De Boekenwereld. Jaargang 22

[p. 66]

Dansen en Rhytmen
Een bundel prozagedichten met een band die de gemoederen in beweging bracht^*
J.F. Heijbroek en andries F.J.M. Munnichs

Isaac Israels verhuisde in 1887 - zoals veel van zijn tijdgenoten - van Den Haag naar Amsterdam. Eerst betrok hij een atelier op Rozengracht 15. Daarna vestigde hij zich in het pand Warmoesstraat 12, een huis dat met de achterzijde in het toen nog ongedempte deel van het Damrak stond.¹ Rond de euwwisseling zou hier de Beurs van Berlage verrijzen.

‘Daar in de buurt van den Zeedijk en de oude stadsgedeelten der Burgwallen’ - aldus de schrijver Frans Erens over zijn vriend Isaac Israels - ‘ging den artiest de wereld geheel nieuw open en ontdekte hij den kleurenrijkdom dier Amsterdamsche huizen die zooveel merkwaardigs hebben zien passeeren voor hunne glazen en wier muren zoveel hebben omsloten. Als oude boomstronken naar alle zijden vergroeid en gewrongen zijn die woningen geworden en gegroeid in lief en leed. De rijke en vermaarde kooplieden der zeventiende en achttiende eeuwen hebben plaats gemaakt voor een geheel ander soort menschen. Allerlei slag van meiden en kerels huizen op het oogenblik in de vertrekken der deftige burgers van vroeger tijd en zang en spel van de harmonica klinkt nu op den drempel der deuren, waar vroeger de breede kop van een groothandelaar den rook zijner pijp opblies in de tevredenheid over de opgestapelde tonnen gouds.

Maar al is de rijkdom uitgetogen, de schoonheid is er gebleven. De lichteffecten in de duistere spelonken van den dans, het stofferig waaien der gouden glanzen, de breed-roode handen en hangende roode lippen der dansende meiden, het vliegen hunner rokken in den wervelenden draai, zij zijn schoon en groot, al is het op een andere manier en even belangrijk als een zonsondergang. Er is beweging en schittering in die vensters met hun fonkelende liqueuren en het rumoert en zingt en neuriet om u heen waarbij de geluiden tot een zonderlinge harmonie te samen vlieten.’²

Samen maakten Erens en Israels lange zwerftochten door nachtelijk Amsterdam. Ze trokken van het ene café naar het andere en streken regelmatig neer in een van de dansgelegenheden aan de Warmoesstraat en de Zeedijk. Naar aanleiding van die bezoeken en enkele festiviteiten, zoals de intocht van keizer Wilhelm ii in 1891, schreef Erens een aantal korte ‘prozagedichten’ en enkele impressionistische schetsen die hij tussen augustus 1886 en december 1892 afzonderlijk publiceerde in De Nieuwe Gids.³ In 1892 informeerde hij bij uitgever Willem Versluys⁴ of die belangstelling had de teksten te bundelen en uit te geven onder de titel Dansen en Rhytmen. Na enig informeel overleg over wat wel en wat niet in de bundel opgenomen diende te worden, kwam het omslag ter sprake.

Boezemvriend Isaac Israels moest de band ontwerpen. Die had overigens nog nooit iets met boekversieringen van doen gehad. Israels was een belezen man, maar boeken koesterde hij niet: ‘Zij vlogen’, volgens Erens, ‘door zijn atelier op goed geluk of soms verschroeid door begin van brand, of dienend als hoofdkussen voor het moede hoofd van een model uit de achterbuurten of als onderstel voor een bord met een warm gebakken biefstuk. Eenmaal gelezen verdwenen de boeken onnaspeurlijk langzamerhand het een na het ander.’⁵ Toch nam Israels de taak op zich een ontwerp voor een bandstempel en een omslagtekening te maken; de eerste voor de gebonden en de tweede voor de ingenaaide uitgave. Het werden

* Wij danken prof. dr. E. Braches en drs. R.J. te Rijdt die dit artikel lazen en van kritische kanttekenngen voorzagen.

1 Over Isaac Israels (1865-1934) bestaat één uitstekende monografie die twee drukken beleefde: Anna Wagner, Isaac Israels, Rotterdam 1967 en: Venlo 1985, herziene en uitgebreide druk. In dit artikel wordt alleen geciteerd naar de uitgave van 1985. Een ruwe selectie uit de overige literatuur: J.H. Reisel, Isaac Israels. Portret van een Hollandse impressionist, Amsterdam 1967. Anna Wagner, 143 maal Isaac Israels, Zeist (Het Zeister Slot) 20 april-5 augustus 1974. Saskia de Bodt e.a., Isaac Israels. Hollands impressionist, Rotterdam 1999.

2 F. Erens, ‘Isaac Israels’, Elsevier's Geillustreerd Maandschrift 10 (1900), deel XX, p. 3-5. Dit artikel werd zonder afbeeldingen onder dezelfde titel opgenomen in Frans Erens, Literaire wandelingen, Amsterdam 1906, p. 145-158 en afzonderlijk herdrukt als F. Erens, Isaac Israels, Amsterdam 1912 (Uitgevers-maatschappij ‘Elsevier’ in de serie Hollandsche schilders van dezen tijd). Jan Kalff geeft in zijn herinneringen een soortgelijke impressie van de buurt rond de Zeedijk, de Nes en de Warmoesstraat. Dit deel van de memoires is integraal gepubliceerd in Charles Vergeer, Toen werden schoot en boezem lekkernij Erotiek van de Tachtigers, Amsterdam 1990, p. 28-36.

