De Boekenwereld. Jaargang 19

[p. 295]

Agenda

Veilingen

Burgersdijk & Niermans, Nieuwsteeg 1, 2311 rw Leiden, tel.: [phone] 81: 18 en 19 november, kijkdagen 14 t/m 17 november.

Van Gendt Book Auctions bv, Brandewijnsteeg 2, 1011 gn Amsterdam, tel.: [phone] 89: 16 en 17 september, kijkdagen 12 t/m 15 september; 2 en 3 december, kijkdagen 28 november t/m 1 december.

Bubb Kuyper, Jans weg 39, 2011 km Haarlem, tel.: [phone]: 25 t/m 28 november, kijkdagen 20 t/m 23 november.

Romantic Agony, Aquaductstraat 38-40, B-1060 Brussel, België, tel.: (0032) (0)2 544 10 55: 21 en 22 november, kijkdagen: n.n.b.

Van Stockum's veilingen, Prinsengracht 15, 2512 en Den Haag, tel.: [phone]: 12-14 november, kijkdagen 7-9 november.

Henri Godts, Avenue Louise 230/6, B-1050 Brussel, België, tel.: (0032) (0)2 647 85 48: nb

Molendijk Boeken, Bilderdijkstraat 19, 2951 ta Alblasserdam, tel.: [phone]: veiling in Hervormd Centrum, Talmastraat 9 te Hardinxveld Giessendam, op 27 september, aanvang 13 uur, bezichtiging vanaf 11 uur.

Beurzen

Augustus
24	Amsterdam, Boeken aan de Amstel
30	Bredevoort, Internationale Boekenmarkt
31	Tilburg, Boeken Rond Het Paleis, centrum
September
7	Groningen, Boekenmarkt, Vismarkt
Oktober
20, 21	Leiden, Boekenbeurs Pieterskerk (bob)
November
7, 8	Londen, Chelsea Book Fair

Tentoonstellingen

Onvervalst! Drie eeuwen drukkerij Joh. Enschedé

Geen dag zonder Enschedé, want wie heeft er niet een eurobiljet op zak? Dagelijks gaan talloze briefjes van hand tot hand die door de Haarlemse firma gedrukt zijn. Dit jaar bestaat het familiebedrijf 300 jaar. In 1703 begonnen in Haarlem als eenvoudige boekdrukker, groeide het bedrijf uit tot de internationaal vermaarde producent van bankbiljetten, postzegels en waardepapieren. De productie van de kostbare geldswaardige producten vindt plaats in het diepste geheim. Teylers Museum biedt in de tentoonstelling Onvervalst! Drie eeuwen drukkerij Joh. Enschedé, van 21 juni tot en met 2 november, de unieke mogelijkheid een kijkje achter de schermen te nemen en kennis te maken met vele producten die het bedrijf sinds driehonderd jaar levert. Niet alleen in Nederland, maar in de hele wereld.

In de drie eeuwen van haar bestaan wist Joh. Enschedé voortdurend in te spelen op actuele ontwikkelingen. Was dat in de achttiende eeuw bijvoorbeeld nog het uitgeven en drukken van de Oprechte Haarlemsche Courant en in 1814 het eerste Nederlandse bankbiljet, tegenwoordig houdt Joh. Enschedé zich ook bezig met het digitaal beveiligen van internet en het ontwikkelen van software voor irisherkenning op luchthavens. Maar er is meer: de vormgeving van reclamedrukwerk is aan de hand van het historisch bedrijfsarchief op unieke wijze te volgen. Zo verzorgde de drukkerij het beroemde drukwerk voor de Holland Amerika Lijn en gaf ze opdracht

[p. 296]

Drukkerijhal in het oude Enschedé-complex, 1911, met de drie toenmalige firmanten in het midden: staand ten voeten uit Charles Enschedé, aan zijn rechter zijde H.J.J.D. Enschedé en Johannes v Enschedé (foto: Museum Enschedé, Haarlem)

Goedgekeurd referentievel van het 200-eurobiljet, ondertekend door vertegenwoordigers van ecb en dnb (foto: Museum Enschedé, Haarlem)

[p. 297]

Drie exemplaren van de Oprechte Haarlemsche Courant: 1737, 1754 en 1927 (foto: Museum Enschedé, Haarlem)

aan bekende twintigste-eeuwse vormgevers voor o.a. postzegels en bankbiljetten, zoals Lion Cachet en M.C. Escher.

Vrijwel alle producten en de bijbehorende archiefstukken zijn door het bedrijf bewaard. Op de tentoonstelling toont Teylers Museum een rijke keuze uit al dit materiaal dat in veel gevallen voor het eerst de kelders van de firma Enschedé verlaat. Afgekeurde ontwerpen voor bankbiljetten en methoden om vervalsers af te schrikken, zoals het achttiende-eeuwse muziekschrift van J.M. Fleischman. Maar ook schoolplaten, distributiebonnen, spaarzegels en banderolles voor accijnzen op sigaren, sigaretten, alcohol en opium zijn te zien. Een ongeëvenaarde schat van één van de oudste nog bestaande bedrijven in Nederland.

