De Boekenwereld. Jaargang 21

[p. 313]

Verschenen boeken

Jacques Dane en Tonnis E. Musschenga, Door boekband bekoord, Groningen, Vereniging Vrienden der Rijksuniversiteit Groningen & Barkhuis Publishing, 2005, 111 p., ISBN 90 77922 02 4, €12,70.

In de ub Groningen was dit voorjaar te zien de tentoonstelling Door boekband bekoord: boekbanden van protestants-christelijke uitgevers 1892-1940 uit de Nederlandse industriële boekbandencollectie van de Universiteitsbibliotheek Groningen. In 1974 werd bij het Utrechtse antiquariaat Niek Waterbolk door die instelling een collectie van circa duizend banden, geselecteerd op onderwerp, gekocht. Deze werken beslaan de periode 1892-1940 en zijn verschenen bij Nederlandse uitgevers. De verzameling telt thans zo'n vijfduizend banden. Soortgelijke collecties zijn tegenwoordig te vinden in de universiteitsbibliotheken van Leiden, Nijmegen en Amsterdam, en in die van het Museum van het Boek in Den Haag. Ook het Stedelijk Museum bezit een fraaie - zij het meer op de vormgeving toegespitste - collectie, namelijk die van Bob Nijkerk.

De ub Groningen toonde een selectie uit haar ‘calvinistische’ boekbandencollectie. Bij de expositie is een handzaam boekje verschenen. Na inleidingen over aspecten van de vooroorlogse protestants-christelijke leescultuur is een overzicht van de uitgeverijen op dit gebied opgenomen; verder de vignetten van die uitgeverijen en een biografische schets van de belangrijkste boekbandontwerpers. Daarna volgt een lijst van de tentoongestelde boeken en ten slotte een kleurkatern met enige saillante voorbeelden.

In Door boekband bekoord treden bekende en vrijwel vergeten boekbandontwerpers voor het voetlicht. De toptien in de collectie van de Groningse ub wordt aangevoerd door Johan H. Isings jr., Jacobus Ph. Wormser, Karel Hoekendijk, Cornelis A. (André) Vlaanderen, Franciscus (Frans) M. van Noorden en Benjamin S. Claus.

De laatste jaren wordt steeds meer gepubliceerd



over boekbandontwerpers, uitgeversvignetten, en dergelijke. In monografieën over beeldend kunstenaars en studies over uitgeverijen zijn regelmatig hoofdstukken te vinden over die aspecten van het boekenvak. Door boekband bekoord levert een nuttige bijdrage aan dit jarenlang veronachtzaamde gebied van de boekgeschiedenis. (jfh)

Francisca A.J. Hoogendijk & Brian P Muhs, Handschrift op papyrus. De ontwikkeling van Egyptisch en Grieks schrift aan de hand van papyri en ostraca uit de collectie van het Papyrologisch Instituut te Leiden. Jubileumuitgave ter gelegenheid van het zeventigjarig bestaan van het Papyrologisch Instituut, Leiden, 19 januari 1935-2005. Leiden, Universiteitsbibliotheek, 2005 (Kleine publicaties van de Leidse Universiteitsbibliotheek, 65), geïll., 70 p., ISSN 0921-9293, €7,50.

[p. 314]

Zelden heb ik in zo'n kort bestek een duidelijker uitleg gekregen over de ontwikkeling van de Egyptische schriften vanaf de vierde eeuw voor tot de derde eeuw na Christus, over wat papyrologie is en over de paleografische problematiek die daarmee samenhangt. Zowel de Egyptische invloed op de ontwikkeling van het Griekse schrift als de Griekse invloed op die van het Egyptische schrift in de te onderscheiden perioden - de Ptolemeïsche en de Romeinse - komen aan de orde. De relatie tussen schrijfonderwijs en schrijfmateriaal (materiaal waarmee en waarop geschreven werd), zo belangrijk voor de ductus (de schrijfbeweging die de letter vormt), leidt tot verschillende soorten schriften die naast elkaar voorkomen: schoolschrift, boekschrift, kanselarijschrift en individuele documentaire handen. Dit alles wordt toegelicht met 22 afbeeldingen van papyri en ostraca uit de verzameling van het eigen instituut, welke teksten ook vertaald en toegelicht worden. Een nuttige literatuuropgave besluit deze vijfenzestigste kleine publicatie van de Leidse ub. (pjv)

Louis Ph. Sloos, ‘Kort maar krachtig. Uitgeverij-boekhandel Du Mortier en Zoon in Leiden (1754-1854], dé schoolboekenuitgever van Nederland’. In: Leids Jaarboekje, (2003), p. 165-196.