3 Zie Frans Erens, Dansen en Rhytmen. Editie dr. H.G.M. Prick, twee delen, Nuth 1989. In het commentaar van Prick worden alle tijdschriftafleveringen genoemd waar de prozagedichten en schetsen van Erens gepubliceerd zijn, alvorens ze gebundeld werden in de eerste editie van Dansen en Rhytmen.
Erens introduceerde het prozagedicht in Nederland. Zie Jan-Willem van der Weij, Beweging en bewogenheid Het prozagedicht in de Nederlandse literatuur aan het einde van de negentiende eeuw, Amsterdam 1997 (dissertatie VU Amsterdam), p. 73-141.
Over Frans Erens (1857-1935) bestaat geen monografie. Tot de rijkste en belangrijkste - en daarom de meest geciteerde - contemporaine bronnen voor de kennis van de Beweging van Tachtig in het algemeen en het leven en werk van Frans Erens en Isaac Israels in het bijzonder behoren ongetwijfeld Frans Erens' memoires die, gebundeld onder de titel Vervlogen jaren, postuum werden gepubliceerd:
Eerste druk: Mr. Frans Erens, Vervlogen jaren. Met een voorwoord [Over Frans Erens] van dr. Anton van Duinkerken. [Met 24 foto's]. Thijmfonds, Den Haag 1938. XVI + 204 pp. + 4 bladen met foto's. [Een deel van de oplage verscheen als titeluitgave met vervanging van de uitgeversnaam door: Ten Hagen's drukkerij en uitgevers-mij. N.V.]
Tweede druk: Mr. Frans Erens, Vervlogen jaren. Vervolledigd uitgegeven en van aantekeningen voorzien door Harry G.M. Prick. Met een inleiding van Anton van Duinkerken. [Met 17 foto's]. N.V. Uitgevers-Maatschappij W.E.J. Tjeenk Willink, Zwolle 1958. 486 pp. + 6 bladen met foto's. (Zwolse Drukken en Herdrukken voor de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden, nr. 29). [Een deel van de oplage verscheen als titeluitgave met vervanging van de auteursnaam door: Frans Erens en van de uitgeversnaam, plaats en jaar door: Martinus Nijhoff, 's-Gravenhage 1982. Ongewijzigde herdruk. 486 pp. + 6 bladen met foto's. (Nijhoffs Nederlandse Klassieken. Uitgegeven in samenwerking met de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde)]
Derde druk: Frans Erens, Vervlogen jaren. Met een woord vooraf door Sophie Erens-Bouvy. Bezorgd en van aantekeningen voorzien door Harry G.M. Prick. [Met 57 foto's]. Uitg. De Arbeiderspers, Amsterdam 1989.468 pp. + 16 bladen met foto's. (In de reeks ‘Privé-domein’, nr. 154). In dit artikel wordt alleen geciteerd uit de uitgave van 1989.
Naast deze memoires van Erens bestaat er een brievenuitgave van Harry G.M. Prick, Een weefsel van overpeinzingen. Causerie over Frans Erens in diens briefwisseling met Andries Bonger, Nijmegen (Uitgeverij Vriendenlust) 1986.

4 Over Versluys (1851-1937) en zijn vrouw verscheen: Joost Nijsen, ‘Twee zulke goede namen. Willem Versluys en Annette Versluys-Poelman, uitgevers te Amsterdam’. In: Optima, cahier voor literatuur en boekwezen 7 (1989), p. 93-135. In de noten wordt verwezen naar de literatuur tot dan toe.

5 Erens 1900, op cit. (noot 2), p. 2.

[p. 67]

Afbeelding 1 De band van de gebonden uitgave van Frans Erens, Dansen en Rhytmen, 1893. Ontworpen door Isaac Israels. Erens-archief, Nijmegen

Afbeelding 2 Het omslag van de ingenaaide uitgave van Frans Erens, Dansen en Rhytmen, 1893. Ontworpen door Isaac Israels. Erens-archief, Nijmegen

twee totaal verschillende voorstellingen (afbeelding 1-2). Dansen en Rhytmen verscheen begin mei 1893.

In Versluys tussen oud en nieuw uit 1986 schrijft Enno Endt als eerste over de gebonden én de ingenaaide editie.⁶ In de catalogus In den zoeten inval van antiquariaat Schuhmacher uit november 1989 zijn de gebonden en de ingenaaide uitgave in één catalogus te koop aangeboden en naast elkaar afgebeeld.⁷ Het verschil is overduidelijk. De gebonden exemplaren hebben een roodbruine tekening en belettering op een lichtgroene ondergrond; de crème papieren omslag van de ingenaaide uitgave heeft een zwarte tekening en belettering. Voor omslag en band bestaan in totaal zo'n twintig ontwerptekeningen in openbare en particuliere verzamelingen. De kunsthistorische literatuur noemt alleen de bandtekening van Dansen en Rhytmen.⁸ Over de omslagtekening wordt niet gerept.