Bij de tentoonstelling verschijnt een zesdelig jubileumboek.

Adres: Teylers Museum, Spaarne 16, Haarlem, tel.: [phone]. Openingstijden: dinsdag t/m zaterdag van 10.00 uur tot 17.00 uur; zon- en feestdagen van 12.00 uur tot 17.00 uur.

[p. 298]

David Bierens de Haan (foto: UB, Leiden)

‘Een onvermoeide arbeid komt alles te boven’

Tot en met 31 augustus 2003 is in de Leidse universiteitsbibliotheek de tentoonstelling ‘Een onvermoeide arbeid komt alles te boven’. David Bierens de Haan en zijn Bibliotheca Mathematica, Paedagogica en Biographica, te zien.

David Bierens de Haan (1822-1895) liet na zijn overlijden zijn gehele wetenschappelijke bibliotheek op het gebied van de wis- en natuurkunde na aan de bibliotheek van de Universiteit Leiden. Bierens de Haan was sinds 1863 verbonden aan deze universiteit als buitengewoon en later als gewoon hoogleraar in de wiskunde. Internationale faam behaalde hij met de publicatie van vele artikelen over de integraaltafels. Maar ook zijn vele wetenschaphistorische publicaties brachten hem veel faam. De door Bierens de Haan aangelegde boekenverzameling vormde het werkmateriaal voor deze publicaties. Hij verzamelde naast vele honderden boeken over integraaltafels, zestig uitgaven van Euclides uit de zestiende tot en met de negentiende eeuw, en vele duizenden andere boeken op het gebied van de Nederlandse bouwkunde, navigatie, vestingbouw, mechanica en sterrenkunde. Dat zijn bijdragen aan de geschiedenis van de wiskunde werden gewaardeerd mag duidelijk zijn uit de vele lidmaatschappen die Bierens de Haan had bij nationale en internationale Academies van Wetenschap.

De bibliothecaris van de Leidse universiteitsbibliotheek, W.N. du Rieu, die de boekerij van Bierens de Haan in ontvangst mocht nemen, gaf het belang van het legaat als volgt aan: ‘Wordt tot nu toe de bibliotheek der Russische Sterrewacht op de Pulkowa genoemd als de rijkste in de vele beroemde werken van Nederlandsche wiskunstenaars en sterrekundigen, voortaan zal men zich tot de Leidsche bibliotheek moeten wenden, als de mannen van de geschiedenis der

[p. 299]

Frans de Jong, De laatste schreeuw, nr. 3, 1991 (foto: Museum Meermanno, Den Haag)

wiskunde en hare vele toegepaste richtingen iets willen weten van de cijfermeesters, uit het kleine, maar energieke Nederland afkomstig, alsook als zij wat zoeken omtrent de door vreemde mathematici geschrevene, maar in Holland uitgegeven of in de Hollandsche taal overgezette wis- en natuurkundige werken.’

In de tentoonstelling zal aan diverse facetten van Bierens de Haans persoon en werk aandacht worden geschonken. Zoals de titel van de tentoonstelling al doet vermoeden, is er speciale aandacht voor het legaat van Bierens de Haan aan de universiteitsbibliotheek Leiden. Bij de tentoonstelling verschijnt een catalogus van de hand van Kasper van Ommen met een bijdrage van H.J.M. Bos.

Adres: Leidse Universiteitsbibliotheek, Witte Singel 27, Leiden, tel.: [phone]. Openingstijden: maandag t/m vrijdag van 8.30 uur tot 22.00 uur; zaterdag van 9.30 uur tot 17.00 uur; zondag van 13.00 tot 17.00 uur.

De speelse poëzie van meesterdrukker Frans de Jong

Sinds het midden van de jaren zestig geeft het drukwerk van margedrukker Frans de Jong blijk van zijn engagement met ‘alternatieve’ bewegingen als Provo en het Chili-comité. Hij verzet zich tegen de verkwanseling van zijn geliefde Amsterdam. Frans de Jong doet dit met zijn eigen middelen: door boeken, affiches en prenten te drukken waarin hij zijn boodschap speels en visueel intrigerend verpakt. Het plezier van het drukwerk, de creativiteit van het formuleren en het innoverend bezig zijn met oude materialen zijn curieuze contradicties die zijn werk kenmerken. Frans de Jong drukt met alle mogelijke materialen, van oude onderjurken tot doorgesneden rode kool. In het kielzog van H.N. Werkman (1882-1945) heeft hij de mogelijkheden van het werken met sjablonen uitputtend onderzocht. Al zijn grafische producten - ook de maatschappe-

[p. 300]

lijk geëngageerde - hebben als kenmerken dat ze speels en tegelijkertijd poëtisch zijn. De liefde voor het drukkersvak, de gebruikte materialen en het betreffende onderwerp is voorwaarde om tot dergelijke grafische hoogtepunten te komen. En geduld, gepaard aan nieuwsgierigheid om steeds iets nieuws te willen ontdekken.

