De Boekenwereld. Jaargang 22

[p. 117]

Veilingen

Veilingnieuws: nu eens niet van de expert in oude vogelboeken, bijbels enzovoort, maar de avonturen in Parijs van een gedreven verzamelaar van letterproeven, een piepklein onderdeel van het antiquariaat. Ik was er nooit toe gekomen als ik niet een tip had gekregen over deze veiling op 5 juli in een van de zalen van Drouot Richelieu. Ik had er niets over gelezen, zou waarschijnlijk onwetend zijn gebleven en meer geld op de bank hebben gehouden (alhoewel, ik zeg altijd over mijn verzameling: ‘money in the bank’) - maar met vreselijke spijt als ik het achteraf wél had gehoord. Het veilinghuis Pierre Bergé & Associés was mij onbekend, ze veilen behalve boeken van alles, zoals kunst, meubelen en juwelen. Ook kende ik niet, tot mijn schande, de naam van de libraire Pierre Berès: 92 jaar oud en 80 ans de passion, verzamelaar van onder meer bibliografie, incunabelen en autografen, ‘Les livres des livres’, wiens bibliotheek geveild zou worden. Desgevraagd kreeg ik kosteloos de prachtige catalogus toegezonden, 270 pagina's met zeer veel kleurenplaten op kunstdrukpapier, meer dan een kilo zwaar. Er waren in totaal vier veilingmiddagen, de eerste dag (dinsdag) werd geveild van half drie tot een uur of zes, zeven: Bibliographie, Typographie en Calligraphie. De overige dagen, toen was ik al weer thuis, zeer veel verwante gebieden: boekkunst, boekbinderij, bibliografie in de ruimste zin, soms kavels van 30-40 stuks.

Ik kreeg dus binnen twee dagen die catalogus en mijn hart ging sneller kloppen. Een honderdtal nummers had mijn interesse, waarvan zo'n vijftien kalligrafie (dat verzamel ik ook) en de rest letterproeven, veel nummers met toegevoegde proeven. Toen kwam het moment dat ik een aantal beslissingen moest nemen, zoals over het feit dat ik niet alles kan kopen - in de verste verte niet. Er moeten dan keuzes gemaakt worden en ik heb uren zitten dubben. Aan de richtprijzen had ik niets, vaak waren ze een lachertje: een proef van de Fonderie Pasteur in Parijs uit 1823, weliswaar folio, omvang onvermeld, zoals bij vrijwel alle nummers, stond aangegeven met €150/200 als richtprijs. Ik heb tot €2700 geboden en moest hem laten gaan voor €2800 (hoever had ik nog moeten bieden...) aan een schriftelijke bieder. Het is wellicht een handelaar geweest en dan moet je de prijs zo ongeveer verdubbelen om aan een marktwaarde te komen. En dan kom je, naar mijn ervaring, aan een prijs die een Amerikaanse antiquaar rustig vraagt. Of hij hem daarvoor verkoopt is niet zeker. Ik had een lijst gemaakt van circa zeventig nummers, die ik wilde inspecteren en het zou spannend worden bij de veiling. Je wilt toch niet al je kruit verschieten op de eerste helft van je keuzes.

Beslissingen: wat is de absolute limiet van wat ik kan uitgeven? Moest ik naar Parijs gaan om alles te zien en om bij de veiling te zijn? Als ik schriftelijk zou hebben geboden, dan zou ik heel veel hebben gemist, of zaken hebben gekocht die achteraf niet zo interessant bleken te zijn. Dan de vraag: hoe reizen we. Mijn vrouw en ik haten vliegen, ik zag op tegen de reis per auto, dus dan blijft de trein over. En dat is dan de Thalys, uiterst comfortabel. Dan een hotel en de vraag: hoeveel nachten? Nagezocht en wat blijkt? Er zijn geen kijkdagen, alleen kijkuren... (lees verder hieronder). E-mail met Nathalie du Breuil (Chargée de la Communication), een charmante persoonlijkheid, reuze behulpzaam: ‘Weet u een hotel?’ ‘Jawel, vlakbij’. Opgezocht op internet: €340 per nacht plus ontbijt. Zo zijn we niet opgevoed, dus zelf gezocht en gevonden in de ‘Rue des deux gares’, vlak bij Gare du Nord, ook op loopafstand van Drouot (een half uurtje, in de spits doet een taxi er even lang over), kleine kamer met airco, rustig, voor €120; alvast één letterproef terugverdiend.