6 Enno Endt, Versluys tussen oud en nieuw, Utrecht/Almere 1986, p. 15. Ernst Braches noemt alleen de gebonden editie. Zie: E. Braches, Het boek als Nieuwe Kunst 1892-1903 Een studie in Art Nouveau, Utrecht 1973, P. 470, nr. 930505 en E. Braches, Nieuwe Kunst en het boek. Een studie in Art Nouveau. Heruitgegeven met supplementen en ca. driehonderd afbeeldingen in kleur, Amsterdam 2003, deel 2, p. 636, nr 930505. In Charles Nypels, ‘In memoriam Mr. François Erens’. In: Den Gulden Winckel 34 (1935) nr. 12, p. 6 is de omslag van de ingenaaide editie voor het eerst afgebeeld. Hoewel Nypels schrijft dat het om de ‘omslagteekening’ gaat, lijkt het er meer op dat de omslag is afgebeeld. Een zelfde vergissing wordt gemaakt door Enno Endt in Richard Bionda en Carel Blotkamp (red), De schilders van Tachtig Nederlandse schilderkunst 1880-1895, Zwolle/Amsterdam 1991, p. 29.

7 In den zoeten inval. Catalogus 220 van Antiquariaat Schuhmacher [1989], nr. 64, p 10-11. Deze catalogus verscheen bij de tentoonstelling Nederlandse Literatuur & Drukkunst, 246 Collector's Items uit de Schatkamer van Antiquariaat Schuhmacher (van 15 tot 25 november 1989). Nr. 64 is thans aanwezig in het Erensarchief, Nijmegen. De beschrijvingen van de gebonden en de ingenaaide editie zijn helaas verwisseld Opmerkelijk is dat geen van beide uitgaven wordt genoemd in prospectussen van Willem Versluys. In Brinkman's catalogus van boeken, plaat- en kaartwerken, p. 203 wordt vermeld dat de niet gebonden editie f1, 50 en de gebonden editie f2, 25 kostte. Over de oplage wordt geen mededeling gedaan. Die doet er hier minder toe; immers een uitgever van een bundel als Dansen en Rhytmen liet maar een deel van de oplage innaaien en binden, terwijl hij de rest in plano of gevouwen liet opslaan. Als een boek goed liep, liet hij een nieuwe partij in de band zetten. Vaak was dan het linnen dat aanvankelijk gebruikt was, met meer voorhanden en dikwijls wisselde het schutblad van kleur. Zo ontstonden kleurvananten (vriendelijke mededeling E. Braches).

8 Zie bijvoorbeeld Wagner 1985, op cit. (noot 1), p. 41 en Nederlandse tekeningen uit de negentiende eeuw. Keuze uit de verzameling van het prentenkabinet, deel 2: 1850-1900, Rotterdam (Museum Boymans-van Beuningen) 9 april - 9 juli 1995, p. 228-230 en De Bodt, op cit. (noot 1), p. 17.

Omslag

Voor het omslag bestaan - voorzover bekend - drie getekende ontwerpen (afbeelding 3, 5 en 6). Bij alledrie staan steeds een harmonicaspeler, een fluitspelend jongetje en een dansend paar te halven lijve centraal. Op de achterkant van de tekening uit Museum Boijmans Van Beuningen heeft Israels nog een vierde schetsje (afbeelding 4) gemaakt waarbij het dansende paar zich niet rechts maar links bevindt. Het getekende clichémodel is tot nu toe niet boven water gekomen. De ontwerpen voor deze ingenaaide uitgave houden direct verband met enkele monumentale zwartkrijttekeningen, pastels en olieverfschilderijen van Isaac Israels (afbeelding 7-11 en afbeelding 30-31). Volgens Erens zijn ze gemaakt in een danshuis aan de Zeedijk.⁹ Ook Breitner frequenteerde die uitgaansgelegenheid (afbeelding 12).

9 Erens 1900, op cit (noot 2), afbeelding op p 7 en L. Bénédite, De Schilderkunst der XIX^de eeuw in Frankrijk, Engeland, Amerika, Nederland, Belgie, Duitschland, Oostenrijk, Scandinavie, Rusland, Spanje en Italie voor Nederland bewerkt door G.H. Marius, Amsterdam 1910, afbeelding op p. 262 In Elsbeth Veldpape, Isaac Israels. Chroniqueur van het vlietende leven, Otterlo (Kroller-Muller Museum] 1999, p. 136-137 zijn verschillende tekeningen afgebeeld die eveneens verband houden met de afbeeldingen 7-11 en 30-31. Ook het schilderij In het danshuis, tekst en afbeelding op p. 112-113 hangt samen met deze groep tekeningen.

[p. 68]

Afbeelding 3 Ontwerptekening door Isaac Israels voor de ingenaaide uitgave van Frans Erens, Dansen en Rhytmen, 1893. Zwart krijt en penseel in zwart, 212 × 163 mm (recto). Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam (inv. nr. MB 525)

Afbeelding 4: zie omslag en bijschrift op p. 65

Afbeelding 5 Ontwerptekening door Isaac Israels voor de ingenaaide uitgave van Frans Erens, Dansen en Rhytmen, 1893. Pen en penseel in zwart, 215 × 139 mm. Gesigneerd m.o.: 1 i.
Gemeentemuseum, Den Haag (bruikleen Wibbina Stichting; inv. nr. T 768-X-1972)

Afbeelding 6 Ontwerptekening door Isaac Israels voor de ingenaaide uitgave van Frans Erens, Dansen en Rhytmen, 1893.
Oostindische inkt en zwart krijt, 212 × 177 mm (recto). Gesigneerd l.o.: i i. Gemeentemuseum, Den Haag (bruikleen Wibbina Stichting; inv. nr. T 770-X-1972). Ter hoogte van de rug zijn enkele karikaturale figuurtjes getekend

[p. 69]