Deze instelling blijkt ook uit Frans de Jongs hoge mate van betrokkenheid bij de aanmoedigingsprijs die zijn naam draagt en die sinds 1996 om het jaar wordt uitgereikt aan een eindexamenkandidaat van de Nederlandse kunstacademies. Dit jaar is zijn inzet wel heel bijzonder: hij heeft zijn atelier opgeruimd en biedt alle doubletten van zijn werk in Meermanno voor het goede doel te koop aan.

De tentoonstelling van het eindexamenwerk dat meedingt naar de Frans de Jong-prijs is te zien van 5 juli t/m 6 oktober 2003.

Adres: Museum Meermanno, Prinsessegracht 30, Den Haag, tel. [phone]. Openingstijden: dinsdag t/m vrijdag van 11.00 tot 17.00; zaterdag en zondag van 12.00 tot 17.00.

Schijnbare boeken

Vierhonderd boekbanden? Nee, dat lijkt maar zo. Hoewel de objecten die in de Bibliotheca Wittockiana getoond worden tot 24 september er wel degelijk als boek uitzien, hebben ze alleen de uiterlijke kenmerken ervan overgenomen. Deze verzameling, het resultaat van een 25-jarige zoektocht, bewijst dat er al sinds het ontstaan van de boekband een parallelle productie bestaat, waarbij uitsluitend rekening wordt gehouden met de formele aspecten van de band. Deze ‘boeken’ worden uit de meest uiteenlopende materialen gemaakt en kunnen voor de meest uiteenlopende doelen worden gebruikt. Zo werden er tijdens de renaissance juwelen, pendules, enzovoort in boekvorm vervaardigd, echte kunstvoorwerpen die tegenwoordig bewaard worden in de collecties van de meest prestigieuze musea. De tentoongestelde voorwerpen bestrijken een periode die loopt van de achttiende eeuw tot vandaag. De ‘verborgen’ functies zijn werkelijk zeer verscheiden: van het hangertje, via het peper-en-zoutstel naar de papiermand... Veelal zijn boeken zonder bibliofiele waarde gebruikt om er dozen of sokkels voor inktstellen van te maken. Van andere worden de ruggen losgezaagd, die gekleefd tegen dozen of deuren voor een trompel'oeil effect zorgen. Alle objecten in deze tentoonstelling zijn ontstaan met de bedoeling een illusie te creëren, zonder tot kannibalisme van het boek over te gaan.

Adres: Bibliotheca Wittockiana, Bemelstraat 23, Brussel, tel. (0032) (2) 770 53 33. Openingstijden: dinsdag t/m zaterdag van 10 uur tot 17 uur.

Galnoteninkt voor gebruik op scholen (foto: Scryption, Tilburg)

[p. 301]

Van Inktvis tot Inktvlek

Het Scryption, museum voor schriftelijke communicatie in Tilburg behandelt in de tentoonstelling Van inktvis tot inktvlek allerlei aspecten van inkt. Ze bestrijkt het hele gebied van de inktvis die zelf inkt maakt tot de - per ongeluk - ontstane inktvlek. Diverse aspecten van inkt en inktproductie komen aan bod. Inktvissen maken zelf hun inkt, maar hoe doen ze dat en waarom eigenlijk? Bijna alle soorten inkt worden op een andere manier gemaakt. Van Inktvis tot inktvlek onthult die verschillende methoden. Ook de verschillende soorten inkt komen aan de orde: de vloeibare ijzergalnoteninkt, gekleurde inkt en kalligrafieinkt, maar ook de stroperige balpeninkt, kopieeren stencilinkt, stempelinkt, drukinkt, frankeerinkt en typemachine-inkt. Inkt wordt bovendien op allerlei manieren verpakt: vloeibare schrijfinkt in kleine of grote glazen flessen en flesjes, stroperige inkt in tubes, blokjes Chinese inkt in kartonnen doosjes en printerinkt in cartridges. Er zijn op de tentoonstelling veel schrijfgereedschappen te zien uit de collectie van het Scryption waarbij inkt wordt gebruikt: van een rietpen en ganzenveer tot een stalen pennetje, vulpen, kalligrafeerpen en balpen. Maar ook stempels en stempelkussens, de typemachine en het typelint, de frankeermachine en de stencilmachine kunnen niets zonder inkt. Ook zie je een ouderwetse schrijfset, een schrijfkist, inktlappen, inktstellen en inktvloeiers. Voor elke inkt is er ook weer een apart soort papier.

Adres: Scryption, Spoorlaan 434a, Tilburg, (013) 580 08 21. Openingstijden: dinsdag t/m vrijdag van 10.00 tot 17.00 uur; zaterdag en zondag van 13.00 tot 17.00 uur.