In de catalogus staat bij ‘Expositions publiques’: dinsdag van 11 tot 14 uur. Met Nathalie gebeld: ‘Klopt dat, mogen we niet maandag komen kijken?’ ‘Nee, dat gaat niet, dan zijn de boeken er nog niet...’ Maar ze wilde een uitzon-

[p. 118]

dering voor ons maken: ‘Komt u dan maar om 10 uur, dan zien we wel.’ Bergé heeft een kantoor en een galerie aan de overkant van Drouot. Nathalie kwam met twee stagiaires om te helpen en we konden door een zijdeur van Drouot naar binnen naar Salle 7, waar ze druk bezig waren om dozen met boeken naar binnen te sjouwen en ze op planken te zetten. Gelukkig begonnen ze met de letterproeven (speciaal voor mij?). Ik had een lijst gemaakt en aan een tafeltje (even de benen omhoog voor de stofzuiger) brachten de drie dames stapeltjes; zo waren we om elf uur klaar. Toen gingen de deuren open en stroomde het minder bevoorrechte volk naar binnen om aan drie lange tafels plaats te nemen, respectievelijk in rijen te staan wachten, want zelf uit de kast pakken was er niet bij; dat mochten alleen de medewerkers. Tijd genoeg voor lunch in de bistro aan de overkant en voor aanvang nog een praatje met de enige twee Nederlanders die ik kende, Anita van Elferen, die haar antiquariaat Frits Knuf vanuit Frankrijk leidt, en Frans Janssen.

Om kwart over twee gingen de deuren open. We hadden gevraagd om een gereserveerde plaats, dat was op de derde rij aan het middenpad, voor een goed oogcontact met de veilingmeester (Frédéric Chambre, een van de Associés), met als nadeel dat je niet kunt waarnemen wat er achter je rug gebeurt. Vlak voor het begin kwam er een medewerker van Drouot met een grote doos met telefoontoestellen, die werden aangesloten. Ik meen dat er vijf medewerkers telefonische bieders te woord stonden. De eerste 200 nummers waren pure bibliografie en dat duurde ruim twee uur, die telefonades hielden erg op. Eén toestel was twee uur lang door één bieder doorlopend bezet, wellicht een handelaar. Hij kocht zeer veel en bespaarde zich zo waarschijnlijk tijd, vliegtuig en hotel. Het ging om (veiling) catalogi van beroemde, voornamelijk achttiende- en negentiende-eeuwse bibliotheken van graven: le Comte de Toulouse €5400 (richtprijs €2500/5000), Comte de Mirabeau €1900 (1000/1500), van hertogen: John duc de Roxburghe (de befaamde Club is naar hem vernoemd) €2000 (300/500), van baronnen: baron d'Holbach €1500 (800/1400), baron Ferdinand de Rothschild €3800 (100/120!), van kardinalen: cardinal Loménie de Brienne €2500 (1000/1500), en van bijvoorbeeld Firmin Didot, 1808, €3300 (1200/1800), marquis de Ganay €3800 (2000/3000), André Gide €7000 (2000/3000) - om een paar dure te noemen.

Daarna kwam de kalligrafie aan bod: onder andere Theatrum artis scribendi van Jodocus Hondius, Amsterdam 1594, €5000 (8000/12000!). Er was een curieus item van Jan van den Velde, in de catalogus vermeld als ‘Manuscrit calligraphié’. Hij heeft in 1622, een jaar voor zijn dood, een Nieu ABC geschreven. Hij graveerde de sierletters (les lettrines) en enige jaren later heeft zijn zwager, Félix van Sambix de verdere kalligrafie gedaan, moralistische teksten en alfabetten in diverse lettertypen. Het geheel oogt als een maquette, waarschijnlijk bestemd voor een uitgever, maar het is nooit uitgegeven. Het bracht €9500 op (5000/7000). Zelf kocht ik onder andere een schrijfboek van Jausserandy (Avignon 1600) voor €500 (500/1000) en Baurenfeind uit 1716, eveneens voor €500 (500/800); in de catalogus van Jammes, Belles Écritures, 1992, is Baurenfeind geprijsd Ffrs 20.000 (omgerekend zo'n €3000), in Doede Deutsche Schreibmeisterbücher worden slechts vijf grote bibliotheken genoemd die een exemplaar hebben. Van Torio de la Riva heb ik de tweede druk uit 1802, maar nu kon ik de eerste druk uit 1798, een iets minder mooi exemplaar, voor €200 (150/200) bijkopen.

