De Boekenwereld. Jaargang 20

[p. 53]

Agenda

Veilingen

Burgersdijk & Niermans, Nieuwsteeg 1, 2311 rw Leiden, tel.: [phone] 81: 18 en 19 november, kijkdagen 14 t/m 17 november.

Van Gendt Book Auctions bv, Brandewijnsteeg 2, 1011 gn Amsterdam, tel.: [phone] 89: 2 en 3 december, kijkdagen 28 november t/m 1 december.

Bubb Kuyper, Jansweg 39, 2011 km Haarlem, tel.: [phone]: 9 t/m 12 december, kijkdagen 4 t/m 7 december.

Romantic Agony, Aquaductstraat 38-40, B-1060 Brussel, België, tel.: (0032) (0)2 544 10 55: 21 en 22 november, kijkdagen: n.n.b.

Van Stockum's veilingen, Prinsengracht 15, 2512 en Den Haag, tel.: [phone]: 12-14 november, kijkdagen 7-9 november.

Beurzen

November 2003
7, 8	Londen, Chelsea Book Fair
28, 29	Breda, European Map Fair
Januari 2004
31	Deventer, Boeken in de kerk, Lebuïnuskerk

Tentoonstellingen

Koninklijke Boekbanden. Een keuze uit de collectie van het Koninklijk Huisarchief

In Meermanno wordt van 25 oktober 2003 tot 1 februari 2004 een overzicht gegeven van de mooiste en meest bijzondere boekbanden uit de negentiende en twintigste eeuw in de collecties van het Koninklijk Huisarchief. Getoond worden

Blauw bijbeltje met goudbeslag (1879) geschonken aan koningin Emma door de Hervormde Gemeente van Apeldoorn, ter gelegenheid van haar huwelijk met koning Willem iii, 7 januari 1879. Fluwelen band met goudbeslag. Op de achterkant een afbeelding van een Apeldoornse kerk. Op het slot de tekst ‘Apeldoorn 7 Jan. 1879’. Vervaardiger onbekend. 13,5 × 9 cm. (Foto: Museum Meermanno, Den Haag)

ongeveer 75 banden, afkomstig uit verschillende deelcollecties: bibliotheek, archieven, fotocollectie, muziekbibliotheek en documentatie. Ze zijn merendeels vervaardigd door ontwerpers en boekbinders uit Nederland, België en Frankrijk. De oudste band in deze expositie komt uit de bibliotheek van koning Lodewijk Napoleon en dateert van 1801-1802, de jongste is aangeboden aan koningin Beatrix en werd gemaakt in 1993.

De tentoonstelling bestaat onder meer uit huldeblijken, gedenkboeken, persoonlijke bijbels en fotoalbums; stuk voor stuk geschonken aan of uit het bezit van leden van het Koninklijk Huis. Zo is er bijvoorbeeld het in wit perkament gebonden exemplaar van de Grondwet, waarop koningin Juliana bij haar inhuldiging in 1948 de eed aflegde en een fraai gebonden fotoalbum dat de hofhouding in 1861 schonk aan koningin Anna Paulowna.

[p. 54]

De banden zijn vervaardigd van de meest uiteenlopende materialen en met diverse technieken: met goud bestempeld leer, inlegwerk van hout, goud- en zilverbeslag, textiel, ivoor, gebatikt perkament en edelstenen. Ze worden in verschillende perioden en thema's gepresenteerd, zoals monogrammen en wapens, de invloed van Japanse kunst en Nederlands Indië. Het zwaartepunt ligt op de decoratieve stijlen uit de tweede helft van de negentiende eeuw en op de Nieuwe Kunst, een kenmerkende stijl van rond 1900 en de daarop volgende bloeiperiode van de Nederlandse vormgeving. Zo zijn er verschillende banden van gebatikt perkament van de hand van C.A. Lion Cachet te zien, en werk van Chris Lebeau.