In de eerste helft van de 19^e eeuw is Du Mortier uit Leiden één van de grootste uitgevers in Nederland. Waaraan heeft ze die positie te danken en hoe kon ze zo plotseling verdwijnen? Sloos schetst de activiteiten van enkele generaties Du Mortier tegen de achtergrond van een veranderende boekcultuur. Het bedrijf profiteert van de toenemende aandacht voor het belang van goed onderwijs, die zich onder meer uit in een forse toename van schoolboeken. De Maatschappij tot Nut van 't Algemeen bevordert dit door zelf veel ‘publicaties aangaande het schoolwezen’ uit te geven en daarvoor Du Mortier en De Lange - een Deventer drukker - aan te stellen; een uitstekende kans zich op dit marktsegment te profileren. Een bedreiging is het vacuüm dat ontstaat bij de regulering van het boekbedrijf door het verdwijnen van lokale drukkers- en boekverkopersgilden in 1798. David du Mortier zet zich in op landelijk niveau, wat in 1815 zal leiden tot de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels. Het artikel beschrijft verder nauwkeurig ontwikkeling en neergang van het bedrijf. (Roelof Jansma)

Joachim van der Vat en Hubertus Jacobus Goldstein (Red.), Hoogtepunten en dieptepunten. 25 jaar Zetterij Chang Chi Lan-Ying, Drukkerij Jan de Jong en Uitgeverij De Buitenkant. €Amsterdam, Uitgeverij De Buitenkant 2005, 92 p., geen ISBN, €10 [= Uitgelezen Boeken. Katern voor boekverkopers en boekenkopers, jrg. 10, nr. 1]

Op 13 mei vierden Drukkerij Jan de Jong, Zetterij Chang Chi Lan-Ying en Uitgeverij De Buitenkant het vijfentwintigjarig bestaan in de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek. Bij deze gelegenheid werd onder andere het archief van de drie bedrijven officieel overgedragen aan de ub en verscheen het hier gesignaleerde thema-

[p. 315]

nummer van Uitgelezen Boeken, dat daarmee zijn tiende ‘jaargang’ ingaat, maar waarvan het eerste proefnummer al in 1977 verscheen. Het tijdschrift is daarmee ouder dan de drukkerij/uitgeverij. De verklaring hiervan ligt in het feit dat Jan de Jong zijn loopbaan als drukker begonnen is in de tijd dat hij nog medewerker was van antiquariaat Brinkman. In een drietal artikelen wordt aandacht geschonken aan deze ‘proto-Jongiana’, waarvan bovendien een overzicht werd samengesteld door C.J. Aarts. Hij was hiervoor de aangewezen persoon aangezien het, naast drukwerk voor het antiquariaat, veelal door hem uitgegeven werkjes betreft.

Het jubileumnummer is een bont geheel geworden met gedichten, herinneringen, anekdotes, overpeinzingen en beschouwingen van in totaal 43 mensen die ooit met Jan de Jong c.s. hebben samengewerkt, van C.J. Aarts, Ernst Braches, P.J. Buijnsters en Ton Croiset van Uchelen tot Sjaak Hubregtse, Laurens van Krevelen en Geert Mak.

Door de verscheidenheid aan bijdragen is het onmogelijk dit nummer in kort bestek recht te doen. Interessant is echter dat verschillende artikelen samen niet alleen in vogelvlucht een geschiedenis van de drie bedrijven schetsen, maar ook van de grote veranderingen waaraan de boekproductie de laatste kwart eeuw onderhevig is geweest nadat de computer zijn intrede heeft gedaan. Zo komen de stormachtige ontwikkelingen in de zetterij aan bod in een bijdrage van Henk Gianotten. Opmerkelijk in dit verband is ook de beschouwing van Jaap Lieverse en Will van Krimpen over wat het laatste boek had moeten worden van Huib van Krimpen: Letters, waarvan de verschijning gepland stond voor najaar 1988. Afgezien van problemen die Van Krimpen met zijn gezondheid had, werd de voltooiing van het manuscript ook tegengewerkt door de ontwikkelingen op het gebied van digitalisering, die soms heel snel gingen en dan weer enige tijd rust vertoonden.