Band

Op een ontwerptekening in het Haags Gemeentemuseum (afbeelding 6; zie ook afbeelding 13) is op de rug van het omslag in de ontwerptekening een aantal karikaturale figuurtjes geplaatst. De één hanteert een viool, de ander draagt een puntmuts. Enkele van deze karikaturen keren terug als achtergrondorkest op de voorzijde van de gebonden uitgave. Hier figureert op de voorgrond een drietal dansende paren, door Erens zo beeldend beschreven: ‘de Zeedijk is voor hen de buurt van ontspanning en plezier: daar gaan ze 's avonds “draaien” zooals ze het voortreffelijk noemen en buiten die straten houdt de wereld voor hen op’.¹⁰

Een overgang tussen beide ontwerpen vormt één van de vier tekeningen in Museum Boijmans Van Beuningen te Rotterdam waarop het dansende paar van de ingenaaide uitgave gecombineerd is met enkele muzikanten uit de achtergrond van de gebonden editie (afbeelding 14).

Het is moeilijk een duidelijke volgorde in de tekeningen voor de band aan te brengen. De zes bladen uit het bezit van Frans Erens (waarvan zich nu drie in het Erens-archief en de andere drie in een particuliere collectie bevinden) hebben alle betrekking op de gebonden editie van Dansen en Rhytmen (afbeelding 17-19 en afbeelding 21-23). Verschillen treden vooral op in de wijze van belettering en in de plaats van de naam van de auteur en die van de uitgever. Op twee ontwerpen is de naam van de uitgever zelfs weggelaten. Een van de tekeningen is - zoals goed te zien is - het clichémodel (afbeelding 18). Op dit blad is als correctie aan de rechterzijde een vrouwenkopje op een apart stukje papier geplakt. De tekening komt geheel overeen met het gerealiseerde bandontwerp. Drie van de vier studies uit Museum Boijmans Van Beuningen die Israels in 1898 aan de toenmalige directeur P. Haverkorn van Rijsewijk schonk (afbeelding 14, 20 en 24), staan qua uitvoering dichtbij de zes tekeningen uit het bezit van Erens. In de studies uit het Haags Gemeentemuseum is Israels nog zoekend naar de juiste balans tussen de voorstelling en de belettering (afbeelding 15-16). De tekening uit de voormalige collectie van dr. J.F.S. Esser (afbeelding 25) en het blad uit het Amsterdams Gemeentearchief (afbeelding 26) lijken varianten te zijn op de bladen uit het voormalige bezit van Erens en het groepje uit Museum Boijmans Van Beuningen: nu eens met de violist centraal, dan weer met het hele orkest op de achtergrond.

10 Erens 1900, op. cit. (noot 2), p. 8.

Bladomlijstingen

Wat tot nu toe onopgemerkt is gebleven, is dat Israels zich niet alleen met het ontwerp van de band heeft beziggehouden, maar ook een drietal tekeningen heeft gemaakt die direct samenhangen met afzonderlijke prozagedichten in de bundel.¹¹ De één draagt als titel ‘Intocht’ (afbeelding 27) en de andere twee ‘Zeedijk’ (afbeelding 28-29). Op de eerste tekening is rechts op de Nederlandse vlag met oranje wimpel een deel van de tekst van ‘Intocht’ met nieuwe afbrekingen opgenomen. Het middendeel van de tekst is weggelaten. Het prozagedicht heeft betrekking op het bezoek dat de Duitse keizer Wilhelm ii met zijn gevolg in 1891 aan ons land bracht. Op 30 juni voer het keizerlijke jacht van IJmuiden naar Amsterdam, waar het hoge bezoek - op de tekening van Israels door een bijna Ensoriaanse mensenmassa - enthousiast werd onthaald. Op eenzelfde manier is een begin gemaakt met het prozagedicht ‘Zeedijk’. Ook hier is geprobeerd tekst en beeld met elkaar te verenigen. Blijkbaar is al gauw afgezien van deze kostbare maar zeer aantrekkelijke uitvoering, want voor meer dan de twee genoemde prozagedichten zijn geen bladomlijstingen bekend.

11 Eén ervan (inv. nr. kms 1398-00) voor het prozagedicht ‘Zeedijk’ uit de collectie van het Museum Kroller-Muller wordt in de meest recente publicatie van die instelling ten onrechte een omslagontwerp voor Dansen en Rhytmen genoemd. De bundel wordt bovendien per abuis als novelle aangeduid. Zie Veldpape, op. cit (noot 9), p. 136-137. Een andere tekening voor hetzelfde prozagedicht bevond zich indertijd in de collectie van dr. J.F.S. Esser. Zie ‘Een verzameling Tekeningen en Aquarellen van wijlen Dr J.[F.S.] Esser’, in: Catalogus van de veiling van schilderijen, antiquiteiten, oosterse tapijten, juwelen, zilveren werken..., Amsterdam (Kunstveilingen S.J. Mak van Waay) 14 juni 1949, nr. 420 [2 stuks] Een ervan wordt abusievelijk omschreven als ‘Ontwerp voor “Zeedijk Leed”’. Bedoeld wordt ‘Zeedijk’, het prozagedicht uit Dansen en Rhytmen. De beschrijver heeft gelezen ‘Zeedijk Leed’ in plaats van ‘Zeedijk Zeed’.

