De Boekenwereld. Jaargang 19

[p. 212]

Een zachtmoedig satiricus. De spotprenten van Marius Bauer in De Kroniek (deel 2)
Henk Slechte
Het kroniekdebat

Op 8 maart 1896 kregen de lezers van De Kroniek een schitterende prent van Marius Bauer: De kroning van den Czar. De deputatie uit Siberië op weg naar het feest.

Marius Bauer, De Kroning van den Czar. De Kroniek, 8-3-1896.

De prent is onmiskenbaar een felle aanklacht tegen de verbanning van vooral politieke tegenstanders van de regering naar Siberië, die in het tsaristische Rusland aan de orde van de dag was. Bauer heeft zich voor die prent waarschijnlijk gebaseerd op de net verschenen Nederlandse vertaling van een boek over het leven van de ballingen in Siberië.⁹⁵ De bovenste helft van de prent laat de prachtige kroning zien, die overigens nog moest plaatsvinden, maar op de onderste worden donkere en vage gestalten met zweepslagen voortgedreven: de ballingen. De kroning van Nicolaas ii was op 26 mei 1896 in Moskou en de pers meldde dat Marius Bauer daar voor De Kroniek heen zou gaan om van de feestelijkheden met brieven en tekeningen verslag te doen.⁹⁶ Of hij geheel voor rekening van de voortdurend noodlijdende Kroniek is gegaan, of, op verzoek van Tak, een reis voor Van Wisselingh naar Constantinopel in Moskou heeft onderbroken, is niet bekend. Uit de brieven van Bauer aan zijn moeder blijkt wel, dat hij in Moskou bij een Duitse weduwe in pension was voor het toen

95 George Kennan, Leven en lijden der ballingen in Siberie. Haarlem 1896.

96 Algemeen Handelsblad, 5-4-1896. Zie ook Borrie, op. cit. (noot 21), pp. 80-83.

[p. 213]

exceptionele bedrag van tweehonderdvijftig gulden voor één maand, veel meer dan hij had verwacht. Die hoge prijzen waren het gevolg van de enorme toeloop van journalisten en andere bezoekers van de kroning. Hij vertelt ook dat hij blij was dat hij een rokkostuum had, want hij werd met andere journalisten uitgenodigd voor grote diners van meer dan tweehonderd genodigden waar bekende operazangers uit St. Petersburg de muzikale omlijsting verzorgden.⁹⁷

Brief van Marius Bauer aan zijn moeder, begin mei 1896. Onder de brief heeft hij een schets gemaakt van het huis waar hij in Moskou verbleef. Collectie brieven van Marius Bauer. Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie, Den Haag.

Bauer heeft zijn opdracht wellicht letterlijker uitgevoerd dan Tak had bedoeld en is met zijn lyrische en nagenoeg kritiekloze verslagen van de intocht van de tsaar en diens kroning een week later, op een aantal gevoelige sociaal-democratische tenen gaan staan. Zijn brieven naar De Kroniek werden met de week opgewondener. Hij was een estheet en kon aan de exotische schoonheid die Moskou in de dagen van de kroning tentoonspreidde, geen weerstand bieden, ondanks het kritische gevoel waarvan hij met zijn prent van 8 maart blijk had gegeven. In zijn beschrijving van de intocht van de vorst bekende hij dat hij gejuicht had ‘voor den man, die de wereld zoo'n schouwspel biedt’ en in diezelfde brief vroeg hij opgewonden: ‘Is er wel één vorst op aarde, die zoo veel praal ten toon kan stellen, en als je dan denkt aan al die weelde die er nog is in die kerken en schatkamers en in de paleizen, als je je voorstelt hoeveel rijker 't nog zijn zal bij de kroning, krijg je dan niet een gevoel van dankbaarheid en eerbied?’ Bauer wees in zijn verslag van de kroning in mei 1896 op de schrille tegenstellingen tussen de armoede van de ongeveer 500.000 mensen die ter ere van de kroning een worst, een brood met het wapen van de tsaar en een versierde beker met noten en bonbons hadden gekregen en bij de uitreiking daarvan zo hadden gedrongen dat er wel drieduizend doden waren gevallen, en op het enorme bedrag dat aan de kroning van één man besteed werd. Zijn kritiek was echter terloops en hij vatte daarna enthousiast de draad weer op, en liet zijn verrukking over al het moois dat hij in het Kremlin zag de vrije loop, waarmee hij zijn eigen kritiek ontkrachtte.

97 Brieven van Marius Bauer aan zijn moeder. Deze bevinden zich in verzameling brieven van Bauer in het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie in Den Haag. Marius Bauer had de gewoonte zijn brieven van toepasselijke tekeningen te voorzien. Op de brief over zijn pension heeft hij het huis van de Duitse weduwe getekend.