De Buitenkant heeft naast een aantal belangrijke boekhistorische studies ook veel boeken over typografie het licht doen zien en daarom wekt het geen verwondering dat verschillende typografen (onder wie Wim Crouwel, Bram de Does, Gerrit Noordzij en Gerard Unger) een bijdrage aan dit nummer hebben geleverd. Een aanvulling op het boek Haagse letters (1996) bieden Mathieu Lommen en Peter Verheul in een artikel over ‘De Onvoltooide van Mare Mosmans,’ namelijk het ontwerp voor de letter Marcus.

De drukkerij staat niet alleen in dienst van de uitgeverij maar is werkelijk een zelfstandig bedrijf dat ook voor anderen drukt. Hub. Hubben snijdt dit onderwerp aan in zijn uitvoerige bijdrage over de verschillende boeken die Jan de Jong voor de Volkskrant heeft verzorgd.

Dit themanummer is een prachtig allegaartje voor iedereen die geïnteresseerd is in een eigenzinnige uitgeverij van boeken over boeken, die met veel aandacht voor typografische verzorging worden uitgegeven. Het wordt besloten met een door Nol Sanders samengestelde bibliografie van alle publicaties die vanaf 1980 het licht hebben gezien, (hh)

Geert van Oorschot (1909-1987). Hoogstraten, Stichting ZL 2005, 248 p., ISBN 90 44117 4 40, €19,90 [= ZL. Literair-historisch tijdschrift 4 (2004-2005) 2 (februari)]

Op 14 maart 1981 schreef Angèle Manteau aan Jeroen Brouwers: ‘[...] zullen mensen als Van Oorschot, Polak of Geert Lubberhuizen (toch grote kanonnen) ooit een biografie krijgen? Vergeet het maar!’ Deze verzuchting ontlokte de ontvanger van de brief het commentaar dat Manteau, ‘zoals wel vaker gebeurde, voor haar beurt sprak’. De drie genoemde uitgevers waren toen nog allemaal in leven, maar al in 1994 verscheen de door Wim Wennekes geschreven biografie Geert Lubberhuizen, uitgever. Het mysterie van de Van Miereveldstraat. Van de andere twee hebben nog geen levensbeschrijvingen het licht gezien, maar wel werd Johan Polak een paar jaar geleden geëerd met een themanummer van het literaire tijdschrift De Parelduiker. En ondertussen wordt ook de fundering gelegd voor een biografie van Van Oorschot, door de overdracht van zijn archief aan het Letterkundig Museum en de publicatie van zijn briefwisseling met enkele belangrijke

[p. 316]

auteurs, zoals W.F. Hermans en (binnenkort) Gerard Reve. Het rijke Van Oorschot-archief vormt ook de basis voor een aantal bijdragen in het hier gesignaleerde themanummer van ZL.

Van Oorschot legde al jong een belangstelling aan de dag voor de verspreiding van lectuur. In zijn jeugd was hij actief in de anarchistische beweging en was hij op diverse manieren betrokken bij de uitgaven van Links Richten en verschillende andere uitgeverijen, zoals Sjoerd van Faassen met oog voor detail beschrijft in zijn bijdrage ‘“Niet langer meer één der geknechten.” Een portret van de uitgever als jongeman.’ Daarna was hij werkzaam bij achtereenvolgens A.A.M. Stols en Em. Querido, alvorens kort na de oorlog zijn eigen uitgeverij te beginnen.