[p. 70]

Afbeelding 7: Isaac Israels, Danshuis aan de Zeedijk, 1892/'93. Zwart krijt, 325 × 350 mm. Gesigneerd r.o.: Isaac Israels. Particuliere collectie

Afbeelding 8: Isaac Israels, Danshuis aan de Zeedijk, 1892/'93. Pastel (of aquarel?), maten onbekend. Gesigneerd m.o.: isaac israels. Verblijfplaats onbekend. Afgebeeld onder andere in Erens 1900, op. cit. (noot 2), p. 7

Afbeelding 9: Isaac Israels, Harmonicaspeler, 1892/'93. Zwart krijt, 645 × 530 mm. Gesigneerd m.o.: Isaac Israels. Particuliere collectie

Afbeelding 10: Isaac Israels, Harmonicaspeler, 1892/'93. Zwart krijt, 327 × 347 mm (dagmaat). Gesigneerd l.o.: Isaac Israels. Particuliere collectie

[p. 71]

Afbeelding 11: Isaac Israels, Danshuis aan de Zeedijk, 1892/'93. Pastel, 291 × 443 mm (dagmaat). Gesigneerd r.o.: Isaac Israels. Erens-archief, Nijmegen

Afbeelding 12: G.H. Breitner, Dansend paar, 1892/'93. Zwart krijt, 418 × 448 mm. Gesigneerd l.o.: G.H.B. Topografisch Historische Atlas, Gemeentearchief, Amsterdam

[p. 72]

Afbeelding 13: Blad met karikaturale figuurtjes door Isaac Israels. Enkele ervan zijn gebruikt voor het achtergrondorkestje op de gebonden uitgave van Frans Erens, Dansen en Rhytmen, 1893. Oostindische inkt, 212 × 177 mm (verso). Gemeentemuseum, Den Haag (bruikleen Wibbina Stichting; inv. nr. T 770-X-1572)

Afbeelding 14: Ontwerptekening door Isaac Israels voor de gebonden uitgave van Frans Erens, Dansen en Rhytmen, 1893. Pen in zwart en blauw, 210 × 159 mm (recto). Museum Boijmans Van Beuningen (inv. nr. MB 523)

Afbeelding 15: Schetsmatige ontwerptekening met het orkest en twee dansende paren door Isaac Israels voor de gebonden uitgave van Frans Erens, Dansen en Rhytmen, 1893. Zwart krijt, pen en penseel in zwart, 212 × 177 mm (recto). Gesigneerd l.o.: i i. Gemeentemuseum, Den Haag (bruikleen Wibbina Stichting; inv. nr. T 769-X-1972)

Afbeelding 16: Schetsmatige ontwerptekening met twee dansende paren waarbij het orkest een polonaise maakt, door Isaac Israels voor de gebonden uitgave van Frans Erens, Dansen en Rhytmen, 1893. Pen en penseel in zwart, 212 × 177 mm (verso). Gemeentemuseum, Den Haag (bruikleen Wibbina Stichting; inv. nr. T 769-X-1972)

[p. 73]

Afbeelding 17: Ontwerptekening met het orkest en twee dansende paren door Isaac Israels voor de gebonden uitgave van Frans Erens, Dansen en Rhytmen, 1893. Pen en penseel in zwart, en zwart krijt, 187 × 145 mm (dagmaat). Erens-archief, Nijmegen

Afbeelding 18: Ontwerptekening met orkest en drie dansende paren door Isaac Israels voor de gebonden uitgave van Frans Erens, Dansen en Rhytmen, 1893. Rechts een op een apart papiertje opgeplakt vrouwenkopje. Pen en penseel in zwart, 211 × 172 mm (bladmaat). Particuliere collectie. Foto Erens-archief, Nijmegen

Afbeelding 19: Ontwerptekening met orkest en drie dansende paren door Isaac Israels voor de gebonden uitgave van Frans Erens, Dansen en Rhytmen, 1893. Pen en penseel in zwart, 213 × 166 mm (bladmaat). Particuliere collectie. Foto Erens-archief, Nijmegen

Afbeelding 20: Ontwerptekening door Isaac Israels voor de gebonden uitgave van Frans Erens, Dansen en Rhytmen, 1893. Pen en penseel in zwart, 209 × 173 mm. Museum Boijmans Van Beuningen (mv. nr. MB 524)

[p. 74]

Afbeelding 21: Ontwerptekening met orkest en drie dansende paren door Isaac Israels voor de gebonden uitgave van Frans Erens, Dansen en Rhytmen, 1893. Pen en penseel in zwart, en zwart krijt, 209 × 174 mm (bladmaat). Particuliere collectie. Foto Erens-archief, Nijmegen

Afbeelding 22: Ontwerptekening met orkest en drie dansende paren door Isaac Israels voor de gebonden uitgave van Frans Erens, Dansen en Rhytmen, 1893. Pen en penseel in zwart, 187 × 147 mm (dagmaat). Erens-archief, Nijmegen

Afbeelding 23: Ontwerptekening met orkest en vier dansende paren door Isaac Israels voor de gebonden uitgave van Frans Erens, Dansen en Rhytmen, 1893. Pen en penseel in zwart, en zwart krijt, 187 × 143 mm (dagmaat). Erens-archief, Nijmegen

Afbeelding 24: Ontwerptekening met nauwelijks zichtbaar orkest en drie à vier dansende paren door Isaac Israels voor de gebonden uitgave van Frans Erens, Dansen en Rhytmen, 1893. Zwart krijt, penseel in zwart, 198 × 160 mm. Museum Boijmans Van Beuningen (inv. nr. MB 522)

[p. 75]