[p. 214]

Tak vond dat hij als redacteur van een vooruitstrevend blad moest reageren. Hij plaatste de gebeurtenissen in Moskou in een nuchtere historische en politieke context, en nam daarmee impliciet afstand van Bauer.⁹⁸ Tak wees veel duidelijker dan Bauer en mét een politieke analyse, op ‘de ellende van een verwaarloosd volk, dat men nu nog met slagen regeert’ en koos daarmee positie in de discussie over de vraag of de kunstenaar politieke verantwoordelijkheid heeft en zijn werk wellicht dienstbaar zou moeten maken aan het maatschappelijk belang. Het gevolg was een polemiek die het Kroniekdebat is gaan heten en werd gevoerd tussen de intellectuele vertegenwoordigers van de mystiek-religieuze ‘estheten’ en de materiële ‘socialisten’. De estheten verdedigden de brieven van Bauer en het recht om van schoonheid te genieten, terwijl de socialisten zo'n scheiding tussen kunst en politiek onmogelijk vonden. Die discussie sluimerde al langer en werd geactiveerd door de brieven van Marius Bauer en de reactie van Tak. Bauer heeft zelf aan dit debat niet deelgenomen. De belangrijkste antagonisten waren Tak, Frank van der Goes en Frederik van Eeden aan de socialistische kant en Alphons Diepenbrock en Lodewijk van Deyssel aan de esthetische. Vooral Diepenbrock verklaarde zich een fervent tegenstander van ‘de materialistische levensbeschouwing van het socialisme’ dat hij een ‘levensgevaarlijke vijand’ noemde. Veel intellectuelen van faam mengden zich in de polemiek, waaraan Tak zelfs de hele aflevering van De Kroniek van 14 juni 1896 wijdde. Sommigen kozen nadrukkelijk partij, zoals Jan Veth en Jan Kalff voor Diepenbrock, en C. Huygens en A. van Collem voor Tak en vooral voor Van Eeden, anderen bemiddelden, zoals de filosoof J.D. Bierens de Haan en de schrijver Jos de Gruyter.

Ook De Nederlandsche Spectator gaf commentaar. De verhouding tussen de beide bladen was niet vriendelijk en dat kwam tot uiting toen De Nederlandsche Spectator, zonder verder commentaar, een van de meest omstreden zinnen uit de beschrijving van Marius Bauer van de kroningsfeesten in Moskou citeerde.⁹⁹ Het blad plaatste ook een spotprent van Willem van Konijnenburg met de titel De kronings-feesten te Moscou en het onderschrift ‘Een ongeroepen klokkenluider’.

Willem van Konijnenburg, Een ongeroepen klokkenluider. De Nederlandsche Spectator, 6-6-1896.

98 De Kroniek, 31-5-1896.

99 De Nederlandsche Spectator, 6-6-1896.

[p. 215]

De discussie over de relatie tussen kunst en socialisme duurde in De Kroniek tot 19 juli 1896, maar ging daarna buiten het blad gewoon door. Diepenbrock en Van Eeden bijvoorbeeld zetten haar voort in een particuliere briefwisseling. De invloed van dit debat op sommige kunstenaars was zo groot dat zij in 1897 lid van de sdap werden. Voor De Kroniek was deze polemiek een hoogtepunt en het begin van een openlijk partij kiezen voor het socialisme.¹⁰⁰ Bauer was van dit alles onkundig. Hij was naar Constantinopel gegaan, waar hij op 16 juni aankwam en enkele weken bleef.

100 Over deze polemiek is veel gepubliceerd. Zie: 's-Gravesande, op. cit. (noot 1); W. Thys, op. cit. (noot 1), hoofdstuk ix, ‘Mystiek contra Socialisme’; Harskamp, op. cit. (noot 5).

Griekenland en Turkije

Op veel spotprenten heeft Marius Bauer zijn voorliefde voor de cultuur van de Oriënt laten zien. De gebeurtenissen boden daartoe vaak mooie gelegenheden. In april 1895 bijvoorbeeld overvielen Marokkaanse zeerovers de Nederlandse brigantijn Anna, die bij windstilte onder de Noordafrikaanse kust lag. Zij doodden de kapitein, martelden de stuurman en plunderden het schip. De bewoners van het Rifgebergte dat van de Straat van Gibraltar naar het zuidoosten langs de kust ligt, waren van oudsher berucht als zeerovers en geen enkele expeditie van een land waarvan een schip was aangevallen, was er in geslaagd een eind aan hun activiteiten te maken. Volgens het Algemeen Handelsblad had Nederland het ‘rooversnest Atjeh’ uitgeroeid, omdat de zeevarende landen klaagden dat ze daar veel last van hadden. Nu vond de krant dat het de beurt van Frankrijk en Spanje was om ‘die Moorsche zeeroovers op te hangen aan de ra van een oorlogsschip’.¹⁰¹ Het ging toch een beetje anders dan de krant gedacht had. Nederland eiste een forse schadevergoeding van Marokko en stuurde een eskader oorlogsschepen dat bij Tanger voor de kust bleef liggen, totdat de schadevergoeding betaald was. De Nederlanders kregen hierbij steun van een Duits eskader. Nederland verkeerde in staat van opwinding en de tekenaars van De Nederlandsche Spectator en De Amsterdammer bespotten de vaderlandse spierballentaal.