Blauwe leren band met tekst en wapens in goudstempeling (1904). Aan de bovenkant het wapen van koningin Emma, onderaan het wapen van Amsterdam. Programma van de viering in Amsterdam van het 25-jarig Nederlanderschap van koningin Emma, 4-6 februari 1904. Vervaardiger onbekend. 25,5 × 18 cm. (Foto: Museum Meermanno, Den Haag)

Het was een lang gekoesterde wens van de directeur van het Koninklijk Huisarchief, Bernard Woelderink, de bijzondere banden uit de koninklijke verzamelingen aan een groter publiek te tonen. Zijn afscheid wegens pensionering is daartoe aangegrepen. Bij de tentoonstelling verschijnt een begeleidende publicatie met kleurenafbeeldingen van de hand van gastconservator Audrey Wagtberg Hansen in samenwerking met medewerkers van het Koninklijk Huisarchief.

Adres: Museum Meermanno, Prinsessegracht 30, Den Haag, tel. [phone]. Openingstijden: dinsdag t/m vrijdag van 11.00 tot 17.00; zaterdag en zondag van 12.00 tot 17.00.

‘Moccona in glas’, oploskoffie. Offsetdruk, 1959. avs 1990-205 (452), cat. nr. 7. (Foto: Atlas van Stolk, Rotterdam)

Gelukkige vrouwen. Reclameaffiches uit de jaren '50 en '60

Stralende, sensuele en sportieve vrouwen die diverse producten aanprijzen, van oploskoffie tot make-up. Deze ‘Gelukkige vrouwen’ waren in de jaren '50 en '60 te zien op reclameaffiches. De Atlas Van Stolk toont de originele affiches opnieuw van 10 oktober 2003 tot en met 28 februari 2004 in Museum Het Schielandshuis.

De meeste reclame werd gemaakt voor producten die door vrouwen werden gekocht, zoals

[p. 55]

‘Daf variomatic’. Offsetdruk Smeets, ontwerp C. Burki, 1965. avs 19B, cat. nr. 21. (Foto: Atlas van Stolk, Rotterdam)

[p. 56]

schoonmaakmiddelen, make-up en mode. De vrouw vervulde dan ook een belangrijke rol in de reclame. In de jaren '50, de jaren van de wederopbouw, werd de vrouw aangesproken op haar rol van nijvere huisvrouw en moeder. Moccona beeldde haar in 1959 uit als de eenvoudig geklede, winkelende vrouw met Moccona oploskoffie in de hand.

‘De Telegraaf’. Offsetdruk, 1970. avs 1990-205 (890), cat. nr. 32. (Foto: Atlas van Stolk, Rotterdam)

Na de bevrijding maakte Nederland ook kennis met veel nieuwe merken als Camel en Coca-Cola. Hun advertenties waren uitdagender. De Amerikaanse sigaret veroverde de markt met affiches waarop verleidelijk rokende vrouwen werden afgebeeld. De advertenties voor dranken als Coca-Cola en Seven Up toonden sportieve mensen of mensen die genoten van een welverdiende rust. Op het affiche voor Coca-Cola van 1965 maakt een jonge vrouw een uitnodigend gebaar met twee flesjes Cola: ‘Ook een...?’

Naarmate de welvaart toenam, kwamen de luxe consumptiegoederen binnen het bereik van een bredere laag van de bevolking. In 1958 verscheen de eerste reclame voor de Variomatic van daf en in vijf jaar tijd werden er maar liefst 100.000 verkocht. In 1965 ontwierp Charles Burki een affiche voor deze gezinsauto met een glimlachende vrouw die naast de bestuurder zit. Veel sportiever is het meisje met paardenstaart en stoere bril voor de 38^e rai in 1957 naar een ontwerp van J. Kuppens.

Met de emancipatie kwam veel kritiek op het vrouwbeeld in de reclame. Het ideaalbeeld van de jonge, mooie vrouw met het perfecte figuur zou discriminerend zijn en de vrouw zou worden neergezet als lustobject. Toch bleven reclamemakers dit ideaalbeeld gebruiken omdat het effect groter bleek wanneer men uitging van de heersende schoonheidsnorm. De Telegraaf afficheerde de vrouw eind jaren '60 dan ook in een minijurkje, bevallig zittend aan de voeten van een jongeman in een strandstoel. Bij ‘Gelukkige vrouwen’ verschijnt een vouwblad dat voor €0,50 verkrijgbaar is op de tentoonstelling.

