De Boekenwereld. Jaargang 21

[p. 144]

De boekenwereld rond 1820
Frans A. Janssen

Eindelijk vertaald in het Nederlands: de roman Illusions perdues, door Balzac zelf ‘het belangrijkste werk binnen het hele oeuvre’ genoemd. Hij plaatste het in zijn grote reeks La comédie humaine in de afdeling Etudes de moeurs. Het decor van de roman is weliswaar de boekenwereld in brede zin - de drukkerij, de papierfabricage, de uitgeverij, de journalistiek, de literatuur - maar de auteur zag dit werk in groter verband. Hij zette de ‘moeurs de la province’ tegenover de ‘moeurs de la vie parisienne’ en toonde dat de hooggestemde gedachten die in de provincie over de boekenwereld leven, illusies zijn die de personages in het contact met de werkelijkheid verliezen.

Verloren illusies, voor het eerst tussen 1837 en 1843 in drie delen verschenen, speelt zich af in 1821-1823, het eerste en het derde deel in Angoulême, het tweede in Parijs. Het boek vertelt het verhaal van twee vrienden, inwoners van Angoulême, een stad van oudsher bekend om zijn papiermolens: David Séchard, zoon van een drukker en in het bezit van een technisch talent, en Lucien Chardon, zoon van een apotheker en in het bezit van literaire talenten. Beiden zijn - gevoed door de lectuur van Goethe, Byron, Scott en Lamartine - bezeten van een drang naar roem, macht en geld, respectievelijk in de papierfabricage en in de literatuur.

Het eerste deel opent met een prachtige scène die de provinciale drukkerij van vader Séchard plaatst tegenover de Parijse van de beroemde drukkers Didot, waar de zoon zijn opleiding kreeg: in de techniek staan houten handpersen waar het inkten van het zetsel met inktballen geschiedt tegenover nieuwe ijzeren handpersen waar inktrollen de inkt gelijkmatig opbrengen, in de typografische vormgeving staat (nog steeds) rococo tegenover neo-classicisme. Het drukkersjargon levert fraaie uitdrukkingen op: de intelligente David ‘is geen man die kapitalen in zijn onderkast zal zoeken’ (de hoofdletters bevinden zich in een aparte letterkast die boven die van de kleine letters geplaatst is). De aan de drukkerij en aan de papiermakerij gewijde bladzijden zijn in de geschiedenis van de boekdrukkunst befaamd geworden (zie bijvoorbeeld de Histoire de l'édition française, deel 2). Veel geciteerd is de kritiek van Davids vader op de nieuwe ijzeren handpersen, door Lord Stanhope uitgevonden, die grotere drukvormen kunnen bedrukken en die sneller en bovendien nauwkeuriger werken: ‘ik verzet me ertegen dat je mijn houten drukpersen vervangt door die vervloekte gietijzeren persen, die de letter doen slijten. Toen die vervloekte Engelsman, een vijand van Frankrijk, met zijn uitvinding de lettergieters rijk wilde maken, riepen jullie in Parijs dat het een wonder was [......] ze verwoesten de letter omdat ze niet veerkrachtig zijn [......] het succes van de Stanhope-persen is de dood van de letter’ (de Nederlandse vertaling - die de vaktermen merendeels goed vertaalt - spreekt van ‘ijzergieters’ maar de context wijst driemaal op lettergieten; in de Franse tekst staat alleen ‘fondeurs’).

In het tweede deel trekt Lucien naar Parijs, ‘de stad van de schrijvers, de denkers, de dichters’, naar de grote wereld van de cultuur, net zoals 250 jaar later jongeren uit Nederlandse provincies naar Amsterdam trekken, met Lucebert in plaats van Byron en Camus in plaats

[p. 145]

van Scott in hun bagage. In de cultuurstad moet hij eerst de vernederingen ondergaan die elke provinciaal in de grote stad ervaart: ‘ooit zo groot in Angoulême, nu zo klein in Parijs’. Hij komt in contact met idealistische schrijvers, grotere en kleinere uitgevers (‘de keuken van de roem’), redacteuren van literaire tijdschriften, de gewone en de ramsjboekhandel, het toneel, de krant en het opinieblad - en met de liefde. Zoals in elke klassiek ingerichte roman zijn er vele aformismen in Verloren illusies te vinden. Lucien heeft hooggestemde idealen, ‘want miskende mensen wreken zich op hun nederige positie door er verheven gezichtspunten tegenover te stellen’. De arme dichter ondervindt dat ‘Parijs zich voor mensen die tot bescheiden middelen veroordeeld zijn niet van zijn beste kant toont’, en dat ‘intelligentie de steun van geld nodig heeft’. Een uitgever zegt tegen de debuterende Lucien: ‘Ik ben nog niet rijk genoeg om naar alle door eigenliefde ingegeven alleenspraken te luisteren. Dat gebeurt alleen in de schouwburg, in klassieke treurspelen.’ Zowel positieve als negatieve recensies worden geschreven met het oog op belangen: ‘Het is moeilijk om in Parijs je illusies te behouden [......]. Alles is er te koop, zelfs succes.’ In zijn liefdesavonturen ervaart hij ‘de ingewortelde haat die vrouwen een man toedragen die verzuimd heeft hen te beminnen op het moment dat zij bemind wilden worden.’

