over hand toe. Ieder verstandig mens is daarom verplicht met voorzichtigheid en ijver zichzelf en zijn naasten voor al deze bedriegerij te behoeden. Dit kan alleen wanneer men voldoende op de hoogte is van het vele bedrog dat in allerlei menselijk gedrag tot uiting komt. Maar omdat niet iedereen dit inzicht heeft, doen zij die daar wel over beschikken er goed aan, de vele soorten bedrog voor zichzelf en anderen zoveel mogelijk zichtbaar te maken’.^*

Zo heeft de uitgever van het Betrugs-Lexicon van Georg Paul Hönn zijn nieuwe, verbeterde uitgave van 1761 ingeleid. Dit Lexicon, veertig jaar daarvoor in Coburg (Ober-Franken) voor de eerste maal verschenen, houdt een breed scala van listen, trucs, bedotterij en bedriegerij in allerlei maatschappelijke sectoren, ambachten en beroepen tegen het licht. Bedrog is strafbaar en bedrogen of bedot worden is pijnlijk en (vaak) schadelijk voor wie het treft. Daarom is het niet verbazingwekkend dat er zo weinig over bedriegerijen is geschreven en zeker niet zo ter zake kundig en gedetailleerd als door Georg P. Hönn (1663-1747). Ook de ambachten en beroepen die betrekking hebben op het maken, verhandelen en bewaren van boeken zijn niet ontsnapt aan Hönns aandacht. Niet minder dan tien artikelen over het boekenvak komt men in het Lexicon tegen.

Wat Hönn beschrijft en aan de kaak stelt, is voor een deel geschiedenis geworden en door de technische ontwikkelingen ingehaald. Mechanisering en automatisering hebben de productie sterk veranderd. Ook de handel in oude en nieuwe boeken is niet meer dezelfde als in de achttiende eeuw. Maar voor onze kennis van de geschiedenis van het boek is Hönns werk nog steeds een interessante bron. Anderzijds is het verrassend bij het lezen over de praktijken in het veilingwezen te merken dat hoe meer er veranderde, des te meer er gelijk bleef. En in het schrijven van boeken is, afgezien van de invoering van de typemachine, de ballpoint en de personal computer, helemaal niets veranderd...

Wie was Georg P. Hönn? Hij werd in 1663 te Neurenberg geboren; zijn vader was daar raadsconsulent, een hoge bestuursambtenaar, die evenals zijn zonen in Nederland rechten studeerde.¹ De drie zonen lieten zich in 1680 aan de Groningse universiteit inschrijven.² Na in Altdorf bij Neurenberg in 1685 te zijn gepromoveerd aan de juridische faculteit, vestigde Georg Paul zich in 1687 te Coburg. Hij vervulde daar diverse, voor ons deels duistere, functies: Regierungs-Advocat, Archivar, Polizeirath, Obervormundsrath, Amtmann, Scholarch des Gymnasiums en Rathsmann. Daarnaast was hij een geslaagd zakenman, een sociaal voelend mens en filantroop. In zijn woonplaats en in het naburige Meiningen stichtte hij weeshuizen. Kortom, een man van goeden huize en een verdediger van hoogstaande normen en waarden.

In de voorrede van zijn Lexicon schrijft hij: ‘Op de reizen die ik in mijn jeugd heb ondernomen en daarna in mijn lange loopbaan als juridisch ambtenaar, is mij allerlei bedrog onder ogen en ter ore gekomen... Het zou mijn mede-christenen ten goede kunnen komen daarover het een en ander te berichtend’.³ Als auteur van diverse populair-juridische, gene-

* Bewerkte en uitgebreide versie van een artikel, verschenen in Punt/Komma, nr. 2, juli/augustus 2001.

1 De biografische gegevens zijn voor het merendeel ontleend aan het lemma Honn in. Algemeine Deutsche Biographie, XIII, p. 72-74

2 Album studiosorum Academiae Groninganae, Groningen 1915, col. 118.

3 Voorrede in editie 1761, p. (10); (vrij vertaald).

[p. 188]

alogische, geografische en (lokaal)historische werken maakte hij naam, maar zijn geschriften zijn, het Betrugs-Lexicon uitgezonderd, inmiddels in vergetelheid geraakte.⁴ Wel leeft zijn naam als dichter van geestelijke liederen nog voort in verscheidene evangelische gezangboeken in Duitsland.