Johan Braakensiek, De tuchtiging der Riff-piraten. De Amsterdammer, 26-5-1895.

Anoniem, Zeeroof binnen- en buitengaats. De Nederlandsche Spectator, 27-7-1895.

Dat deed Marius Bauer ook, maar hij bekeek de situatie vanuit Marokkaans perspectief. Met de titel De Hollandsche Vloot voor Marokko, Paniek in het paleis liet hij zijn voorkeur voor alles wat exotisch was de vrije loop.

Terwijl ministers van de sultan met verrekijkers naar de schepen speuren en de vorst piekert, is de paniek volledig. In een diagonaal van licht kruipt een bloot kind tegen zijn moeder op, smeken mannen de sultan iets te doen, houdt een moeder haar kind omhoog

101 Algemeen Handelsblad, 3-5-1895.

[p. 216]

Marius Bauer, De Hollandsche Vloot voor Marocco. Paniek in het paleis. De Kroniek, 9-6-1895.

en dreigt een man een zwaard door zijn keel te steken. Het jongetje dat het hele tafereel vanachter een gordijn bekijkt, doet denken aan de jongen Jan Piet op het Corporaalschap van Jonkheer Victor de Stuers.¹⁰²

De Middellandse Zee was in de late negentiende eeuw rijk aan politieke problemen. In 1897 brak oorlog uit in het oostelijk gedeelte, waar het Osmaanse Rijk in staat van ontbinding was en de volken die zich onderdrukt voelden, opstonden tegen de Turken, zoals de Kretenzers in 1897. Die opstand hield de politieke gemoederen in Europa bezig, vooral toen Griekenland sultan Abdel Hamid ii de oorlog verklaarde. Hoewel de Turken de opstand op Kreta onderdrukten en ze Griekenland versloegen, zagen de grote mogendheden toch kans het probleem voorlopig op te lossen door Griekenland te overreden zijn aanspraken op Kreta te laten vallen en de sultan zover te krijgen dat hij Kreta autonomie gaf, zij het onder Osmaans oppergezag. Net als met de Marokkaanse zeerovers in 1895 benaderde Marius Bauer dit onderwerp van de Turkse kant. Zijn eerste spotprent was een portret ten voeten uit van de grote Sultan Soliman (1495-1566) die verbijsterd aan Allah vraagt wat die van zijn eens zo machtige rijk heeft gemaakt.¹⁰³

De publieke opinie in Europa was kritiekloos op de hand van de Grieken. Bauer kende Turkije en hield van het land. Zijn prent is veel indringender dan de obligate prent van Braakensiek in De Amsterdammer, waarop een Griek door de grote mogendheden wordt tegengehouden als hij zijn (Kretenzer) broer te hulp wil komen, die wordt afgeranseld door een Turk. De onderhandelingen van de grote mogendheden met Turkije en Griekenland duurden tot ver in de zomer van 1897, maar Marius Bauer maakte geen prent meer die het portret van de vertwijfelde Soleiman kon evenaren. Voor zijn laatste prent over dit onderwerp gebruikte hij het oude kinderversje van de vier wijven die elkander niet konden krijgen om zijn zorgen kenbaar te maken over het trage tempo van de onderhandelingen tussen Turkije, Griekenland, Engeland en Duitsland, die het om economische redenen niet eens konden worden. Dat blijkt uit de aanwezigheid van handelsgod Mercurius, die zorgt dat de wieken rond de molenas Kreta blijven draaien en de nota's uit de molen puilen.¹⁰⁴

102 De Kroniek, 9-6-1895.

103 De Kroniek, 28-2-1897. Sol(e)iman was de machtigste van alle sultans die ooit het Osmaanse Rijk regeerden. Onder hem breidde het rijk zich over een belangrijk deel van de Balkan uit. Van Soleiman zijn veel portretten bekend, waaronder het ruiterportret van Jan Swart in het Rijksprentenkabinet. Zie: A.J. Klant-Vlielander Hein, ‘Het ruiterportret van Sultan Soleiman door Jan Swart van Groningen’, Antiek, 7 (1972), pp. 165-173.

104 De Kroniek, 1-8-1897. Thys, op. cit. (noot 1), p. 127.

[p. 217]

Marius Bauer, De geest van Sultan Soliman. De Kroniek, 28-2-1897.