Zijn geld - waarvoor zijn vriend David en diens vrouw (Luciens zuster) zich grote opofferingen getroost hebben - is in het dure Parijs snel verdwenen, en Lucien verlaat de literatuur voor de journalistiek, waar immers sneller geld te verdienen is, maar hij begrijpt al gauw dat ‘elke krant een winkel is die aan het publiek meningen verkoopt die het horen wil’, en dat ‘de journalistiek een hel is, een poel van onrecht, leugens en verraad; wie daar invalt, komt er niet onbezoedeld weer uit’. ‘Wij zijn handelaren in zinnen en we leven van onze handel’, zegt een medewerker van een van ‘die bordelen van de geest’. De schrijver Lucien Chardon wordt wat sinds Willem Frederik Hermans een ‘mandarijn’ heet, en dit tweede deel van de roman is hier en daar verwant aan het beeld dat Balzacs twintigste-eeuwse collega van de ‘hoernalistiek’ schetste. Hermans plaatste tegenover de mandarijn/journalist de hoge plicht van de schrijver: ‘hardop uit te spreken, wat zijn publiek wel heeft geweten, maar altijd heeft verzwegen’ (Het sadistisch universum). Literaire roem, zegt Balzac, is ‘bijna altijd een gekroonde hoer’. Ziet de journalist Lucien aanvankelijk zijn belang in het politiek ‘linkse’ kamp, later stuurt zijn veranderend belang hem naar de aristocratie, naar ‘rechts’ (conservatieve royalisten), en dat wordt zijn ondergang: zijn zucht naar aanzien en geld verhindert hem te zien dat alle betrokkenen hem bedriegen met het doel zijn talent te gebruiken voor hun eigen belangen: ‘Goede mensen hebben altijd moeite om in slechtheid of ondankbaarheid te geloven; ze moeten eerst harde lessen leren voor ze inzien hoe verdorven de mensen zijn.’ Opnieuw ligt een parallel met Hermans' wereld van ‘bedriegers en bedrogenen’ voor de hand: ‘nooit is men slecht genoeg, of de anderen zijn nog slechter’ (Een landingspoging op Newfoundland). In Balzacs formuleringen wordt hier steeds het bijzondere (de individuele ervaringen van de personages) opgeheven naar het algemene (zo handelen mensen in dergelijke situaties).

In het derde deel van de roman keert de berooide literator terug naar Angoulême, waar zijn vriend ondertussen in ernstige financiële moeilijkheden is geraakt doordat ‘de trots van de familie’ valse wissels op naam van David heeft uitgeschreven. Zijn familie bejegent de egoïst, die Lucien als elke kunstenaar is, dan ook met wantrouwen: ‘als het over geld gaat, is er altijd wel een oplossing te vinden; tegen gekwetste gevoelens bestaat geen enkele remedie’. Er volgt dan een cynisch beeld van de uitgekiende wijze waarop banken en advocaten de met schulden beladen drukker David met nog meer schuld opzadelen. Inmiddels heeft de drukker-technicus al zijn energie en tijd besteed aan een belangrijke

[p. 146]

uitvinding in een periode waarin meer vraag naar papier opkomt terwijl lompen (de grondstof van papier) schaarser worden. Hij slaagt erin goedkoop papier te produceren op basis van plantaardige grondstoffen. Daarop volgt een rondedans van bedrog, waarbij alle betrokkenen elkaar proberen op te lichten, met als gevolg dat het patent ten slotte naar een van de grote papierfabrikanten van Angoulême gaat; David krijgt wel een financiële tegemoetkoming. Op hetzelfde moment (dus te laat) stuurt Lucien, die weer naar Parijs vertrokken is, een groot bedrag, dat hij gekregen heeft van een Spaanse priester, die als een deus ex machina verschijnt en tegelijkertijd cynische wijsheden in de geest van Balthasar Gracian debiteert: ‘Een flink deel van zijn leven brengt men door met het uitwieden van wat men in zijn jeugd in zijn hart heeft laten groeien. Deze bezigheid heet ervaring opdoen’ - de hele roman samengevat in twee regels. Het is een romanschrijverstruc die ook wel door Hermans toegepast is (onder meer in De donkere kamer van Damokles): aan het eind van de roman verschijnt een nieuw personage dat meningen van de auteur ventileert.