Afbeelding 25: Ontwerptekening met violist en vier dansende paren door Isaac Israels voor de gebonden uitgave van Frans Erens, Dansen en Rhytmen, 1893. Zwart krijt, 190 × 150 mm. Gesigneerd r.o.: Isaac Israels. Verblijfplaats onbekend (voorheen collectie dr. J F.S. Esser)

Afbeelding 26: Ontwerptekening met orkest en vier dansende paren door Isaac Israels voor de gebonden uitgave van Frans Erens, Dansen en Rhytmen, 1893. Zwart krijt en penseel in zwart, 207 × 235 mm. Gesigneerd l.o.: Isaac Israels. Topografisch Historische Atlas, Gemeentearchief, Amsterdam

Geen voorstudies

Enkele bladen van Israels die tot voor kort beschouwd werden als voorstudies voor de band van Dansen en Rhytmen, zijn dat zeker niet. De twee tekeningen uit de voormalige verzameling van de Weesper huisarts R. Wartena (afbeelding 30-31) zijn weliswaar gemaakt in het danshuis aan de Zeedijk, maar kunnen in direct verband gebracht worden met de voornoemde zwartkrijttekeningen, pastels en olieverfschilderijen van Israels en Breitner.¹²

12 Cat tent. Isaac Israels, de tekenaar 1865-1934, een eeuw na zijn geboorte, Haarlem (Frans Halsmuseum) 6 februari-4 april 1965, p. 30, nr. 79.

Willem Versluys

Willem Versluys vestigde zich in 1875 in Groningen met een boekhandel/uitgeverij en verhuisde in 1882 naar Amsterdam. Daar kwam hij in contact met de oprichters van De Nieuwe Gids, wier tijdschrift hij negen jaar uitgaf. Van origine was hij schoolboekenuitgever en later publiceerde hij ook tijdschriften als De Levende Natuur en gaf hij plaatwerken onder redactie van H.P. Bremmer uit op het gebied van de beeldende kunst. Vermoedelijk is Dansen en Rhytmen gedrukt bij J. Clausen in Amsterdam, bij wie De Nieuwe Gids vanaf het begin - en in 1893 nog steeds - werd gedrukt. De correspondentie met uitgever Willem Versluys over Dansen en Rhytmen bestaat uit zeven korte brieven.¹³ Versluys maakte weinig uitgaven waarbij vooraanstaande kunstenaars zorg droegen voor het bandontwerp.¹⁴ Die verschenen vooral bij S.L. van Looy, L.J. Veen en Scheltema & Holkema's Boekhandel. Voor Isaac Israels waren de band en het omslag voor Dansen en Rhytmen (afbeelding 1 en 2) het eerste en ook het laatste bandontwerp dat hij maakte. Of hij voor zijn tekenwerk betaald

13 De brieven van F. Erens aan W. Versluys beslaan de periode juli 1892 - april 1893. Archief Versluys, Letterkundig Museum, 's-Gravenhage. J. Clausen was ook de drukker van het academisch proefschrift Strafbare bevoordeling van schuldeischers bij faillissement, waarop Frans Erens op 25 juni 1888 aan de universiteit van Amsterdam was gepromoveerd tot doctor in de rechtswetenschap. Bij die gelegenheid had Isaac Israels gefungeerd als één van de paranimfen en werd hij als zodanig getekend in zwart krijt door de ook aanwezige Jacobus van Looy (1855-1938). Deze tekening bevindt zich in het Erens-archief, Nijmegen.

14 Zie Endt, op. cit. (noot 6), p. 9.

[p. 76]

Afbeelding 27: Ontwerptekening door Isaac Israels voor het prozagedicht ‘Intocht’, 1893. Pen en penseel in zwart en rood, blauw en oranje, 334 × 225 mm. Erens-archief, Nijmegen

[p. 77]

Afbeelding 28: Ontwerptekening door Isaac Israels voor het prozagedicht ‘Zeedijk’, 1893. Pen in zwart, 333 × 200 mm. Gesigneerd r.o.: Isaac Israels. Kroller-Muller Museum (inv. nr. 1398-00)

[p. 78]

Afbeelding 29: Ontwerptekening door Isaac Israels voor het prozagedicht ‘Zeedijk’, 1893. Pen in zwart, 330 × 190 mm. Gesigneerd r.o.: Isaac Israels. Verblijfplaats onbekend (voorheen collectie dr. J.F.S. Esser)

[p. 79]

Afbeelding 30: Isaac Israels, Harmonicaspeler, 1892/'93. Zwart krijt, 240 × 143 mm. Voorheen collectie R. Wartena, thans in de kunsthandel

Afbeelding 31: Isaac Israels, Drie vrouwen in een danshuis, 1892/'93. Zwart krijt, 277 × 196 mm. Voorheen collectie R. Wartena, thans in de kunsthandel

werd, is niet bekend. Israels had niet veel affiniteit met het illustreren van boeken. Toen M.J. Brusse hem vroeg of hij het boek Boefje wilde verluchtigen, antwoordde hij: ‘Daar mis ik volkomen de fantasie voor, om voor een verhaal, zoo uit m'n hoofd, een boekomslag te teekenen.’¹⁵ Alleen bij de uitgave Achter de coulissen van M.J. Brusse uit 1903 sierde een tekening van Isaac het omslag, maar die was niet door de kunstenaar speciaal daarvoor gemaakt.¹⁶ Zijn vader, Jozef Israëls, had namelijk een bestaande tekening van zijn zoon geschikt bevonden voor dit doel en die vervolgens ter beschikking gesteld.¹⁷

15 Anna Wagner, ‘Enkele schetsboeken van Isaac Israels’, Bulletin Museum Boymans-van Beuningen 12 (1961), p. 46.

16 Sjoerd van Faassen, Hans Oldewarris en Kees Thomassen (red.), W.L. & J Brasse's Uitgeversmaatschappij 1903-1965, Rotterdam 1993, p 104, nr 1.