Adres: Atlas van Stolk, Museum Het Schielandshuis Korte Hoogstraat 31, Rotterdam, tel.: [phone], www.hmr.rotterdam.nl/ www.atlasvanstolk.nl. Openingstijden: dinsdag t/m vrijdag van 10.00 tot 17.00 uur. Zaterdag en zonen feestdagen 11.00 uur tot 17.00 uur.

IJzersterke kinderprenten op steen

Onder de titel IJzersterke kinderprenten op steen. Zeldzame kinderboeken en -prenten bijeengebracht door Josephine en John Landwehr zal van zaterdag 15 november 2003 tot en met zondag 15 februari 2004 een tentoonstelling gehouden worden in het Nederlands Steendrukmuseum te Valkenswaard. De expositie wordt geopend om 14.00 uur en zal ingeleid worden door de heer John Landwehr. Ook verschijnt er een catalogus van zijn hand.

Het unieke van deze tentoonstelling voor jong en oud, is dat alle boeken en prenten, voornamelijk uit de negentiende eeuw, in steendruk zijn vervaardigd. Getoond worden handingekleurde steendrukken uit de prechromoperiode (1817-1840). Verder boeken en losse prenten met als thema: abc-boeken, het circus, het vervoer, de kermis en poppenkasten, beroemde kinderboeken, driedimensionale objecten en een paar lange leporello's.

[p. 57]

Tentoonstellingsaffiche F.H. van Leent, August de domme, 1893. (Foto: Nederlands Steendrukmuseum)

Daarbij is het Nederlands Steendrukmuseum uniek in zijn soort. Er bestaat op de wereld geen ander grafisch museum dat geheel en op deze grote schaal aan de steendruk is gewijd. De permanente opstelling alleen is een bezoek al meer dan waard. Er zijn vele historische steendrukpersen te zien waaronder een drie meter hoge replica van Alois Senefelders eerste stangenpers. Er is een eigen atelier met workshops, een museumwinkel en een uitgebreide bibliotheek die op verzoek geraadpleegd kan worden.

Uiteraard heeft het museum een grote collectie beeldmateriaal: boekillustraties van bekende lithografen, atlassen in steendruk, levensgrote affiches van beroemde kunstenaars, gelithografeerde muziek, speelkaarten, prachtige sigarenkistetiketten in tien kleuren of meer, karikaturen, kinderspelen, blokkendozen, blikdruk en tal van andere ephemera.

Adres: Nederlands Steendrukmuseum, Oranje Nassaustraat 8c, Valkenswaard, tel.: [phone], e-mail: [e-mail], website: www.steendrukmuseum.nl. Openingstijden: dinsdag t/m zondag van 13.00 uur tot 17.00 uur.

Max Velthuijs

Op 22 mei 2003 werd Max Velthuijs 80 jaar: aanleiding voor het Letterkundig Museum/Kinderboekenmuseum om een dubbeltentoonstelling over deze markante Hagenaar te maken. In de tentoonstelling voor volwassenen, die loopt tot 29 februari 2004, staat Velthuijs' loopbaan als kunstenaar centraal. Aan de hand van zeer uiteenlopend en uniek materiaal wordt Velthuijs' ontwikkeling van cartoonist en reclametekenaar tot gelauwerd illustrator en auteur zichtbaar gemaakt.

Max Velthuijs volgde van 1942 tot 1944 in Arnhem een opleiding aan Kunstoefening 1802, de latere Middelbare School voor Beeldende Kunsten en Kunstnijverheid. Na de oorlog leverde hij bijdragen als tekenaar voor het humoristische maandblad Mandril (1948-1953) en maakte hij politieke cartoons voor Voorwaarts, het propagandablad van de cpn, waarvan hij tot 1953 lid was. In de jaren daarna deed hij veel reclamewerk, variërend van het ontwerpen van platenhoezen voor Philips tot affiches voor de promotie van Scheveningen en voor campagnes van de winterschilder en de ptt. Tevens maakte Velthuijs in die

[p. 58]

Illustratie uit Kikker en het meesterwerk, 1988 (Foto: Letterkundig Museum, Den Haag)

periode vrij werk, zoals schilderijen, houtskoolen pentekeningen en verschenen er vele kenmerkende omslagillustraties van zijn hand, met name voor uitgaven in de pocketreeksen ‘Salamander’ en ‘Reuzensalamander’ van uitgeverij Querido.