Conclusie

De Zionistische Beweging van 19 september 1897 was de laatste politieke prent die Marius Bauer voor De Kroniek maakte. Enkele maanden later hield het blad op zijn lezers wekelijks een litho te geven, omdat de kosten te hoog waren geworden.¹⁰⁵ Hij bleef echter wel uit verre en vreemde landen voor De Kroniek tekenen en schrijven. Walter Thys heeft in zijn geschiedenis van De Kroniek aandacht besteed aan de prenten, die volgens hem ten onrechte ‘politieke prenten’ werden genoemd. Hij vond die term niet toepasselijk, omdat de meeste ver af stonden van de eigenlijke politiek en betrekking hadden op gebeurtenissen in de Nederlandse kunstwereld en allerlei merkwaardige en kenmerkende zaken in het dagelijks leven van de jaren negentig. De prenten die wel betrekking hadden op binnen- en buitenlandse politieke onderwerpen, waren vaak zachtmoedige, satirische illustraties bij de hoofdartikelen van Tak of een andere medewerker. Thys toont zich een bewonderaar van Marius Bauer, die hij een van de beste Nederlandse grafische kunstenaars aller tijden vindt: ‘Zijn productie in De Kroniek komt in niet geringe mate dit oordeel ondersteunen.’¹⁰⁶ Enthousiast maar ook genuanceerd was het oordeel van tijdgenoot, collega-graficus en medewerker aan De Kroniek Jan Veth, die Marius Bauer vergelijkt met Jan Holswilder (1850-1890) die in de jaren tachtig voor De Lantaarn en Uilenspiegel tekende. Veth vindt dat Bauer de mindere van Holswilder was in het spontaan uitbeelden van zijn onderwerpen, maar dat hij hem royaal

105 In 1896 had Theodor Herzl in Der Judenstat voor het eerst gepleit voor een joodse staat in Palestina en in 1897 werd in Bazel het eerste zionistische congres gehouden.

106 Thys, op. cit. (noot 1), p. 132.

[p. 218]

Marius Bauer, De toestand in het Oosten.
De Kroniek, 1-8-1897.

overtrof in de rijkdom van zijn enscenering. Hij noemt de prenten van Bauer ‘snedig-humoristisch’ en ‘eer buiten dan binnen de grenzen van het strikt karikaturale’. Veth vergelijkt Bauer met het aanstormend talent Albert Hahn, wiens confronterende en honende karikaturen volgens hem uit haat, opstandigheid of bitterheid voortkomen en willen striemen of zelfs verwonden, en zeker niet kietelen, zoals de prenten van Holswilder en Bauer. Veth spreekt de verwachting uit dat een satirische vrijbuiter als Bauer op de ontwikkeling van de Nederlandse karikatuur uiteindelijk geen grote invloed zal uitoefenen, maar de politiek uitgesproken Albert Hahn wel. Die had bovendien het voordeel dat hij als techniek niet de zachtaardige lithografie maar de veel hardere zinkografie had gekozen.¹⁰⁷

Karikatuurhistoricus Cornelis Veth vindt Bauer een gemakkelijke en schitterende improvisator - hij vergelijkt hem met Gustave Doré - die door met licht en schaduw te toveren veel ruimte kon suggereren. Volgens Cornelis Veth bracht Marius Bauer iets van het oosterse sprookje in zijn spotprenten. Als voorbeelden noemt hij de Kiesrecht-Sfinx die de kijker in een Egyptische sfeer met grote monumenten bracht. Typerend en van belang voor de geschiedenis van de Nederlandse kunstwereld en het kunstbeleid van de Nederlandse overheid in de jaren negentig van de negentiende eeuw vindt Veth de prenten die Marius Bauer voor De Kroniek maakte over de rel rond de benoeming van Waller tot adjunct-directeur van het Mauritshuis en de begrafenis van de Nederlandsche Etsclub. Ook Cornelis Veth had een zwakke kant van Bauer ontdekt: hij vond zijn portretkarikaturen niet oorspronkelijk.¹⁰⁸ Hij ver-

107 Jan Veth, Hollandsche teekenaars van dezen tijd, Amsterdam 1905, pp. 232-237.

108 Cornelis Veth, op. cit. (noot 6), pp. 250-251.

[p. 219]

klaart zich niet nader, maar heeft wellicht bedoeld dat de personen op de prenten van Bauer wel herkenbaar zijn, maar niet belachelijk worden gemaakt door hun kleine maar opvallende uiterlijke kenmerken te benadrukken, zoals Daumier en Albert Hahn dat wel doen.

Bauer-biograaf M.F. Hennus heeft vooral over de mens en de kunstenaar Marius Bauer geschreven. Bauer was te bezadigd en te evenwichtig om een fel satiricus te kunnen zijn en hij stond bovendien te ver van de politiek af om zich ‘over haar kronkelingen onnoodig op te winden’. Hennus beschouwt de prenten van Bauer als autonome kunstwerken en noemt ze interessanter en meer van blijvend belang dan de meeste van de gebeurtenissen die ze behandelen. Hij kiest daarvan met Deputatie uit Siberië op weg naar het feest een gecompliceerd voorbeeld, omdat nu juist de brieven die Bauer over dat kroningsfeest in De Kroniek publiceerde de aanleiding zijn geweest tot een van de belangrijke polemieken van de late negentiende eeuw.¹⁰⁹ R.W.P. de Vries is van oordeel dat Bauers illustratieve gaven het winnen van het propagandistische doel dat een spotprent nu eenmaal heeft. Bauer zag het komische in een situatie en ironiseerde die. De Vries meent dat de prent van Otto Eerelman, verkleed als Velasquez, met in de hoek Kätchen Carré vederlicht de draak steekt met de opdracht die de schilder van koningin-regentes Emma had gekregen.

