De Boekenwereld. Jaargang 22

[p. 139]

Bedrog en misleiding, een woord vooraf
Hans Hafkamp en Lisa Kuitert

In juli 1934 publiceerden John Carter en Graham Pollard hun An Enquiry into the Nature of Certain Nineteenth Century Pamphlets. Dit boek zorgde voor nogal wat opschudding omdat de twee aankomende antiquaren hierin met een overvloed aan bewijs aantoonden dat de gerenommeerde bibliofiel en bibliograaf Thomas James Wise (1859-1937) nauw betrokken was geweest bij de vervaardiging van zeker vijftig valse eerste drukken van negentiende-eeuwse schrijvers. Hoewel beide auteurs nog niet onomstotelijk konden aantonen dat Wise de vervaardiger van deze uitgaven was, was de door hen op onderkoelde toon gepresenteerde en zeer feitelijke bewijslast voor velen overtuigend genoeg. Pas later bleek definitief dat Wise de hand in deze en andere vervalsingen had gehad en dat hij bovendien had samengewerkt met de eveneens hooggewaardeerde bibliofiel, bibliograaf en literair-historicus Harry Buxton Forman (1842-1917). Schokkend was niet alleen de omvang van hun productie aan vervalste uitgaven en de lange periode waarin ze zich daarmee bezighielden, maar ook de cynische manier waarop beide mannen hun naam en faam in de boekenwereld (Wise werd in 1922 verkozen tot president van de Bibliographical Society) hadden gebruikt om hun producties een aura van echtheid te geven. Ze schonken of verkochten exemplaren aan de British Library, die de boekjes als authentiek catalogiseerde en ze daarmee tegelijkertijd een bewijs van echtheid verleende. Bovendien vermeldden ze deze uitgaven in de bibliografieën en tekstuitgaven die ze produceerden van opnieuw ontdekte en/of toentertijd net definitief gecanoniseerde auteurs.

Omdat Carter en Pollard rekening moesten houden met gerechtelijke stappen, konden ze Wise alleen onomwonden nawijzen dat hij alles in het werk had gesteld om deze vervalsingen als echt te presenteren, waarmee hij ‘een slag had toegebracht aan het prestige van een eerbiedwaardige wetenschap’, de bibliografie, aangezien ‘in de gehele geschiedenis van het boeken verzamelen, er nooit zo'n massale en succesvolle fraude is gepleegd als die we aan deze anonieme vervalser te danken hebben’.

Uit deze bewoordingen blijkt al dat er in de geschiedenis van de boekenwereld volop sprake is van bedrog en misleiding, van vervalsingen en mystificaties. Aangezien er sinds 1934 al veel over de gentleman-oplichters Forman en Wise is geschreven, komen zij in dit themanummer niet aan bod. Wél een aantal andere gevallen, waarin de scheidslijn tussen echt en onecht onduidelijk was. Uit de hier verzamelde artikelen blijkt dat deze vervalsingen en mystificaties lang niet altijd zo grootschalig en doortrapt werden uitgevoerd als in het geval van Wise en Forman. Een vervalser kon er, zoals Jos Biemans aangeeft, soms mee volstaan een c in het Romeinse jaartal van een middeleeuws manuscript weg te krassen om het honderd jaar ouder en daarmee waarschijnlijk waardevoller te maken. En uit het artikel van Ton Croiset van Uchelen blijkt dat een dief een zeldzame uitgave uit een bibliotheek kon inruilen voor een facsimile om vervolgens met het origineel goede sier te maken in het antiquariaat.

Wise en Forman vormen echter ook geen heel uitzonderlijke casus. De titel van Carter en Pollard is een verwijzing naar het in 1796 gepubliceerde An Inquiry into the Authenticity of

[p. 140]

Thomas James Wise in 1905

Certain Miscellaneous Papers and legal Instruments, waarin Edmond Malone de Shakespeare-vervalsingen van William Henry Ireland aan de kaak stelde. Ireland haalde allerlei manuscripten van Engelands grootste toneelschrijver boven water en dat zorgde voor haast evenveel opwinding als ruim twee eeuwen later de ontdekking van het handgeschreven dagboek van Adolf Hitler. Van dit laatste bleek al spoedig dat het was vervaardigd door de

[p. 141]

meestervervalser Konrad Kujau, die daarmee niet alleen goedgelovige journalisten maar ook historici van naam een pijnlijke poets van formaat had geleverd, een casus die hier door Gerard Groeneveld nader wordt belicht.