Sinds 1962 is Max Velthuijs actief als illustrator, eerst van werk van anderen - A is een aapje (1962) en Versjes die we nooit vergeten (1964) -, later maakte hij ook eigen prentenboeken. Hoogtepunt in zijn carrière zijn natuurlijk de prentenboeken over Kikker en zijn vrienden Haas, Rat, Varkentje en Eend. Sinds 1989, het jaar waarin Kikker is verliefd is verschenen, kan niemand meer om de talenten van Velthuijs heen. Niet alleen vanwege de prachtige prenten, maar ook vanwege de krachtige, bondige tekst die de prenten begeleidt en die uitblinkt in eenvoud. Niet voor niets is het werk van Max Velthuijs diverse malen zowel bekroond met Penselen (vier gouden en één zilveren), als met Griffels (twee gouden en één zilveren).

De gerelateerde tentoonstelling over de prentenboeken van Max Velthuijs voor kinderen loopt

Max Velthuijs. (Foto: Letterkundig Museum, Den Haag)

[p. 59]

tot 1 augustus 2004. Bij de tentoonstelling verschijnt Ik bof dat ik een kikker ben; leven en werk van Max Velthuijs (Schrijversprentenboek 50), een rijk geïllustreerde biografie over Max Velthuijs, geschreven door Joke Linders. (Uitgave: Letterkundig Museum in samenwerking met uitgeverij Leopold, Amsterdam, isbn 90 25841 80 5, prijs: €25.

Kopergravures door Baccio Baldini naar tekeningen van Botticelli als illustraties voor de eerste twee zangen van ‘De Hel’ in één van de eerste drukken van de Goddelijke Komedie. (Firenze, 1481). Catalogus nr. 11. Comento di Christophoro Landino fiorentino sopra la Comedia di Dante Alighieri poeta fiorentino. Florence: Nicholo di Lorenzo della Magna, 1481. Folio. (Foto: Bibliotheca Wittockiana, Brussel)

Adres: Letterkundig Museum, Prins Willem-Alexanderhof 5, Den Haag, tel.: [phone]. Openingstijden: dinsdag t/m vrijdag 10.00 uur tot 17.00 uur, weekend en feestdagen 12.00 uur tot 17.00 uur.

[p. 60]

Tekening van de Duitse kunstenares Monika Beisner voor de eerste geillustreerde druk van de Goddelijke Komedie uit het derde millennium: Die gottliche Komodie Traduit en allemand par Karl Vossner. Ill. Monika Beisner. Verlag Faber & Faber, Leipzig 2001. 3 vol. Quarto. (Foto: Bibliotheca Wittockiana, Brussel)

Nel mezzo del cammin... zeven eeuwen Dante in woord en beeld

Met deze tentoonstelling wil de Bibliotheca Wittockiana ‘de grootste dichter uit de Westerse beschaving’ eren, Dante Alighieri. Naast enkele kostbare handschriften uit de veertiende en de vijftiende eeuw, vindt de bezoeker een groot aantal drukken van de Divina Commedia (zonder de andere werken van de dichter te verwaarlozen), waarvan sommige een buitengewoon belang hebben en andere bijzonder zeldzaam zijn. Een aantal eerder als merkwaardig te bestempelen drukken is weer interessant omdat ze ons toelaten de tijdgeest beter te begrijpen.

Men mag ook niet vergeten dat achter elk boek een uitgever, een commentator, een illustrator (van Botticelli tot Salvador Dali) en niet te vergeten, een publiek schuilgaat; en onder hen vindt men zowel bewonderaars als tegenstanders.

Deze tentoonstelling, die loopt tot 11 januari 2004, richt zich tot de geïnteresseerde amateur maar ook tot de specialist, de filoloog of de historicus. De catalogus is eerder een rijkelijk geïllustreerde getuigenis van Dantes werk en invloed, dan een zoveelste wetenschappelijk artikel, waar men vandaag eigenlijk geen behoefte meer aan heeft. De organisatoren willen Dante, de schepper van de poëzie en de literaire Italiaanse taal, laten (her)ontdekken, met inbegrip van het complexe middeleeuwse Italië met zijn sterk verscheiden regio's die - zoals zal blijken - de dichter niet steeds in het hart droegen.