De enige die een negatief geluid over Bauer laat horen is de letterkundige Aegidius Timmerman. Volgens hem was Bauer een ernstiger man dan Toorop, maar hij vond dat er even weinig diepte in zijn werk zat als in dat van Toorop die een beter tekenaar was. Hij kwalificeerde de figuren van Bauer als kostuumpoppen zonder echt geraamte, zonder spieren en zonder vlees: ‘Het is werk voor het oog, niet voor de ziel’.¹¹⁰ Marien van der Heijden heeft de recentste biografie van Albert Hahn geschreven en ontkomt niet aan een voorzichtige vergelijking met Bauer. De Kroniek was geen blad voor het arbeiderspubliek, zoals De Notenkraker dat wel was, en dus moesten de spotprenten in beide bladen wel verschillen. Hij vindt de prenten van Bauer, Van Konijnenburg en Molkenboer wel artistiek vooruitstrevend, maar beslist niet socialistisch en al helemaal niet geschikt voor het grote arbeiderspubliek in de negentiende eeuw.¹¹¹

Marien van der Heijden heeft gelijk, maar ziet iets over het hoofd. De Kroniek van Tak was, net als De Amsterdammer en, in mindere mate, De Nederlandsche Spectator, een algemeen weekblad met veel aandacht voor politieke en culturele onderwerpen. Veel medewerkers hadden wel een - zelfs uitgesproken - politieke voorkeur, maar de bladen waren niet aan een partij gebonden, zoals De Notenkraker, het wekelijkse bijvoegsel van Het Volk, een aan de sdap gelieerd dagblad. De spotprenten en karikaturen in De Nederlandsche Spectator, De Kroniek en De Amsterdammer waren dan ook niet bedoeld als wapens in een politieke strijd, zoals de prenten van Albert Hahn in De Notenkraker dat wel waren. Zo was Marius Bauer ook geen bevlogen politieke activist, maar een commentariërende kunstenaar die zich thuis voelde in het intellectuele en kunstzinnige milieu van De Kroniek. Hij maakte voor dat blad satirische illustraties bij veel hoofdartikelen, maar hij heeft ook vaak zijn persoonlijke commentaar getekend op zaken in de wereld van kunst en cultuur waar hij zich in thuis en bij betrokken voelde. Een aantal ‘politieke prenten’ van Marius Bauer houdt daarom de herinnering levend aan gebeurtenissen die ooit grote opwinding in zijn milieu veroorzaakten. Belangrijker is dat de meeste litho's die hij voor De Kroniek maakte als autonome kunstwerken en belangrijke tijdsdocumenten de tand van de satirische tijd hebben doorstaan. De zachtmoedige satiricus Rusticus en het algemene weekblad De Kroniek waren toevallig ter plekke en beschikbaar toen de Nederlandse kunst interessante groeistuipen doormaakte.

109 Hennus, op. cit. (noot 12), p. 41.

110 Aeg. W. Timmerman, Tims Herinneringen, Amsterdam 1939, p. 175.

111 M. van der Heijden, Albert Hahn, Amsterdam 1993, p. 29.

[p. 220]

Bijlage ‘Politieke’ prenten van Marius Bauer (Rusticus) in De Kroniek

Voor zover deze prenten niet in de tekst worden behandeld, is kort het onderwerp aangegeven, eventueel aangevuld met een verwijzing naar relevante literatuur.