Stanhope-pers. Science Museum, Londen

Wie nu Angoulême bezoekt, kan nog iets van de topografie van Balzacs roman ervaren. Ook kan men er kennismaken met de papierindustrie in heden en verleden. Aan de Charente en aan haar zijrivieren zijn nog steeds papierfabrieken en papiermolens te zien, de laatste in de vorm van musea [Musée du Papier ‘Le Nil’, Moulin de Fleurac, Moulin du Verger). De

[p. 147]

vraag is echter: kan men de gegevens over de boekenwereld in Verloren illusies als historische bron gebruiken?

Wij weten dat Balzac - evenals zijn beide personages een jager op geluk, geld en glorie - tussen 1825 en 1828 in Parijs aan het hoofd stond van een uitgeverij, een drukkerij (met een hele rij Stanhope-persen) en een lettergieterij. De hele onderneming liep uit op een faillissement, en de woedende uitval in de roman tegen bankiers en advocaten - deze bladzijden lijken wel een schotschrift - vindt zijn oorzaak in zijn eigen ervaringen. Of deze mislukking geweten moet worden aan incompetentie van de schrijver of aan de tussen 1826 en 1830 heersende economische crisis in het boekenvak, is niet eenvoudig vast te stellen. In ieder geval leverde het hem een grote kennis van de boekenwereld op, ook al hebben scherpslijpers enkele kleine onjuistheden in beschrijvingen in de roman vastgesteld. Deze kennis van zaken betekende dat, toen Balzac zich geheel aan de literatuur ging wijden, zijn uitgevers geen gemakkelijke auteur in huis haalden. Hij hield zich ook na 1828 bezig met ideeën over het goedkoop produceren van boeken in hoge oplagen, en hoewel hij zich niet actief met de papierindustrie bemoeid heeft, geeft de roman het grote probleem goed weer: het tekort aan lompen zette uitvinders ertoe aan naar andere, goedkopere grondstoffen te zoeken. Al in de achttiende eeuw zijn er experimenten met plantaardige grondstoffen bekend (in het bijzonder die van Schaeffer) en in de eerste helft van de negentiende eeuw zijn vele Franse patenten toegekend, maar tot productie van enige betekenis is het niet gekomen. Wat Balzac in 1843 niet wist, was dat de oplossing van het probleem nog in de jaren veertig gevonden zou worden in houtslijp als grondstof (uitvinding van Keller). Overigens vindt de wijze waarop een uitgekookte papierfabrikant Davids patent steelt, een historische achtergrond in de overdracht van het patent van de uitvinding van machinaal vervaardigd papier door Robert naar diens werkgever Léger Didot.

De historicus kan vaststellen dat Balzac feiten en sfeer van de veranderende Franse boekwereld in het begin van de jaren twintig van de negentiende eeuw goed getroffen heeft (in het bijzonder de verbreiding van de ijzeren Stanhope-pers rond 1820), maar - evenals bij het beeld van het verzet in de oorlog in Hermans' roman De donkere kamer van Damokles het geval is - geeft de auteur een constructie van wat wij de werkelijkheid noemen, en alleen een postmodernist ziet geen verschil met het geschiedkundige verhaal. Oscar Wilde meende dat ons beeld van de negentiende eeuw grotendeels een uitvinding van Balzac is, en de schrijver zelf noteerde zelfbewust: ‘Ik heb het beter gedaan dan de historicus, ik heb meer vijheid.’

Waardeerde Balzac zelf zijn roman als zijn hoofdwerk, de moderne lezer kan zich storen aan uitweidingen en herhalingen en aan het weinig bevredigende einde, dat samenhangt met Balzacs wens Luciens avonturen in een ander deel te vervolgen. Toch staat Verloren illusies als een van de drie grote ‘Bildungsromane’ die de Franse negentiende eeuw heeft voortgebracht naast Stendhals Le rouge et le noir (1830) en Flauberts L'éducation sentimentale (1869).

[Balzac, Verloren illusies. Vertaald door Jan Versteeg, Amsterdam 2004. Verschillende Franse edities, onder meer in de ‘Bibliothèque de la Pléiade’, La comédie humaine, deel 5. Ed. Roland Chollet, Paris 1977. Van de uitgebreide literatuur over Balzac en de boekenwereld noem ik hier - naast de commentaren in de Pléiade-editie - alleen de bundel Balzac. Imprimeur et défenseur du livre. Paris 1995]

Naschrift redactie: vanaf het komende nummer zal Frans Janssen een vaste rubriek gaan verzorgen over de wereld van het boek onder de titel ‘Letterspijs’.