Tegenwoordig is Dante universeel bezit geworden. In het buitenland worden misschien meer studies aan hem gewijd dan in zijn geboorteland. Bij de tentoongestelde werken getuigen sommige oude en zeldzame vertalingen van deze universele interesse.

De catalogus, in kwartoformaat (30×21 cm)

[p. 61]

met 220 illustraties in kleur, is uitgegeven in het Engels. Een Franse, Nederlandse of Italiaanse vertaling (naar keuze) kan worden toegevoegd. Prijs ter plaatse en tijdens de tentoonstelling: €30 (vertaling inbegrepen).

Adres: Bibliotheca Wittockiana, Bemelstraat 23, Brussel, tel [phone]. Openingstijden: dinsdag t/m zaterdag van 10.00 uur tot 17.00 uur (niet op 1 en 11 november en 25 december 2003 en 1 januari 2004).

De gedecoreerde Italiaanse boekband tijdens renaissance en barok

De boekband is één van de door het grote publiek haast volledig onbekende takken van decoratieve kunst. Aan edelsmeedkunst, smeedwerk, of textiel daarentegen worden regelmatig tentoonstellingen gewijd, maar de gedecoreerde band blijft maar al te vaak het domein van enkele amateurs en verzamelaars. Italiaanse kunstenaars en ambachtslieden, door alle eeuwen heen, kunnen terecht trots zijn op hun meesterwerken, die trouwens alom geprezen werden. Het is vooral aan het einde van de renaissance en gedurende de barok dat de gedecoreerde band in Italië zijn hoogtepunt bereikte, waarbij de beoefenaars van het vergulden op leer op sublieme wijze de toen gangbare ornamentele stijlen aan hun medium aanpasten. Hoewel het hier een artistiek domein betreft dat aan de kunstenaar slechts weinig mogelijkheden laat - de boekbinders hebben niet dezelfde vrijheid van expressie als schilders of beeldhouwers - is elke gedecoreerde band, waarbij elk exemplaar van een ander verschilt, de reflectie van een bepaalde periode, stijl, trend, of zelfs van de smaak van een persoon.

Naast de tentoonstelling gewijd aan Dante, in het kader van Europalia 2003 Italia, toont de Bibliotheca Wittockiana een selectie van zeldzame historische en artistieke Italiaanse boekbanden, uit haar eigen collecties.

Adres: Bibliotheca Wittockiana, Bemelstraat 23, Brussel, tel.: [phone]. Openingstijden: dinsdag t/m zaterdag van 10.00 uur tot 17.00 uur (niet op 1 en 11 november en 25 december 2003 en 1 januari 2004).

Willem Witsen

Tot en met 16 november staat het werk Willem Witsen (1860-1923) nog centraal in het Dordrechts Museum: Willem Witsen (1860-1923) - Stemmingen. Tot het omvangrijke oeuvre van deze schilder, die deel uitmaakte van de Amsterdamse Impressionisten en de beweging van Tachtig behoren zowel schilderijen, aquarellen en tekeningen als etsen en foto's.

De kunstenaar van ‘Stemmingen’, hield van de mistige sfeer van het Londen aan de Theems en de verstilde stadsgezichten van het ongerepte Amsterdam en Dordrecht. Hij was eveneens een begaafd etser. Vooral in aquatint kon hij de genuanceerde sfeerbeelden op een meesterlijke wijze op de plaat vastleggen. Ook als portrettist en fotograaf was hij zeer getalenteerd. Aan de hand van verschillende thema's geeft het Dordrechts Museum een overzicht van dit gevarieerde oeuvre.

Adres: Dordrechts Museum, Museumstraat 40, Dordrecht (078) 648 21 48, www.museum.dordt.nl. Openingstijden: dinsdag t/m zondag van 11.00 uur tot 17:00 uur.

Jan Toorop - Portrettist (1858-1928)

Arthur van Schendel, H.P. Bremmer, Paul Verlaine, Pablo Casals, koningin-moeder Emma en Mussolini zijn maar enkele van de bekendste culturele en politieke kopstukken die werden geportretteerd door Jan Toorop. Hij was een van de beroemdste Nederlandse portrettisten van zijn tijd: critici roemden zijn portretten unaniem vanwege hun treffende karakterisering. Hoewel Toorop ook nu nog als een grootmeester in dit genre geldt, is het voor het eerst dat zijn portretten als groep worden tentoongesteld.