1	In het Land van Rembrandt, 4-4-1895.
2	Oorlog van China en Japan. De Oogst, 14-4-1895. Aan het eind van de negentiende eeuw moderniseerde China zijn strijdkrachten. Tijdens de Chinees-Japanse oorlog (1894-1895) vernietigden de Japanners 98 schepen van vier eskaders van de nieuwe Chinese marine. Op paasmaandag 1895 was de oorlog voorbij, nadat China de door Japan gestelde vredesvoorwaarden had aanvaard.
3	Vetter Triumphator, 26-5-1895.
4	De Hollandsche Vloot voor Marocco. Paniek in het Paleis, 9-6-1895.
5	De laatste klucht in Oudt-Hollandt. Nachtmerrie van een trouw bezoeker van den Braven Dorus, 7-7-1895. Van 11 mei tot 31 oktober 1895 stond op het huidige Museumplein de Wereldtentoonstelling voor het Hotel- en Reiswezen. De tentoonstelling werd bezocht door een miljoen mensen. De Nederlandse inzending heette Oud-Hollandt en bestond uit een nagemaakt zeventiende-eeuws stadje, compleet met gracht, markt, oude huizen en stadspoorten.
6	Een Standbeeld voor Frans Hals, 21-7-1895.
7	Uit den Schoolwet-strijd. Arme Belgische Salomo! 4-8-1895. In juli 1895 hebben in het Belgische parlement heftige debatten plaatsgevonden over de schoolwet-Schollaert. De oppositie tegen deze wet bestond uit de liberale, radicale en socialistische fracties, die zich verzetten tegen de invoering van godsdienstonderwijs op de lagere school en de invloed op het onderwijs die de wet de (rooms-katholieke) geestelijkheid gaf. De wet is aangenomen op 15 september 1895.^112
8	Een schilder in Verlegenheid, 18-8-1895.
9	Het laatste Vuurwerk op de Tentoonstelling, 13-10-1895. Zie nummer 5.
10	Zware tijden. Een Keizersprent, 24-11-1895. In 1895 was de politieke situatie in de wereld onrustig. De tsaar van Rusland lag op sterven, Turkije roerde zich op de Balkan en de jonge keizer Wilhelm ii van Duitsland werd door de pers dagelijks afgeschilderd als een onberekenbare hoofdpersoon op het politieke toneel. In 1890 had hij Bismarck ontslagen en in 1895 was diens opvolger Von Caprivi aan de beurt.
11	De Brug, 1-12-1895. In 1895 mislukte het plan van J.G. Vogel en P.A. Haaxman jr. voor de oprichting van het kunsttijdschrift De Kunstbode. De oprichters beschouwden De Kunstbode in oprichting als ‘de brug, waarover de kunstenaars zich tot het publiek kunnen wenden’. Zie hiervoor ook De Nederlandsche Spectator van 23-11 en 30-11-1895, met een prent door J.M. Schmidt Crans.^113
12	St. Nicolaas te Amsterdam, 8-12-1895. In 1895 werd in Amsterdam het nieuwe Stedelijk Museum geopend en debatteerde de gemeenteraad van Amsterdam over een aantal andere grote bouwwerken, waaronder de nieuwe Beurs. Op de prent doet Sint Nicolaas ‘de beurs’ in de zak met geschenken van Zwarte Piet.
13.	Loos Alarm, 22-12-1895. Zie nummer 11.
14	De Kiesrecht-Sfinx en de Verleidsters, 29-12-1895.
15	Oom Paul en de Schildpad, 12-1-1896. Tijdens de opstand van de Uitlanders in Zuid-Afrika (1895-1896) viel de Britse gouverneur L.S. Jameson van Rhodesië op 29 december 1895 op eigen gezag Transvaal binnen, met de bedoeling heel Zuid-Afrika onder Brits bestuur te krijgen, de ‘Jamesonraid’. Dat ontlokte de Zuidafrikaanse president Paul Kruger de uitspraak: om een schildpad te kunnen doden, moet men wachten tot hij de kop uitsteekt. De inval mislukte en Jameson en zijn medestanders werden gearresteerd.^114
16	De Uitvaart van de Nederlandsche Etsclub, 19-1-1896.
17	De Sneeuwbal voor de Nederlandsche Opera, 26-1-1896. Op 12 januari 1896 dirigeerde de Russische dirigent Wassili Safonoff de eerste uitvoering in Nederland van de Symphonie Pathétique van Peter J. Tschaikowsky bij de Nederlandsche Opera in de toneelzaal van het Paleis voor Volksvlijt in Amsterdam. Operazanger Jos. M. Orelio dankte daaraan een aantal engagementen in Rusland.^115
18	Het Banket van de ‘Nederlandsche Teekenmaatschappij’, 2-2-1896. Ter gelegenheid van het twintigjarig bestaan heeft de Hollandsche Teeken-Maatschappij op 31 januari 1896 in Hotel Des Indes in Den Haag een overdadig banket gehouden, waaraan alle gevestigde kunstenaars van dat moment aanzaten. De leden van de Hollandsche Teeken-Maatschappij hielden zich vooral bezig met aquarelleren. Voorzitter en tafelpresident was Jozef Israëls.^116
19	Versche Krachten, 9-2-1896. Van 1895 tot 1898 woedde op Cuba de Tweede Onafhankelijkheidsoorlog tegen Spanje. In 1896 verving de Spaande regering gouverneur Martinez Campos door Valeriano Weyler. Hij kreeg de opdracht de opstand met alle middelen te onderdrukken. Dat is niet gelukt. In 1898 moest Spanje de kolonie opgeven.
20	Van Scylla naar Charybdis, 16-2-1896.
21	De verzoening der Godsdiensten, 23-2-1896. Vanaf ongeveer 1800 gedroeg Rusland zich als de beschermer van het (christelijke) Armenië. Dat leidde regelmatig tot oorlogen met Turkije en Perzië, die het gezag over respectievelijk West- en Oost-Armenië uitoefenden. In 1878 bepaalden de verdragen van San Stefano en Berlijn dat een deel van Turks-Armenië bij Rusland werd gevoegd en Turkije de Armeniërs moest beschermen, bijvoorbeeld tegen de Koerden. Het verdrag werd niet nageleefd en in 1895-1896 hielden de Turken, Koerden en Tjerkessen wreed huis onder de Armeniërs in Turkije. Ook Engeland speelde in dit conflict een rol. Die kwam er op neer dat Lord Salisbury, de conservatieve minister van Buitenlandse zaken,

