De Boekenwereld. Jaargang 19

[p. 53]

Faits divers
Lisa Kuitert

de omgekeerde wereld, met een vleugje ironie: daar deed de actie van de cpnb van een paar jaar terug aan denken. De Stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek begon in 1997 de campagne ‘Shock your Parents, Read a Book!’(afgekort syprab]. Jongeren willen immers niets liever dan hun ouders epateren. Nu vader en moeder ook gepierced en getattood door het leven gaan, moet je dus een andere truc verzinnen waar de oude lui wél van opkijken. En wat doet de gemiddelde Nederlander volgens het Planbureau steeds minder? Juist. syprab heette daarom het flitsende tijdschrift voor jongeren van 12-15 jaar, de leeftijdscategorie die niet opgewonden raakt van termen als ‘Gouden Griffel’ of ‘Gouden Zoen’. Grappig was dat de onvermijdelijke kritiek op deze actie kwam van de taalpuristen. ‘Waarom moet het nou weer in het Engels?’ cpnb-directeur Henk Kraima, als altijd relaxed, repliceerde in NRC Handelsblad dat als zou blijken dat het Esperanto de beste manier was, de leus in het Esperanto zou worden vertaald. Misschien ook eens proberen?

Als we een ander bericht uit de Volkskrant moeten geloven, is die hele leesbevordering gewoon onzin en weggegooid geld. In elk geval gooide onderzoekster M. Otter, werkzaam bij het sco Kohnstamm Instituut een knuppel in het hoenderhok. Otter, die lezen zelf als iets geweldigs beschouwt, wilde daarom graag aantonen dat kinderen die naast hun gewone schoolwerkzaamheden ook thuis boeken lezen, daarvan iets opsteken. Maar ze vond niets. ‘Ik was stomverbaasd’, zei ze tegen de verslaggever van de Volkskrant, ‘Mijn plan was om eens even aan te tonen hoe belangrijk het lezen is voor kinderen. Maar ik ontdekte dat er juist geen effect is. Kinderen worden geen betere of slimmere lezers door veel te lezen.’ Daarover blijven de meningen verdeeld, zoals wel bleek uit de reacties op dit onderzoek, van onder meer de Stichting Lezen. Het maakt misschien uit wat de kinderen lezen?

Dat leesbevordering mogelijk een ‘regressief’ effect heeft, doet een bericht in de Volkskrant van 30 mei 1997 vermoeden: ‘Twintigers en dertigers storten zich op het jeugdboek’. De voortschrijdende ‘infantilisering’ op boekengebied, zoals het door een boekverkoopster werd genoemd, was voorpaginanieuws. Aanleiding voor het bericht was de sterk gestegen groei van het aantal verkochte kinderboeken (in de jaren '90 telde het kvb een omzetgroei van bijna 3 %). Let wel: nog vóór de Harry-Potter-rage die in '98 begon. Volgens de research van verslaggever Bas Mesters ligt de verklaring in het feit dat de jonge volwassenen te midden van alle wereldellende graag nog even willen wegdromen bij de onschuldige en eenvoudige wereld van het kinderboek. Niet alleen kinderboeken, ook kaartjes voor kindertheater en t-shirts met Pluk van de Petteflet doen het goed bij deze leeftijdsgroep, de jonge ouderen.

Van de Harry Potter-boeken is bekend dat ze net zo gretig aftrek vinden bij volwassenen als bij kinderen. De Engelse uitgever heeft een editie ontworpen speciaal voor de volwassen Harry Potter-fanaat die zich daar toch een beetje voor schaamt: deze editie heeft een sober omslag - beetje Van Oorschot zeg maar - zodat op het eerste gezicht niet te zien is dat het om een kinderboek gaat.

Wat het langetermijneffect is van de Potter-rage, zullen we over enkele jaren weten. Zien wij onder onze ogen een nieuwe generatie boekverslaafden opgroeien? Is de ontlezing tot

[p. 54]

Omslag van de Nederlandse editie van J.K. Rowling, Harry Potter & de Steen der Wijzen (Amsterdam 1998), met omslagillustratie van Ien van Laanen.
(Collectie H. Leuvelink, Almere).

Omslag van de paperback van de Britse editie van J.K. Rowling, Harry Potter and the Philosopher's Stone (Londen 1997), met omslagillustratie van Thomas Taylor.
(Collectie H. Leuvelink, Almere).