Het Betrugs-Lexicon bestond aanvankelijk uit twee delen, waarvan het eerste 225, het tweede 125 lemma's bevatte. Later werden de delen tot één geheel samengevoegd. Wie de inhoudsopgave van de editie van 1761 en de vele lemma's bekijkt, komt veel opmerkelijks tegen: niet alleen artsen, kelners en tabakshandelaren, maar ook alchemisten, kwakzalvers en zoogvrouwen. Italianen, koetsiers en doodgravers worden afgewisseld door echtelieden, vrijgezellen, mollen- en muizenvangers, onderdanen, kerkgangers en... dieven (alsof men ook op eerlijke wijze kan stelen). Over het boekenvak is een tiental lemma's opgenomen, waarvan de meeste hier kort, of wat uitvoeriger, de revue zullen passeren.

Titelblad van de laatste, als definitief beschouwde editie van het Betrugs-Lexicon. Van deze uitgave verscheen een facsimile in 1977 bij Verlag Walter Lichters, Hamburg

4 In de Landesbibliothek Coburg is een aantal daarvan aanwezig, zoals zijn Sachsen-Coburgische Chronik (1792-1806), het Lexicon topographicum, in welchem alle des Frankischen Craises Stadte... (1747) en diverse drukken van het Bretrugs-Lexicon. Honn schreef ook een autobiografie, gepubliceerd in: Nachricht einer in Franken errichteten Gesellschaft..., Coburg 1736.

Auteurs

Zelf, zoals gezegd, een ervaren auteur van juridische en historische werken, legt Hönn de vinger op allerlei trucs en gesjoemel van schrijvers. Een kleine bloemlezing van zaken die ons nu nog aanspreken. Ze:

[p. 189]

-	geven hun boeken wijdlopige titels die meer beloven dan geboden wordt;
-	vragen geleerde of beroemde mensen een voorwoord te schrijven om de eigen geleerdheid of roem nog te vergroten;
-	schrijven met opzet uitvoeriger dan nodig is, om voor meer katernen betaald te krijgen;
-	citeren uit het werk van anderen zonder bronvermelding;
-	citeren selectief zodat strekking en betekenis veranderen;
-	citeren bronnen die in werkelijkheid niet bestaan, of stellen uit weinig bekende werken onware citaten samen;
-	leggen een uitgever een proeve van hun werk voor, beloven om het voor een bepaalde datum te voltooien, maar houden zich daar niet aan of raffelen het werk af;
-	verzwijgen van door hen geëditeerde boeken de auteursnaam, ten nadele van nabestaanden;
-	verkopen een manuscript aan meer dan één uitgever tegelijkertijd;
-	laten aanvullingen op eerder verschenen boeken niet apart drukken, maar incorporeren deze in de reeds bestaande tekst zodat de heruitgave moet worden aangeschaft.

Aan het eind van een artikel beveelt Hönn middelen aan om het kwaad te bestrijden. Hier pleit hij onder meer voor censuur door de overheid op alle drukwerk(!) met vermelding van de naam van de censor; ook goede uitgeverscontracten kunnen auteurs dwingen naar behoren te werk te gaan.

Ook zelfbedrog is in het boekenvak geen onbekend verschijnsel. Cartoon van M. Frischmann, ca. 1920. (Collectie: Deutsche Bucherei, Leipzig)

[p. 190]

Een boekhandelaar bezig met het uitpakken van boeken, hem toegezonden in pakketten en kuipen. Abr. à Sancta Clara, Etwas fur Alle, Neurenberg 1711

Boekdrukkers

Ook de drukkers krijgen van Hönn geen al te best cijfer. Een deel van zijn kritiek is gericht tegen de inhoud van wat de drukkers op de markt brengen. Vooral op drukkers die de hand lichten met de technische kanten van het vak heeft hij het gemunt. Uit de lange opsomming weer een keuze. Ze:

-	drukken in het geheim verboden boeken, pamfletten of goddeloze teksten;
-	drukken heimelijk schotschriften of opruiende geschriften, gericht tegen de overheid of tegen privé-personen (romans bijvoorbeeld), onder schuilnamen en gefingeerde adressen;
-	drukken boeken van andere uitgevers stiekem na en brengen deze roofdrukken op de markt;
-	drukken onzorgvuldig, waardoor teksten onbegrijpelijk worden. Bovendien hebben ze geen ervaren corrector in dienst, doen de correctie zelf of, na aandrang van de uitgever, laten een onbekwame corrector het werk doen;
-	gebruiken geen goede drukinkt zodat het drukwerk te flets (en onleesbaar) wordt, vooral de kleine korpsen;
-	kloppen klein werk, zoals carmina of disputaties, op zodat meer papier nodig is en het drukwerk duurder wordt;
-	knoeien met het papier: gebruiken een kleiner formaat dan is afgesproken, nemen vuil of verkleurd in plaats van schoon papier en zeggen dat men er zelf mee bedrogen is;
-	gebruiken oud en versleten lettermateriaal in plaats van nieuw;
-	drukken kleinere kolommen en minder regels per pagina dan behoort.

[p. 191]

Al deze vormen van bedrog kunnen, naar Hönn meent, bestreden worden door censuur en toezicht van staatswege op het (clandestiene) drukken. Dat het drukken en uitgeven van boeken in zijn tijd dikwijls nog in één hand waren, zal dit toezicht er niet gemakkelijker op hebben gemaakt. Zijn de functies gesplitst dan zal een goed op schrift gesteld contract de meeste zekerheid geven.

Uitgevers/boekhandelaren

Handelaren in boeken hadden in de 17e en 18e eeuw dikwijls een eigen drukkerij annex uitgeverij. Daarom komen hier Hönns bezwaren tegen de drukkers terug: bijvoorbeeld de roofdrukken die het debiet van andere uitgevers-boekhandelaren benadelen. Maar er is meer waar Hönn kritiek op levert. Ze:

-	verkopen incomplete boeken voor volledig en schuiven de schuld op de binder of de koper zelf af zonder een schadeloosstelling te willen betalen;
-	lappen oude, onbruikbare boeken uit eigen fonds op (door het ‘snoeien’) en geven deze een andere titel, opdat men ze voor nieuw aanziet;
-	postdateren een nieuwe uitgave gedeeltelijk, zodat deze ook enkele jaren later nog voor pas verschenen kan doorgaan;
-	brengen heruitgaven zogenaamd vermeerderd en gecorrigeerd in omloop, terwijl aan de tekst niets veranderd is, ja, deze vaak nog minder accuraat is dan de vorige drukken;
-	laten hun uitgaven recenseren in periodieken door journalisten die deze boeken ten onrechte ophemelen om zodoende vraag te creëren;
-	laten boeken uit hun fonds publiekelijk confisqueren en door de scherprechter verbranden, zodat deze daarna zeer gezocht zijn en des te meer opbrengen.

Om het bedrog in de uitgeverij tegen te gaan, pleit Hönn voor een betere vakopleiding waarin, behalve aan de christelijke geloofswaarheden, ook aandacht wordt besteed aan literatuurgeschiedenis. Uitgevers doen er goed aan voor de beoordeling van een manuscript advies te vragen aan een deskundige geleerde. De overheid zou een verordening voor de uitgeverij-boekhandel moeten opstellen op grond waarvan bedrog strafbaar wordt gesteld en roofdrukken in beslag kunnen worden genomen. Het verlenen van privileges voor een boek kan dan door diezelfde overheid correct worden geregeld.

Boekbinders

Boekbinders blijken eveneens minder braaf dan men zou denken. Volgens Hönn zijn er allerlei mogelijkheden om te knoeien met exemplaren en materialen, bepaalde onderdelen van het werk af te raffelen of opzettelijk met defecten af te leveren. Door vooraf te collationeren en achteraf bij binnenkomst het uitgevoerde werk te controleren en te laten corrigeren zal veel bedrog tegengegaan kunnen worden.

Grafische vakken

Ook enkele speciale grafische beroepen komen aan bod: de lettergieters, de kopergraveurs, de plaatdrukkers en de papier- en perkamentmakers. Lettergieters gebruiken bij het afgieten dikwijls meer lood dan harder materiaal, zodat de letters eerder onscherp worden en

[p. 192]

daardoor vervangen moeten worden. Door de matrijzen en letters bij het slijpen niet op één hoogte te brengen worden ook de afdrukken ongelijk van kleur. Ook gieten zij sommige letters in te kleine, andere in te grote hoeveelheden waardoor er nabestellingen noodzakelijk zijn.