112 Algemene Geschiedenis der Nederlanden, deel 13, Haarlem 1978, pp. 330-331. De Amsterdammer, 4-8-1895.

113 Nop Maas, De Nederlandsche Spectator, Utrecht 1986, pp. 317-318 en 409.

114 Uitlanders zijn immigranten die na de ontdekking van goud in Witwatersrand in 1885 naar Transvaal kwamen.

115 S.A.M. Bottenheim, De opera in Nederland, Leiden 1983, pp. 170-171.

116 Cat. tent. De Haagsche School. Hollandse Meesters van de 19^de eeuw, 's-Gravenhage (Haags Gemeentemuseum), 1983, pp. 83-84. Zie over deze prent ook: Marius Bauer 1867-1932 orientalist, op. cit. (noot 19), p. 236.

[p. 221]

	Turkije dreigde de sultan af te zetten indien deze zich niet aan de internationale afspraken hield, maar vervolgens niets ondernam. Dat leverde hem de hoon van de liberale oppositie in eigen land en van de buitenlandse pers op.
22	De kroning van den Czar, 8-3-1896.
23	De Sirocco waait, 15-3-1896. In maart 1896 leed het Italiaanse leger een gevoelige nederlaag bij een poging Abessinië te onderwerpen. De architect van het Italiaanse kolonialisme was F. Crispi. Hij moest na de nederlaag aftreden.
24	Alleen. Een prachtig Isolement, 22-3-1896. Zie nummer 21. De troonrede van koningin Victoria ademde een isolationistische sfeer en was afstandelijk ten opzichte van de problemen in het Midden-Oosten.
25	Hollandsch-Kiesrecht-agitatie, 29-3-1896.
26	Panorama-Plantage te Amsterdam, 5-4-1896.
27	Keizer Wilhelm op de Vesuvius, 12-4-1896. Keizer Wilhelm ii van Duitsland is tijdens een bezoek aan Napels op de Vesuvius geweest. Uitgerekend toen de keizer met zijn gevolg op de top van de vulkaan was aangekomen, liet die een ongewoon hard gedonder horen.
28	Vetter-Prikkebeen in Atjeh, 19-4-1896. In 1896 vond in Atjeh het ‘verraad van Toekoe-Oemar’ plaats. De verontwaardiging in Nederland was groot. Velen vonden het moment gekomen om nu voor eens en altijd af te rekenen met het weerbarstige Atjeh. Uiteraard werd geopperd de ‘held van Lombok’, generaal Vetter erheen te sturen. De Amsterdammer keek daar genuanceerd tegenaan: ‘En nu dreigt een gevaar dat de “held van Lombok” ook de “held van Atjeh” zal willen worden, iets wat voor een oogenblik, indien hij over een voldoend aantal troepen beschikt, gemakkelijk genoeg is; dat er gemoord zal worden op grooten schaal - en dat wij, juist daardoor, in plaats van ons met behoud van eer zooveel mogelijk terug te trekken, de hand nog dieper zullen steken in dat wespennest.’^117
29	De Telefoon-Zitting, 26-4-1896. In september 1895 liep de concessie af, die de Nederlandsche Bell Telephoon Maatschappij had voor het lokale telefoonnet in Amsterdam. De gemeenteraad had besloten zelf een telefoonnet te gaan exploiteren. Het duurde tot 21 maart 1896, voordat de regering daarvoor officieel een machtiging gaf, die echter wel aan voorwaarden was gebonden. De raad heeft die voorwaarden een maand en een wethouderscrisis later aanvaard. De verantwoordelijke wethouder was mr. M.W.F. Treub.^118
30	David en Goliath in de Transvaalsche Velden, 10-5-1896. Zie nummer 15. Engeland heeft de daders van de Jamesonraid (te) zacht behandeld en tot boetes veroordeeld. In mei 1896 hebben de Engelsen vervolgens een officiële legermacht naar de grens tussen Rhodesië en Transvaal gestuurd. Zij lieten daarmee bewust de slechte verhouding met de Boerenrepublieken escaleren. Dat leidde in 1899 tot de Boerenoorlog, die door de Boeren werd verloren, waarna hun republieken bij het Engelse Zuid-Afrika werden ingelijfd.
31	Melker, 20-9-1896. Karikatuur van de bejaarde letterkundige, veelschrijver en bloemlezer dr. Jan ten Brink (1834-1901). Hij had in de jaren '90 in de letterkunde dezelfde onaantastbare positie als H. Mesdag en J. Israëls in de schilderkunst.
32	De Oostersche quaestie, 27-9-1896. Zie nummer 21.