Omslag van de Amerikaanse editie - met reliëfletters - van J.K. Rowling, Harry Potter and the Sorcerer's Stone (New York enz. 1998), met omslagillustratie van Mary Grandpré.
(Collectie H. Leuvelink, Almere).

staan gebracht? Kan syprab naar de prullenbak verwezen worden? Het succes van de Potterboeken brengt de boekenmarkt in een stroomversnelling. Zo bestaat 80% van de Engelse kinderboekenomzet uit Potters! En eind 2001 waren er in Nederland ruim 2 miljoen Potterboeken verkocht. De verpottering (het woord dook op 17 november 2001 op in de Volkskrant) van de wereld lijkt een feit. Zelfs in China is de jonge held een begrip. En de Nederlandse politiek kent inmiddels ook zijn eigen ‘Harry Potter’, want de winnaar van de verkiezingen en huidige minister-president, Jan-Peter Balkenende, werd in de buitenlandse media steevast als de Nederlandse ‘Harry Potter’ neergezet.

Uiteraard kent ook de Potter-rage haar schandalen en gekkigheden. Zo bestaat er behalve een Harry, ook een Larry Potter. Die veel minder succesvolle voorloper is een creatie van de Amerikaanse schrijfster Stouffer die in de jaren '80 enkele boeken over Larry schreef. de Volkskrant van 6 april 2001 wist te melden dat de Amerikaanse kinderboekenschrijfster inmiddels een juridisch gevecht begonnen is om te bewijzen dat Rowling haar idee gestolen heeft. Het is een opmerkelijk toeval dat ook bij Larry sprake is van muggles, oftewel ‘dreuzels’. Maar de boekjes van Stouffer hadden een zeer kleine oplage, zijn al jaren niet meer verkrijgbaar en waren sowieso alleen te koop op de Amerikaanse markt. Dus Rowling heeft ze naar eigen zeggen nooit gezien of gelezen, en ontkent de aantijging. Haar Amerikaanse uitgever is vermoedelijk zoals zoveel Amerikaanse uitgevers tegen zulke juridische gevechten verzekerd, want plagiaatbeschuldigingen zijn aan de orde van de dag in het land waar ‘sue-en’ een volkssport geworden is.

Een wel heel eigenaardige vorm van Potterplagiaat haalde afgelopen zomer de kranten (10 juli 2002), toen bekend werd dat uitgerekend in het verre China Rowlings vijfde Potterdeel eindelijk was verschenen. Zoals bekend leidt de schrijfster aan een niet-officieel bevestigde writersblock en deel vijf was daarom al enkele malen uitgesteld. Is er reden voor de hongerige Potter-lezers om nu een ticket naar China te kopen? Nee, want dit boek, getiteld Harry Potter en de panter loopt naar de draak is een vervalsing. Het boek is in China op de illegale markt, waar ook roofdrukken van ‘echte’ Potters te koop zijn, verkrijgbaar. Op het

[p. 55]

Omslag van de Nederlandse editie van J.K. Rowling, Harry Potter & de Gevangene van Azkaban (Amsterdam 2000), met omslagillustratie van Ien van Laanen (Collectie H. Leuvelink, Almere).

Omslag van de Britse editie van J.K. Rowling, Harry Potter and the Prisoner of Azkaban (Londen 1999), met omslagillustratie van Cliff Wright (Collectie H. Leuvelink, Almere).

omslag staan de namen van Rowling en van haar vertaler en het achterplat heeft zelfs een foto van de Britse schrijfster. Wel een bewijs van het enorme succes dat de boeken ook in China hebben.

Antiquaren met gevoel voor trends hadden nu binnen kunnen lopen als ze in 1998 meteen wat Potter-boeken hadden ingekocht. De prijs voor een eerste druk van de eerste Potter-boeken (Harry Potter and the Philosopher's Stone [De steen der wijzen] en Harry Potter and the Chamber of Secrets [De geheime kamer]) is met rasse schreden gestegen. Had je er volgens de Volkskrant begin 2000 al één voor 550 dollar (nog geen 600 euro), in januari 2002 moest je daar volgens NRC Handelsblad al 17.000 euro voor neertellen. Kreeg de illustrator Thomas Taylor destijds maar een paar honderd pond voor zijn tekeningen, bij Sotheby gingen die eind 2001 voor 140.000 euro van de hand. Toen in Limburg vorig jaar een uiterst zeldzame witte ‘sneeuwuil’ werd gesignaleerd, trokken drommen Potter-fans naar het zuiden om dit magische wezen uit de Potterboeken met eigen ogen te zien - wat het verzwakte dier niet overleefde. Gelukkig zijn er inmiddels dankzij merchandising Potters met uilen op tandenborstels, op koffiemokken, op t-shirts, en vast ook wel op ondergoed en kussenslopen voorhanden. Harry Potter en zijn wereld dringen de intieme levenssfeer binnen. Maar protesten zijn er ook.