17 Wagner, op. cit. (noot 15), p. 46, noot 12.

De reacties

De reacties op zowel de band als het omslag van Dansen en Rhytmen waren voor het grootste deel zeer negatief. Alphons Diepenbrock, die korte tijd met Erens in de Jacob van Campenstraat 37 had gewoond, schreef aan A.J. Derkinderen dat hij de band die Israels voor het boek van Erens had gemaakt ‘als band en als teekening slecht’ vond.¹⁸ In De Kroniek verscheen een kritische recensie, waarin de bespreker zich ook de moeite gaf uit te leggen waarom gedichten in proza, oftewel ‘stukjes proza in maat’ zo'n moeilijk genre is. ‘Om iets te zeggen en dan een eigenaardige maat in de zinnen te krijgen is zeer moeielijke kunst. B. v. een dans in woorden uit te drukken, dus in woorden een dansmaat leggen is 't mooiste en tevens moeielijkste wat we in dat genre kunnen doen. Wanneer we eenige menschen zien en hooren dansen in driekwartsmaat, en we willen die dans op de eenig-juiste manier in woorden laten hooren en zien, dan moet de schrijver in z'n stukje de driekwartsmaat weten

18 Brief van A. Diepenbrock aan A.J. Derkinderen, d.d. 25 mei 1893, geciteerd uit Eduard Reeser (red.), Alphons Diepenbrock. Brieven en documenten, deel 1, 's-Gravenhage 1962, p. 462. In verschillende week- en maandbladen werd de bundel gerecenseerd Frits Roosdorp (pseudoniem van Frederik Cornelis Marie Schroder) besprak Dansen en Rhytmen in het weekblad De Tribune (20 augustus 1893) en memoreerde later eveneens in De Tribune (15 oktober 1893) dat de bundel in de Mercure de France van oktober 1893 was besproken door Roland de Marès. Zie Erens, op cit (noot 3), p 308 en noot 574.

[p. 80]

Afbeelding 32: Frans en Sophie Erens in een vertrek van huize “De Kamp” te Schaesberg, eind 1912. Tegen de achterwand hangen zes gezamenlijk ingelijste ontwerpschetsen voor de gebonden editie van Dansen en Rhytmen. Foto P.G. Atamian, Heerlen. Erens-archief, Nijmegen

uit te leggen. De lezers moeten 't stampen, draaien en bewegen van de dansers in gedachte hooren en zien.’¹⁹ Israels heeft iets van die gedachte in zijn bandontwerpen tot uitdrukking willen brengen, zoals blijkt uit een korte discussie over het ontwerp met Breitner. Toen Israels hem vroeg wat hij van het linnen bandje vond, antwoordde Breitner: ‘'t Stempelbandje vind ik 't minst goed.’ Waarop Israels zei: ‘Zoo, vind je? Ik vind 't nog-al goed. 't Mouvement. [Hand-zwaai] Ik vind dat 't mouvement er nog-al goed inzit.’ En Breitner op zijn beurt: ‘Ik weet niet wat je bedoelt. 't Mouvement? Wat bedoel je met 't mouvement? Dat ze dansen? Ik vind dat ze heelemaal niet dansen.’²⁰ Ook bij Jan Veth kon de stempelband van Dansen en Rhytmen geen genade vinden. In De Amsterdammer gaf hij fundamentele kritiek op het ontwerp voor het bandstempel van Israels: ‘Het is volkomen oneigenlijk, een hoezeer ook fijn-expressieven pittoresken krabbel, zoo maar te doen reproduceeren voor een stempelband. Evenzeer als b.v. ook alle muziek toch noodwendig gezet wordt naar den aard van het instrument waarop zij wil worden uitgevoerd, - evenzoo is het fondamenteel dat elk teekenaar in den stijl van het ontworpene, geheel zich richte naar het karakter in aard en grondstof van zijn werk. Een in linnen af te drukken stempel nu, is iets dat hard in stugge stof geprent wordt, en daardoor al vaste kontoeren vraagt, - en het vierkante buitenste van een boek, het stijve schuttende, het schild dat door de handen gaat, eischt ook vanzelf naar den aard van zijn bestemming dat kantig gestempelde, dat bouwkunstig principieele, dat decoratief stevige van lijnenvulling.’ ‘Het smakelijk zich voordoende bandje schijnt ons waarlijk, - juist nu in den laatsten tijd de artiesten deze dingen weer zooveel beter gaan begrijpen - een opmerkelijke dwaling van den zooveel vermogen-

19 De recensie uit De Kroniek is opgenomen in Knipselboek Versluys-archief (p. 52), Letterkundig Museum, 's-Gravenhage.

20 Brief van G.J. Hofker aan W. Witsen, d.d. 7 mei 1893. Witsenarchief (nr. 181), Koninklijke Bibliotheek, 's-Gravenhage.