33	Flaubert's Verzoeking van den Heiligen Antonius door Couperus in het Hollandsch vertoond. (Vrij naar Teniers), 4-10-1896. In 1896 publiceerde uitgeverij Veen de Nederlandse vertaling van Gustave Flaubert, De verzoeking van den H. Antonius, door Louis Couperus. De bespreking in De Kroniek van 27-9-1896 was vernietigend.
34	Eindelijk! De oplossing van het Atjeh-vraagstuk, 25-10-1896. In 1896 is in Amsterdam het Keurvendel Prins Maurits opgericht, een studentenweerbaarheid voor intellectuelen, waarvan hoofdredacteur Ch. Boissevain van het Algemeen Handelsblad, politicus A. Kuyper, historicus A.L.H. Obreen en letterkundige P.H. Ritter lid werden. Het vendel kreeg van de gemeente toestemming op donderdagavond van 8 uur tot half tien ‘op de Beurs oefenings-vergaderingen’ te houden. Bauer vond dit vendel geschikt om tegen Atjeh op te treden.
35	De Amsterdamsche Telefoon. 1 Nov. 1896, 1-11-1896. Zie nummer 29. In de nacht van 31 oktober op 1 november 1896 is om 0.00 uur het telefoonnet van de gemeente Amsterdam in werking gesteld en verdween de Nederlandsche Bell Telephoon Maatschappij schielijk uit Amsterdam.
36	Saulus-Kouveld of het bekeerde radicalisme, 8-11-1896. Ch.R. Kouveld was in 1888 een van de oprichters van de radicale kiesvereniging Amsterdam. In november 1896 koos hij in de Amsterdamse gemeenteraad partij tegen partijgenoot en wethouder M.W.F. Treub die de Imperial Continental Gas Association zijn concessie wilde afnemen en de twee gasfabrieken wilde overnemen om de fabriek en de distributie van het gas onder gemeentelijk beheer te kunnen brengen. Op 10 november besloot de gemeenteraad de concessie daadwerkelijk in te trekken en de gasfabrieken te naasten.
37	De ‘sociale economie’, 29-11-1896.
38	Sint-Nicolaas-Zilcken in 's Lands Kunst-Huis, 6-12-1896.
39	Het moderne Kunstbegrip te Groningen, 27-12-1896.
40	Chronos-Blauwbaard, 3-1-1897. Nieuwjaarsprent. Op deze prent sleept een man met een baard in een kelder vol schedels en botten een vrouw met het jaartal 1896 op haar kleding, naar een wand, waartegen al vrouwen met de jaartallen 1893, 1894 en 1895 zijn vastgemaakt.
41	Een toekomstbeeld. Cecil I. Koning van Rhodesia en Keizer van Zuid-Afrika, 31-1-1897. Zie nummers 15 en 30.
42	Het geval Bredius, 21-2-1897.
43	De geest van Sultan Soliman, 28-2-1897.
44	Athene, 28-3-1897.
45	In het Oosten, 25-4-1897.
46	Om de kluif, 9-5-1897.
47	De doos van Pandora, 13-6-1897. De uitslag van de verkiezingen voor de Tweede Kamer van 1897 bracht het liberale kabinet Goeman Borgesius aan de macht.
48	Felix Faure te St. Petersburg, 4-7-1897. De Franse president heeft in Sint-Petersburg de nieuwe tsaar van Rusland bezocht. Bij die gelegenheid heeft voor het eerst aan het Russische hof een Russisch muziekkorps de Marseillaise gespeeld, het tot dan verboden lied van de Franse Revolutie. De prent verwijst naar de Heilige

117 De Amsterdammer, 12-4-1896.

118 Treub, op. cit. (noot 22), p. 150 e.v.

[p. 222]

	Alliantie die tsaar Alexander 1 in 1815 sloot met de heersers van Oostenrijk en Pruisen, waarvoor zij ook het ‘gerestaureerde’ Frankrijk uitgenodigden. Het doel was de 1815 herstelde maatschappelijke orde te handhaven en nieuwe revoluties te voorkomen.
49	De toestand in het Oosten, 1-8-1897. Zie nummer 43-48.
50	Het Corporaalschap van Jonkheer Victor de Stuers, 15-8-1897.
51	De Halve Maan, 5-9-1897. Tussen de Brits-Indische regering en het onafhankelijke Afghanistan hebben gedurende de hele negentiende eeuw spanningen bestaan. In 1895 kwamen de Afghaanse Afridi's en de inwoners van Quetta in het aangrenzende Baloetsjistan (nu Pakistan) in opstand tegen de Engelsen. De emir van Afghanistan werd ervan beschuldigd dat Afghaanse soldaten op Engels gebied aan de opstand hadden deelgenomen, maar ontkende dat in alle toonaarden. De kranten deden dagelijks verslag.
52	De Zionistische Beweging, 19-9-1897.