De verfilming van Harry Potter, deel één, leidde tot woeste taferelen in Spanje, zo meldde NRC Handelsblad op 20 november 2001. De Catalaanse nationalisten in dat land riepen op tot een boycot van de film, niet vanwege de inhoud, maar omdat hij niet in het Catalaans

[p. 56]

was ondertiteld. Er zijn meer Potter-boycots op de wereld, bijvoorbeeld op scholen in orthodoxe kringen in de Verenigde Staten en Nieuw Zeeland, waar de Harry Potter-boeken niet mogen worden voorgelezen. Ze zouden boze geesten kunnen oproepen, omdat er zoveel zwarte magie in voorkomt. In Friesland waren dergelijke protesten ook te horen. Er zijn scholen waar de boeken voor de schoolbibliotheken verboden zijn verklaard. Het doet een beetje denken aan de angst voor de leeswoede onder de behoudende bourgeoisie eind achttiende eeuw, waarover Rudolf Schenda het heeft in zijn Volk ohne Buch (1977). Alsof het niet zozeer de inhoud is waarvoor men bang is, maar veeleer het feit dàt er in het wilde weg zo'n rage ontstaat.

Schoolbibliotheken zijn natuurlijk een vrijplaats voor censors en andere boekenhaters. In Zuid-Afrika is er nog altijd een boekenpolitie, die de boeken voor scholieren op een weegschaaltje legt. Daarbij is, zoals uit een berichtje in de Volkskrant van 18 april 2001 bleek, onder andere Shakespeares Hamlet uit de boot gevallen (‘te weinig opbeurend en te Euro-centristisch’), en Orwells 1984 was ‘wellicht niet langer relevant’. Of de boeken nu inderdaad voor Zuid-Afrikaanse scholieren niet meer beschikbaar zijn, vermeldt het bericht niet.

De Nederlandse lezertjes was bijna een curieus stripboek onthouden, meldde dagblad Trouw. Tientallen priesters uit Roermond waren namelijk verbolgen over Chris de kaars en het verhaal van brood en wijn (1996). Nogal wiedes, denkt de argeloze lezer die aan het krantenbericht begon. Het zal wel een persiflage wezen. Maar nee, het stripboek was juist door de Roermondse dienst voor catechese uit het Duits vertaald, en bedoeld voor de jeugd die zich voorbereidt op de eerste communie. Niet de tekst wekte dus ergernis op, maar de manier waarop de illustraties waren getekend: namelijk in de typische stripboekenstijl, met veel slapstickachtige figuren en vette grappen. Blasfemie vonden de priesters, die misschien brave Bommel-achtige strips hadden verwacht.

Geen strip, maar wel een boek met een missie is Pim en de klierende vos uit 1997. Over Fortuyn en zijn advocaten? Nee, kabouter Pim is hier de hoofdpersoon. Het boekje haalde de krant omdat de schrijfster ervan zelf amper drie turven hoog is. De tienjarige Feline Datema uit Assen is misschien wel de jongste schrijfster van Nederland. Feline Datema schreef haar boek omdat ze aandacht wilde besteden aan het pesten van en door klasgenootjes, een onhebbelijkheid waar de jonge schrijfster zich aan stoorde. De uitgeverij Talenaer benadrukt dat ze het echt zelf geschreven heeft. Geen overbodige toevoeging want lezersbedrog komt nu eenmaal veel voor in de uitgeverswereld, maar soms doet het er eigenlijk niet toe. Tenslotte is ‘fictie’ een ander woord voor verzonnen. Maar waar ligt de grens tussen fictie en non-fictie? Die vraag komt op als je het bericht leest over de deconfiture van een bestseller, in Het Parool van 17 juli 1999. In 1995 verscheen onder de naam Benjamin Wilkomerksi Bruchstücke. Aus einer Kindheit 1939-1948 (Nederlandse vertaling bij Bert Bakker, onder de titel Brokstukken). Het was een ongelooflijk jeugddocument, waarin de kleine Benjamin in flarden zijn door nazi-gruwelen getekende jeugd uit de doeken deed. Benjamin werd na de oorlog geadopteerd en heette voortaan Bruno Dössekker, maar vergeten kon hij niet. Dus schreef hij zijn jeugdherinneringen op, met als resultaat een aangrijpend boek dat wereldwijd een bestseller werd. Maar Het Parool wist te melden dat Amerikaanse journalisten inconsequenties en onmogelijkheden in het boek hadden ontdekt, zodat na onderzoek voor iedereen wel duidelijk was, dat de kampherinneringen waren verzonnen. Dössekker ontkende natuurlijk, en zijn Amerikaanse uitgever vond dat het alleen bedrog genoemd had kunnen worden als er ‘non-fictie’ op het boek stond. We zijn gewaarschuwd.