Eén van Van Oorschots belangrijkste wapenfeiten is de uitgave van de Russische Bibliotheek, die, zo toont Cees Willemsen aan in zijn bijdrage ‘De geboorte van een bibliotheek’, langzaam ontstond uit het tamelijk eenvoudige plan een bundel Tsjechov-verhalen uit te geven. Ondanks zijn bemoeienissen met Russische auteurs was Van Oorschot verder niet echt een uitgever van vertalingen. In ‘En dat Duitse boek? Het internationale fonds van Uitgeverij G.A. van Oorschot 1945-1987’ laat Sandra van Voorst zien dat Van Oorschot kort na de oorlog nog een tamelijk divers aanbod aan vertalingen uit verschillende talen uitbracht, maar dat dit allengs minder werd. De titel van dit artikel verwijst naar een ander meesterstuk van de uitgever, namelijk de publicatie van Albert Vigoleis Thelens Die Insel des zweiten Gesichts, waarvan hij ook de grote inspirator was. Als Van Oorschot vond dat een boek diende te verschijnen, zette hij alles in het werk om die uitgave te realiseren. Hij was dan zeer bedreven in het aanboren van externe financiële bronnen, soms door bij particulieren gelden los te weken, vaak door institutionele subsidiegevers te hulp te roepen. Zijn inventiviteit in dit opzicht komt aan bod in het artikel van Helleke van den Braber, ‘Geert van Oorschot en het geld’.

Hoewel de Russische Bibliotheek misschien anders zou doen vermoeden is Van Oorschot nooit echt een uitgever van reeksen geweest. In ‘“Afdrukken jongens.” Geert van Oorschot en De Witte Olifant’ gaat Lisa Kuitert nader in op één van de reeksen, waarbij ze vooral aandacht besteedt aan de hierin verschenen herdrukken van verschillende titels van W.F. Hermans, die Van Oorschots toch al moeizame relatie met deze auteur nog meer onder druk zetten. Van Oorschot was geen gemakkelijk mens en zijn relatie met Hermans is na een aanvankelijke vriendschap nooit meer goed gekomen. Sandra van Voorst vertelt in haar artikel hoe op een gegeven ogenblik ook de vriendschap met Vigoleis Thelen stuk liep, terwijl Mathieu Lommen de Werdegang beschrijft van Van Oorschots relatie met meestertypograaf Helmut Salden, die lange tijd verantwoordelijk was voor de vormgeving van Van Oorschots uitgaven.

Kuitert noemt in haar artikel ook ‘de reeks Verzameld Werk’. Yves T'Sjoen beschrijft in ‘Over een uitgever en zijn favoriete dichter’ de totstandkoming van het verzameld dichtwerk van Richard Minne.

Van Oorschot heeft als literaire uitgeverij altijd een sterk ideologische inslag gehad. Hans Renders en Tity de Vries besteden in hun bijdragen aandacht aan Van Oorschots politieke opvattingen en de invloed daarop van zijn ‘leermeester’ Jacques de Kadt. Uit zijn politieke bewustzijn is gedeeltelijk ook Van Oorschots wens te verklaren altijd een tijdschrift tot zijn beschikking te hebben. Vanaf 1957 was dat Tirade, dat hij bij de verschijning van het driehonderdste nummer in een brief aan Gerard Reve omschreef als ‘het enige litt. blad met niveau en met politiek fatsoen en properheid. Het is mijn blad gebleven [...].’ Dit citaat is ontleend aan het artikel van Ad Fransen, ‘De tiran van Tirade’.

Jeroen Brouwers omschreef Van Oorschot ooit als ‘een glas-in-loodraam van persoonlijkheden’, omdat hij niet alleen als uitgever spraakmakend was, maar onder de naam R.J. Peskens ook als auteur van zich deed horen. Jeroen Brouwers en August Hans den Boef gaan in hun bijdragen vooral in op Van Oorschots schrijverschap, terwijl Marsha Keja in het afsluitende artikel ‘Geert van Oorschot als romanpersonage’ belicht.

Een themanummer als het onderhavige kan nooit een compleet beeld bieden. Zo staat helaas

[p. 317]

niemand stil bij Van Oorschots levenslange aandacht voor naturalistische auteurs, die begon met het Verzameld werk van Frans Coenen in 1956, ook tot uiting kwam in herdrukken van verschillende werken van onder anderen Marcellus Emants in De Witte Olifant (waarin ook de door Rob Nieuwenhuys samengestelde bundel Onze onzalige erfenis verscheen) en die in 1978 resulteerde in de publicatie van het Volledig werk van de vergeten naturalist Aug. P. van Groeningen.

Geheel in de traditie van Geert van Oorschot is dit themanummer tamelijk slordig geredigeerd. Het grootste nadeel hiervan is dat nu niet duidelijk is of weggelaten woorden en andere slordigheden in de vele briefcitaten aan de schrijvers daarvan zijn toe te schrijven of aan de auteurs van de artikelen. (hh)