Daarna dus de letterproeven. Ik kocht om te beginnen twee uiterst zeldzame planoproeven van Firmin Didot uit 1816 en 1825, Feuille d'épreuve nummer 4 en 8, €1800 samen (200/300), inclusief nog een paar zaken. Mijn geleerde vriend John Lane, die alles weet van vroege lettersnijders en oude letterproeven, was zo vriendelijk er naar te kijken en iets over deze twee proeven en enige andere te vertellen. Een paar varianten uitgezonderd zijn er kennelijk achttien planoproeven in de Didot-reeks uitgegeven; vijftien daarvan zijn door de befaamde antiquaar Jammes in facsimile uitgegeven. Lane geeft een lijst van alle achttien in zijn recente boek over de letterproeven in het Museum Plantin-Moretus. Van het enig bekende exemplaar van no. 8 en, zoals nu

[p. 119]

blijkt, een vroegere variant van no. 4 - beide vóór de oorlog in bezit van Marius Audin (1872-1951, zie verder hierna) - was de verblijfplaats onbekend. Audins exemplaren zijn nu in mijn verzameling. De kans dat welk blad dan ook uit deze reeks ooit nog op de markt zal komen, is klein. Ze bevinden zich, op deze twee na, in publieke collecties en in de collectie van de familie Didot. Verder: Fonderie de Perrenot (Avignon 1771) voor €3200 (100/150!), Fonderie de Chevillon (Lyon ca. 1848) samen met een proef van Jules Claye, een Parijse drukker, 1875, alsmede een dun proefje van de drukker Jean Marenigh in Livorno, 1809 (de lijst Sources for Italian typefouding van James Mosley vermeldt alleen een proef uit 1813) en een paar minder zeldzame proeven, totaal voor €2600 (300-500); een planoblad van Molé Jeune, 1815, €2000 (200/300), maar wel met bijgevoegd Fonderie Tarbé, 1835; een planoproef van Léger uit 1815 (Caractères d'Ecriture) voor €1000 (150-200), waarschijnlijk iets ouder dan het vrijwel identieke exemplaar waarvan Jammes een facsimile uitgaf; proeven van Derriey uit 1847, €1200 (300/500), inclusief proeven van Mayeur 1886, en Dutreix, Boudin, Warnery uit het begin van de vorige eeuw; Fann Street Foundry 1856 €1300 (50-100), een in leren band gebonden Turlot uit 1878, €500 (500/800), inclusief nog Turlot-proeven uit 1905 en 1914; drie schitterende foliobanden van Nebiolo 1887-1895, €1800 (100/150); Berthier & Durey 1890, folio, alleen vignetten, slechts €30 (50/100) en Renault 1890, €700 (100/150). Maar het klapstuk is wel een unieke verzamelband (50 × 32 cm) met proeven van Laurent et De Berny, 1830-1838, bladen in verschillende formaten, met lettertypen, vignetten, ornamenten, sierlijsten, met de tien bladen Feuilles Volantes (in de ongedateerde catalogus van Jammes van ongeveer twintig jaar geleden, betreffende de archieven en de bibliotheek van de failliete lettergieterij Deberny et Peignot, worden slechts vijf Feuilles vermeld) en ook nog enige planobladen met schitterende, geornamenteerde biljetletter. Is deze samengestelde proef gemaakt voor intern gebruik of voor een bijzondere klant? Wellicht is dit een uniek exemplaar. Ik moest bieden tot €6200 (1000/1500). Tegenwoordig heet dat, geloof ik, chemie, dat soms bijzondere contact tussen mensen. De veilingmeester had een schriftelijke bieding en het bod liep op van €1000 naar €6000. Ik moest eigenlijk stoppen, maar ik had sterk het gevoel dat hij aangaf ‘probeer het nog één keer’. Alles vreselijk veel geld, en daar bovenop komen nog 21,1% kosten. Maar ik mopper niet, ik ben zeer tevreden, ik heb heel goed gekocht en het was nooit gelukt als ik niet zelf bij de veiling was geweest.