Ging het in deze gevallen om manuscripten waarvan velen hadden gehoopt dat ze zouden bestaan en ooit boven water zouden komen, in andere gevallen doken uit het niets manuscripten en boeken op, die een missing link in de geschiedschrijving leken te zijn. Met het ontstaan van de natiestaat werd het eigene, en daarmee de geschiedenis van een volk of bevolkingsgroep, een belangrijk identificatiemiddel. Zo vormde het in 1867 opgedoken handschrift van het ogenschijnlijk vierduizend jaar oude Oera Linda-boek een bewijs voor het bestaan van een hoog-ontwikkelde, antieke Friese cultuur. Hierdoor kon dit boek het opkomende Friese nationalisme een belangrijke grondslag geven. Sinds het tevoorschijn kwam is het Oera Linda-boek de gemoederen blijven bezighouden. Zeer recent nog wijdde Goffe Jensma er zijn proefschrift De Gemaskerde God (Zutphen 2004) aan. Maar het Oera Linda-boek kent verwante producten. Meer naties kenden zo'n ‘oertekst’. Zo zorgden een eeuw eerder al Ossians gezangen voor een Keltische evenknie van Homerus, en leverden daarmee een bewijs van het belang van de Keltische cultuur en taal. Ossians gezangen werden overal in Europa, en dus ook in Nederland, met loftuitingen overladen. Zoals uit het artikel van Willem van den Berg blijkt, waren er vanaf het begin echter ook sceptici die niet geloofden in deze blinde bard.

Soms vervullen mystificaties een rol in het verzet tegen het bevoegd gezag, zoals in de zeventiende eeuw met vervalste impressa gebeurde, waarover Adri Markus vele voorbeelden verzameld heeft. En tijdens de Tweede Wereldoorlog kenden illegale, mystificerende tijdschriften hoogtijdagen, niet alleen in Nederland maar ook in Frankrijk waar het populaire satirische tijdschrift Le Canard Enchaîné in verschillende varianten vervalst werd. Daarover schrijft Hans Renders. Maar niet altijd hadden mystificaties zo'n serieus karakter. Regelmatig werd het spel met schijn en werkelijkheid uitsluitend of vooral om het spel gespeeld. In het geval van de imaginaire bibliotheekcatalogi die in de achttiende eeuw regelmatig het licht zagen, was er, zo blijkt uit Rietje van Vliets betoog, nog sprake van een satirische invalshoek waardoor niet alleen de lezer van deze catalogi genoegen werd verschaft, maar ook de vermeende bezitter van deze boekenschat op de hak werd genomen. In het geval van de ‘opgegraven’ en ‘opgeviste’ boeken, dat door A.G. van der Steur wordt belicht, kan zelfs betwijfeld worden of iemand ooit serieus geloof heeft gehecht aan hun vermeende herkomst. Hier kon het spel met feit en fictie voor iedereen duidelijk zijn, zoals ook bij de fictieve biografische schets die Max Beerbohm schreef over de gedoemde decadente dichter Enoch Soames. In de loop der tijd groeide Soames echter uit tot een cultfiguur en dit zorgde voor Nachleben waarin schijn en werkelijkheid bewust met elkaar werden verbonden.

Hedendaags bedrog krijgt ook aandacht in dit themanummer, want zelfs al zijn we tegenwoordig in staat om aan de hand van dna-profielen en irisscans mensen te identificeren, de precieze herkomst, oudheid en verkoopwaarde van een boek blijven gemakkelijk te manipuleren. Wie dacht dat bijvoorbeeld het ex libris van Boudewijn Büch écht is, komt bedrogen uit, zoals u verderop kunt lezen. Maar of misleiding en bedrog nu voortkwamen uit zakelijke of uit speelse motieven, ze zijn en blijven een verleidelijk thema in de boekenwereld, zoals de hierna volgende casussen mogen bewijzen. De lectuur van List & Bedrog is niet alleen leerzaam, het is hopelijk ook een genoegen.