Plaatdrukkers maken hun inkten en vernissen soms niet goed aan, maken na het afdrukken hun platen niet goed schoon of laten dit door vrouw en kinderen of door de dienstbode doen, die echter niet precies weten hoe dat moet. Soms drukken zij, boven de afgesproken aantallen, nog meer exemplaren af (van portretten bijvoorbeeld, of van andere gewilde onderwerpen), die zij dan zelf verkopen. Betaling van de opdracht in termijnen en strenge straffen van overheidswege ziet Hönn als remedie.

In de papiermakerij is evenmin alles goud wat er blinkt. Het is bedrog wanneer ondeugdelijk (broos of doorslaand) papier voor goed wordt verkocht of wanneer bij verkoop van losse vellen slechte met goede worden vermengd. Soms wordt er te weinig betaald voor de lompen. Bij afgesproken partijen een hoeveelheid vellen achterhouden is ontoelaatbaar, evenals het heimelijk kleiner maken van de papiervormen/-afmetingen en toch de prijs gelijk houden. Ook komt het blijkbaar voor dat papiermakers stiekem toch vissen in het water bij de papiermolen, terwijl hun dit niet was toegestaan.

Caspar Luykens bekende plaat van een papiermakerij, een blad uit de serie beroepsprenten die voor het eerst verscheen in 1694. Een ambacht en een product als metaforen van slecht en goed in het menselijk leven

[p. 193]

Correctoren

Op sommige oude plaatjes van drukkerijen ziet men in een rustig hoekje een of meer correctoren afgebeeld. Ook dezen zijn niet ontkomen aan de scherpe blik van Georg P. Hönn. Zij hebben ook zo hun manieren, want ze:

-	voegen eigenmachtig iets toe aan of laten iets weg uit de te corrigeren tekst, waardoor de strekking verandert en de auteur daarvan schade ondervindt;
-	zien uit luiheid of nalatigheid veel fouten over het hoofd en houden de volgorde van paginacijfers en custoden niet in de gaten, waardoor schade en vertraging ontstaan;
-	houden de correctie te lang op, zodat de zetter moet wachten en zijn werk niet kan afmaken;
-	geven correcties niet duidelijk in de proeven aan, zodat de zetter opnieuw verkeerde letters zet en fouten met fouten corrigeert.

Het zou helpen wanneer op de zetterij de gecorrigeerde tekst direct met het handschrift wordt vergeleken. Een goede corrector zou men zo lang mogelijk aan het bedrijf moeten zien te binden, onder andere door hem van elk mede door hem voltooid boek een exemplaar te geven.

Archivaris en bibliothecaris

Ook aan de instellingen waar boeken verzameld en bewaard worden heeft Hönn aandacht besteed. Hij zal er als jurist en veelzijdig auteur veel mee te maken hebben gehad. Wie mocht denken dat functionarissen in dit domein zo eerlijk zijn als goud, komt bedrogen uit. In archieven komt het voor dat nieuw gemaakte of zelfvervaardigde oorkonden als oud en echt worden voorgesteld. Oud kostbaar materiaal wordt soms niet naar behoren beheerd en blijkt beschadigd en onbruikbaar te zijn geworden. Authentieke stukken verdwijnen spoorloos, originelen worden omgeruild voor kopieën en aan derden verkocht. Door wanordelijk opbergen raken bepaalde zaken soms zoek, waardoor gebruikers zijn gedupeerd. Dit alles kan worden tegengegaan door deskundig archiefpersoneel aan te stellen en door regelmatige visitaties.