Een paar proeven die ik niet kocht: Louis Luce, 1740, in een prachtig, perkamenten bandje. Ik ben gestopt bij €2800 (500/1000), waarvoor het werd afgeslagen. Ik heb dat kleine proefje al, het is gezet uit een 4-punts letter (de Perle), en heeft een omvang van slechts acht blaadjes. Het bijzondere aan mijn proef is, behalve dat hij grotere marges heeft, dat hij is bijgebonden bij Phaedri Fabulae, 1729, gezet uit een 4,5-punts letter, ook van Luce, genaamd La petite sédanoise en eveneens gedrukt bij de Imprimerie Royale. Ik kocht Phaedri ruim vijftien jaar geleden bij Jammes voor Ffrs 19.000, dat is nu omgerekend circa €3000. Wat betreft de kleinste letters, een 3-punts letter (demi-nompareille) werd in 1823 door Henri Didot gegraveerd. Een proef ervan is in mijn bezit. Fonderie Claude Mozet (Nantes 1754) moest ik voor €2600 (200/300) laten gaan. Claude Lamesle, 1742, €3100 (100/150) en Sieur Delacologne, 1773, €2800 (100/150) had ik al. Ze zijn betrekkelijk goedkoop verkocht. Verder: Epreuves des caractères français employés à l'Imprimerie impériale, à l'usage des protes et correcteurs, 96 pagina's, €6200! (200/300), ex-bibliotheek Marius Audin, auteur van onder andere Les livrets typographiques des fonderies françaises créées avant 1800, 1933, oplage 300, en veel andere standaardwerken op het gebied van het boekwezen. De vermelding ‘Provenance: Marius Audin’ staat bij veel nummers en het zou me niet verbazen wanneer Berès betrokken is geweest bij de liquidatie van Audins bibliotheek. John Lane vertelt mij dat andere letterproeven uit Audins bibliotheek zich nu in het Musée de l'Imprimerie in Lyon bevinden, opgericht door zijn zoon Maurice in 1964. Pierre Coudert, 1811, uiterst zeldzame letterproef, zes bedrukte foliobladen, geheel in goud gedrukt, opgedragen

[p. 120]

Twee pagina's in het originele formaat uit de letterproef van Louis Luce, 1740, met de 4-punts letter Perle, ‘gravé par ordre du Roy pour l'Imprimerie Royale’

aan le Roi de Rome, €2300 (300/500). Een zeer zeldzame proef van Louis Perrin, 1855, Pages de spécimen, van ‘de beste drukker uit Lyon in de 19^e eeuw’, €1500 (150/200). Imprimerie Impériale, caractères étrangers et exotiques, 1860, €3000 (1000/ 1500). De mooiste proef ooit, die van Derriey uit 1862, slechts €1500 (100/150), uiteraard heb ik die al. Dat is nauwelijks de prijs die men er 25 jaar geleden al voor moest betalen. Van Stempel 12 gebrocheerde, dunne proeven uit de jaren 1925-'30, waaronder Kleukens Scriptura, voor €2000 (200/300). Een belachelijk hoge opbrengst en zeer leerzaam voor mij in verband met mijn doubletten. En daar laat ik het bij.

Wat nog betreft Drouot Richelieu, dat is een groot gebouw met zestien zalen over drie etages. Ik vermoed dat Drouot die zalen verhuurt, inclusief facilitaire diensten. In vrijwel alle zalen worden spullen bezichtigd en veilingen gehouden. De commissair-priseur, die iets wil veilen, huurt een zaal en hangt boven de veilingtafel zijn naambord.

De postbode brengt me zojuist (4 oktober) de catalogus (ruim 1 kilo zwaar, 300 pagina's en nog meer afbeeldingen in kleur) van de volgende, op één na laatste veiling van de collectie Berès eind deze maand met veel incunabelen en andere beroemde boeken (zoals Merian, om een enkele te noemen). Daarmee vergeleken is de veiling die ik in juli bezocht peanuts, dan voel ik me klein. Waarom ben ik veertig jaar geleden niet begonnen met verzamelen van incunabelen: eenvoudig omdat ik ook toen het geld niet had. Er wordt een exemplaar van Schedel's Liber Chronicarum (1493), de zogenoemde Nuremberg Chronicle, onder de hamer gebracht, richtprijs €120.000-160.000. De derde en laatste veiling is op 16 december, met onder andere Theatrum orbis terrarum van Ortelius, geschatte opbrengst €100.000-150.000. Gezien deze prijzen is mijn Laurent et De Berny helemaal niet zo duur; mijn letterproeven zijn vaak veel zeldzamer en ik vind ze ook veel leuker.

ps: Bij de veiling van eind oktober kwam een Hornbook (een leesplankje met 26 letters voor leesonderwijs) onder de hamer, weliswaar van ivoor, 18^e-eeuws, formaat 15,5 × 8,5 cm en richtprijs €500/700. In mijn naïviteit meende ik met een schriftelijk bod van €820 wel kans te maken. Het bracht echter €11.000 op (all-in €13.631). In de 18^e eeuw kocht je daarvoor een riant herenhuis en/of een landgoed met buitenplaats. En die Nuremberg Chronicle is afgeslagen voor €260.000 (all-in €306.736).

Jan Tholenaar