[p. 81]

den en approfondeerenden teekenaar. Wat Israëls bij de prozaschetsen van Erens wilde laten zien, is bizonder, maar zooals hij het gaf, is het als boekband-decoratie zeker niet op zijn plaats.’²¹ De teneur van de meeste recensies over de band en de inhoud is niet positief. De recensent van Dichterlijk Jong-Holland vond het maar ‘malle onzin’ en schreef zelfs over het prozagedicht ‘Literaire fantasie’: ‘wij moeten aan de normaliteit des schrijvers denkvermogen en aan het bestaan van zijn gezond oordeel twijfelen’. Hij vervolgde met de woorden: ‘De verdere onbeholpen geschreven stukjes, herinnerende aan het stamelen van een kind dat pas lezen leert, kunnen voor leesoefeningen gebezigd worden, mits men de lettergrepen door koppeltekens afscheidt...’²² De recensent van De Nederlandsche Spectator was al niet veel positiever. Afgezien van ‘Literaire Fantasie’, ‘Berbke’ en twee prozagedichten over ‘Dansen’ vond hij de rest maar ‘slappen zuigtandenstijl’ en herinneren aan ‘'t gebabbel van tweejarige kinderen’.²³ In de Haagse krant Het Vaderland verscheen een veel positievere bespreking. De recensent vond het jammer ‘dat de auteur wien men dichterlijk gevoel niet kan ontzeggen, daarbij zoo dikwijls in het platte vervalt’. In deze niet ondertekende recensie werd ook een vrij positief oordeel geveld over het uiterlijk van het boek: ‘De bundel is met smaak uitgegeven, maar het omslag is wat zwart uitgevallen.’²⁴ De bespreker doelt hier zeker op de ingenaaide editie van Dansen en Rhytmen.

Afbeelding 34: Henri Jonas, Portret van Frans Erens, 1924. (Frontispice Dansen en Rhytmen, uitgave Charles Nypels). Houtsnede, 142 × 100 mm. Erens-archief, Nijmegen

Afbeelding 33: Henri Jonas, Portret van Frans Erens, 1924. Zwart krijt, 378 × 288 mm (dagmaat). Gesigneerd r.o.: H Jonas. Erens-archief, Nijmegen

21 De Amsterdammer 7 mei 1893. Geciteerd uit Braches 1973, op cit (noot 6), p. 74.

22 De recensie uit Dichterlijk Jong-Holland is opgenomen in Knipselboek Versluys-archief (p. 51-52), Letterkundig Museum, 's-Gravenhage

23 ‘Wolfgang’, ‘Letterkundige kroniek’, De Nederlandsche Spectator 10 juni 1893, p. 184.

24 Het Vaderland 19 mei 1893. Knipselboek Versluys-archief, Letterkundig Museum, 's-Gravenhage.

Nog twee drukken

Na de eerste uitgave van 1893 is Dansen en Rhytmen tweemaal herdrukt. In mei 1925 verscheen de tweede - bibliofiele - druk, geproduceerd onder leiding van Charles Nypels op de eigen persen van Leiter-Nypels te Maastricht met letter en initialen van S.H. de Roos en een door de Maastrichtse kunstenaar Henri Jonas in hout gesneden portret van Erens (afbeelding 34). De oplage bestond uit 220 exemplaren, waarvan er twintig niet in de handel kwamen. Jonas tekende Erens' portret (afbeelding 33) op 20 oktober 1924 op ‘Heihof’, het bij Heerlen gelegen buitenverblijf van ir. Menten - broer van Erens' moeder Helena Bartholina Erens-Menten - dat door Frans Erens en zijn vrouw Sophie Erens-Bouvy werd be-

[p. 82]

woond van januari 1920 tot hun verhuizing naar Fillinges in de Haute-Savoie in november 1924. De houtsnede die Jonas maakte, diende als frontispice. Over de totstandkoming van deze uitgave is uitvoerig gepubliceerd in het Jaarboek Letterkundig Museum.²⁵ In 1941 wilde de firma Leiter-Nypels Dansen en Rhytmen nogmaals herdrukken. Door de onzekere situatie van dat moment is het er niet van gekomen. Wel verscheen decennia later, in 1989, een derde druk, met uitvoerig commentaar van Harry G.M. Prick, als 28ste goodwilluitgave van Drukkerij Rosbeek in Nuth, uitgegeven ter gelegenheid van de uitreiking van de tweede Frans Erens-prijs op 9 december 1989 te Maastricht.²⁶

Van de door Israels ontworpen bandjes duiken regelmatig exemplaren op veilingen op. Israels zelf had één, vermoedelijk gebonden exemplaar aan Versluys gevraagd, terwijl zijn ouders beide uitvoeringen toegestuurd hadden gekregen. Isaac Israels zei altijd ‘dat hij geen boekenkast wilde aanschaffen, want dan zou hij zijn boeken gaan bewaren en dan zou hij langzamerhand een bibliotheek krijgen en daar zou hij last van krijgen.’²⁷

25 Zie Theo Bijvoet, ‘“Wat een leuke oude kabouter”. Charles Nypels als uitgever van Frans Erens’, Jaarboek Letterkundig Museum 2 (1993), p. 27-42. Een uitvoerige reactie op dit artikel publiceerde Harry G.M. Prick in ‘Faits divers over Frans Erens en twee ons gemengde noten’. In. Maatstaf 42 (1994), p. 42-67. Het getekende portret van Erens door Jonas werd voor het eerst gepubliceerd in Nypels, op. cit. (noot 6), p. 4.

26 Frans Erens, Dansen en Rhytmen. Editie dr. H.G.M. Prick, twee delen, Nuth 1989. In Prick, op cit. (noot 25), p. 56-57 worden nog enkele pogingen genoemd om Dansen en Rhytmen te herdrukken.

27 Erens, op cit (noot 3), p. 324.