Bibliotheken, ook in de Nederlanden, kregen regelmatig rondreizende geleerden op bezoek; denk bijvoorbeeld aan de bibliotheekreis van Z.C. von Uffenbach.⁵ Hönn laakt nu de bibliothecarissen die aan deze bezoekers te veel geld vragen voor een rondleiding. Soms laten zij niet alle of zeer weinig interessante stukken zien, zelfs niet eens de topstukken. Er volgt een hele waslijst van bibliotheekzonden. Bibliothecarissen:

-	geven aan terugbezorgers van boeken het uitleenbewijs niet terug, manen deze leners na enige tijd opnieuw en verduisteren zelf het boek;
-	verzuimen vaak, verwaarlozen plichten of zijn zogenaamd verhinderd;
-	ruilen goede edities om voor exemplaren van inferieure kwaliteit, of complete werken voor incomplete;
-	lenen persoonlijke relaties of goede bekenden boeken voor een lange termijn uit, waardoor deze door lang en intensief gebruik sneller slijten;
-	besteden het boekenbudget slechts ten dele door goedkoper in te kopen dan begroot en zich het restant toe te eigenen;

5 Zacharias Conrad von Uffenbach, Merkwurdige Reisen durch Niedersachsen, Holland und Engelland, 2 Tle., Ulm, etc. 1753-1754.

[p. 194]

-	verkopen doubletten ten eigen bate;
-	houden geen volledige catalogus bij, om zo gemakkelijker een boek te kunnen ontvreemden;
-	verlenen sommige bezoekers die men niet mag geen of weinig toegang of stellen de door hen aangevraagde boeken niet beschikbaar;
-	schaffen alleen boeken aan die in de eigen kraam te pas komen of die door hun eigen agenten worden aangeboden (provisie), of ze nu nuttig zijn voor 't publiek of niet;
-	vragen van boekhandelaren of binders kortingen voor particuliere aankopen of bindwerk; dezen zien zich dan genoodzaakt deze kortingen te compenseren door het opschroeven van rekeningen aan de instelling.

Een zetterij-interieur met op de achtergrond de papiervoorraad, erboven bedrukte vellen die hangen te drogen. Rechts is het kloppen van de drukvorm te zien: de afdruk moet zo egaal mogelijk worden. Diderot-d'Alembert, Encyclopédie, plaat 1 in de platenband ‘Imprimerie’

[p. 195]

Als remedie wordt aanbevolen een goede instructie te maken voor de ambtsuitoefening, door voorschriften voor de collectievorming op te stellen, door visitaties en door een jaarlijkse verantwoording van inkomsten en uitgaven te vragen.

Boekveilingen

Tot het midden van de achttiende eeuw werden in Zuid-Duitsland nog geen boekveilingen gehouden. Misschien bezocht Hönn als student in Groningen wel eens een veiling: de eerste verkopingen vonden daar al rond 1620 plaats. Lange tijd had de in 1614 gestichte Hogeschool voor Stad en Ommelanden het alleenrecht op het houden van boekveilingen in Groningen en was een ambtenaar - Auctionarius of Boekholder van de Auctiën genoemd - met het regelen van de verkopingen, die in de Academiekerk aan de Broerstraat werden gehouden, belast. Pas na de Franse tijd, in 1816, verviel dit privilege.

Afgezien van het telefonisch bieden en van het veilen via internet, is er in het veilingwezen misschien nog het minst van al veranderd in de loop der eeuwen. Veel van wat Hönn hier signaleert, klinkt vertrouwd:

-	het op verzoek van een inbrenger meebieden door een derde, om zodoende de prijs op te drijven;
-	het omruilen van goede ingezonden boeken voor minder goede exemplaren (vooral pedellen die bij de academische veilingen betrokken waren, zouden zich hieraan schuldig maken);
-	kopers die op krediet kochten meer in rekening brengen dan ze in feite geboden hebben;
-	slechte, incomplete boeken inbrengen zonder de defecten aan te geven;
-	meerdelige werken niet als één kavel veilen, maar de delen een voor een in veiling brengen zodat wie het eerste deel koopt met de rest duurder uit is;
-	bij een bieder die men goed gezind is eerder afslaan dan bij anderen, om de mogelijkheid om door te bieden te beperken;
-	zeldzame traktaatjes die zijn bijgebonden uitsnijden en later voorgeven van niets te weten;
-	als koper op een aangeboden kavel afgeven om anderen van bieden af te houden en zelf voor een lagere prijs te kunnen kopen;
-	meebieden op veilingen om het bieden op te drijven. Wanneer men iets toegeslagen krijgt, de koop niet willen accepteren, zogenaamd omdat men het laatste bod niet goed gehoord heeft en niet van plan was zoveel te betalen;
-	iets op krediet kopen, maar achteraf op de koop terugkomen; het gekochte niet ophalen en het veilinghuis ermee laten zitten.