De expositie in Museum Het Valkhof, die samenvalt met het 75^e sterfjaar van de kunstenaar, biedt een overzicht van Toorops loopbaan als portrettist. Ruim honderd tekeningen, prenten en schilderijen zijn te zien: van zelfportretten, beeltenissen van naaste familie en vrienden, kinderen, vrouwen, kunstenaars, schrijvers en dichters tot portretten van politici, zakenlieden,

[p. 62]

katholieke geestelijken en adellijke personen. Kleurrijk-expressieve schilderijen worden afgewisseld met ingetogen realistische tekeningen. De werken, verschillende nog niet eerder vertoond, zijn in bruikleen gegeven door diverse musea, instellingen en particulieren. De tentoonstelling duurt tot en met 23 november.

De expositie toont de werken in relatie tot Toorops uitgesproken ideeën over het portret. Toorop wil ‘de ziel laten uitstralen’, zoals hij zelf schrijft. Als een portret innerlijk gelijkend wordt, zo is zijn idee, dan volgt de uiterlijke gelijkenis vanzelf. De portretkunst van de Vlaamse Primitieven geldt als een belangrijke bron van inspiratie waaraan hij dikwijls refereert en die hij als maatstaf voor de vervaardiging van zijn eigen portretten hanteert. Om inzicht te krijgen in deze achtergronden zijn diverse brieven, foto's en andere documenten in de tentoonstelling opgenomen.

Bij de expositie verschijnt een catalogus getiteld Jan Toorop - Portrettist van Waanders Uitgevers.

Adres: Museum Het Valkhof, Kelfkensbos 5, Nijmegen (024) 360 88 05, www.museumhetvalkhof.nl. Openingstijden: dinsdag t/m vrijdag van 10.00 uur tot 17.00 uur. Zaterdag, zondag en feestdagen van 12.00 tot 17.00 uur.

Prentenboeken voor de jeugd

Museum Willet-Holthuysen staat momenteel in het teken van het prentenboek. Tot en met 15 februari 2004 is een overzichts-tentoonstelling te zien van prentenboeken uitgegeven in Nederland en Vlaanderen in de eerste helft van de twintigste eeuw. Aanleiding voor deze tentoonstelling is de kunsthistorische publicatie Prentenboeken. Ideologie en illustratie 1890-1950 onder redactie van Saskia de Bodt, uitgegeven door Uitgeverij Ludion.

Vooral de (kunst)historische context waarin deze artistieke prentenboeken zijn geproduceerd, wordt op de tentoonstelling belicht. De eerste helft van de twintigste eeuw was een tijdperk vol vernieuwing in de samenleving en dit had natuurlijk ook zijn weerslag op de kunsten. De nieuwe idealen dienden volgens sommige kunstenaars via het prentenboek ook het kind te bereiken. Soms had dit ‘overartistieke’ en dus onleesbare, en voor de meeste kinderen onbetaalbare, boeken tot gevolg. Maar ook zorgde de invloed van de hogere kunsten en de aandacht van de kunstenaars en liefhebbers van het prentenboek voor een doorbraak in de tot die tijd nogal stijve, saaie en vooral belerende kinderboekillustratie.

Er zijn op deze tentoonstelling dus niet alleen prentenboeken, maar ook andere vormen van (toegepaste) kunst te zien. De zalen zijn enigszins chronologisch, maar vooral thematisch ingedeeld (‘sprookjesprentenboeken’, ‘natuurprentenboeken’ of ‘stad en oorlog in het prentenboek’). De boeken en objecten worden achter glas tentoongesteld, maar opengeslagen boeken prikkelen natuurlijk zeer de nieuwsgierigheid. Daarom is op deze tentoonstelling met behulp van flatscreens een groot aantal boeken digitaal toegankelijk.

Adres: Museum Willet-Holthuysen, Herengracht 605, Amsterdam, (020) 523 18 22. Openingstijden: maandag t/m vrijdag van 10.00 uur tot 17.00 uur. Zaterdag en zondag van 11.00 uur tot 17.00 uur.