Blijkbaar waren kijkdagen in Höhns tijd nog geen regel want ter remedie pleit hij daarvoor. Overheidstoezicht, officiële erkenning van veilinghouders en goede reglementen ziet hij verder als middelen het bedrog en gerommel in deze regio van het boekenvak tegen te gaan.

Een vorm van bedrog, of minstens van benadeling, die in onze tijd nogal eens verbonden is aan boekveilingen, de zogenaamde ‘ring’, komt in Hönns opsomming niet voor.⁶ Deze activiteit, waarbij een groep handelaren (of een enkele maal particuliere kopers) via één persoon namens de groep op alle kavels laat bieden waarin zij gezamenlijk geïnteresseerd zijn,

6 Zie hierover: B. Learmount, A history of the auction, Iver, 1985, p. 183-195.

[p. 196]

ontstond waarschijnlijk al in de Romeinse oudheid. In de achttiende eeuw was de professionele handel in antiquarische boeken echter nog niet zo verbreid, zeker niet in Zuid-Duitsland. Was in het achttiende-eeuwse Parijs een tijdlang een ring actief die de ‘Bande Noire’ werd genoemd, in Coburg en omstreken had dit kwaad zich toen waarschijnlijk nog niet voorgedaan, zodat Hönn er geen kennis van had.

Het Betrugs-Lexicon is Hönns succesvolste boek geworden. In zijn autobiografie vertelt de auteur dat het boek hem van katholieke zijde nogal wat vijandschap heeft opgeleverd. In Bohemen schijnt het zelfs geconfisqueerd en verbrand te zijn. Dit naar aanleiding van een aantal tamelijk anticlericale artikelen, in het bijzonder die over ‘Monniken’ en ‘Nonnen’. In zijn voorrede betoogt Hönn dat het bedrog niet alleen de wereld beheerst, maar dat met name in de bijbel vele gebeurtenissen worden beschreven die niet anders dan ijdel bedrog zijn; een heikel punt waaraan door de eeuwen heen nogal wat theologische uitleg te pas moest komen. Hönn werd gedwongen artikelen weg te laten of teksten te wijzigen.

Men heeft het Betrugs-Lexicon later wel als een satyrisch bedoeld werk opgevat. In zijn eigen tijd dacht blijkbaar niet iedereen zo over deze parade van bedriegers en bedrogenen: velen waren bang dat men door die artikelen in het Lexicon gemakkelijk op verkeerde gedachten zou kunnen komen. De artikelen over het boekenvak tonen aan dat de auteur zelf het van harte eens was met het motto aan het begin van zijn boek:

‘Der Welt Wagen und Pflug
Ist eitel Lügen und Trug’

Bijlage

Edities

1721: Betrugs-Lexicon worinnen die meiste Betrugereyen... Coburg: P.G. Pfotenhauer

1721: Betrus-Lexikcon... Zweite und vermehrte Edition Coburg: P.G. Pfotenhauer

1724: Betrus-Lexicon... Dritte Edition.. Coburg: P.G. Pfotenhauer und Sohn

1730: Betrugs-Lexicon... 4. Edition Coburg: P G. Pfotenhauer und Sohn Fortgesetztes Betrugs-Lexicon... Coburg: P.G. Pfotenhauer und Sohn

1743: Kurzeingerichtetes Betrugs-Lexicon. Neue and verb. Edition, Leipzig: C.S. Krug, Fortgesetztes Betrugs-Lexicon... Leipzig: C.S. Krug

1743: Idem, Halle(?)

1753: Betrugs-Lexicon... Neue Edition. Coburg: G. Otto

1761: Betrugs-Lexicon... Zweyte neue und verbesserte Auflage Coburg: Johann Carl Findeisen. De Fortsetzung van 1730 en 1743 hierin geintegreerd

In de twintigste eeuw verschenen enkele facsimile-drukken: Leipzig 1929, Hamburg 1977 en Leipzig 1981.

De druk van J.C. Findeisen, Coburg 1761, is te beschouwen als de definitieve uitgave.