De Boekenwereld. Jaargang 18

[p. 222]

Agenda

Veilingen

Burgersdijk & Niermans, Nieuwsteeg 1, 2311 rw Leiden, tel. [phone]: 21 en 22 mei 2002; kijkdagen 17 t/m 20 mei 2002

Bubb Kuyper, Jansweg 39, 2011 km Haarlem, tel. [phone]: 29 t/m 31 mei; kijkdagen 24 t/m 27 mei 2002

Van Stockum's veilingen, Prinsengracht 15, 2512 en Den Haag, tel. [phone]: 5 t/m 7 juni 2002

Librairie Henri Godts, 230 Avenue Louise, b-1050 Brussel, tel. [phone]: 8 juni 2002

The Romantic Agony, Aquaductstraat 38-40, b-1060 Brussel, Belgie, tel. [phone]: 14 en 15 juni 2002

Beurzen

Grotere beurzen en markten voor het tweedehandse en antiquarische boek. (Aanvullingen s.v.p. aan A.G. van der Steur, Kruisstraat 3, 2011 pv Haarlem)

Mei 3, 4 Antwerpen, Antiquarenbeurs in de Handelsbeurs aan de Meir 18 Bredevoort, Boekenmarkt in het centrum 20 Zeist, Boekenmarkt op het Broederplein

Juni 2 Zwolle, Boekenmarkt in het centrum 15 Rotterdam, Boekenbeurs te Delftshaven 15, 16 Groningen, Boekenbeurs/antiquarenbeurs in de A-kerk 30 Steenwijk, Boekenmarkt

Juli 7 Dordrecht, Boekenbeurs in het centrum

Augustus 4 Deventer, Boekenbeurs in het centrum 31 Bredevoort, Boekenmarkt in het centrum

September 14 Woudrichem, Boekenmarkt in het centrum 28 Leeuwarden, Boekenmarkt in het centrum

Oktober 5, 6 Leiden, beurs in de Pieterskerk (bob) 10 Groningen, Boekenmarkt in de Martinihal

Gehele jaar Amsterdam: op vrijdag boekenmarkt op het Spui; maandag t/m zaterdag boeken in de Oudemanhuis Poort. 's-Gravenhage: op donderdag boekenmarkt op het Plein (oktober t/m april) of op het Lange Voorhout (mei t/m september). Bredevoort: derde zaterdag van de maand: kleine boekenmarkt.

Tentoonstellingen

Praal, ernst en emotie. De wereld van het Franse middeleeuwse handschrift

Museum Meermanno-Westreenianum heropent na anderhalf jaar restauratie, verbouwing en uitbreiding officieel zijn deuren met een spectaculaire tentoonstelling over de middeleeuwse boekschilderkunst (te zien tot en met 12 mei). Deze kunstvorm heeft vooral in Frankrijk, eerst aan het Bourgondische hof, later in heel Frankrijk, een ongekende hoogte bereikt. De tentoonstelling toont negentig handschriften uit collecties van diverse Nederlandse musea en (universiteits)bibliotheken die ten dele niet eerder zijn geëxposeerd. Zo zullen onder meer een Parijs' bijbeltje uit Huis Bergh, een pontificale uit het bezit van David van Bourgondië uit Teylers Museum, Le livre de la mutacion de fortune door Christine de Pisan uit het bezit van de Koninklijke Bibliotheek, La cité de Dieu van Augustinus uit Museum Meermanno en een gebedsrolletje uit het Catharijneconvent te zien zijn. Tegelijkertijd met de tentoonstelling openden museum en Koninklijke Bibliotheek gezamenlijk een website waarop alle miniaturen uit het bezit van beide instellingen te zien zijn (te bereiken via de websites: www.kb.nl of www.meermanno.nl).

De tentoonstelling besteedt onder de titel Praal, ernst en devotie aandacht aan de verschillende aspecten van het middeleeuwse boek. De wereldlijke en kerkelijke opdrachtgevers, waaronder uiteraard het Franse hof, beslisten niet alleen welke teksten gepubliceerd moesten worden, maar oefenden ook invloed uit op de decoratie van de manuscripten. De pro-

[p. 223]

ductie van de handschriften en de rol daarin van boekhandelaren, verluchters, kopiisten en binders worden op de tentoonstelling belicht. Bijzondere aandacht krijgen de rijk verluchte gebedenboeken die bedoeld waren voor de privé-devotie van rijke burgers. Een beroemd schilder als Jean Foucquet maakte enkele miniaturen voor deze boeken die behalve de devotie zeker ook de pronk dienden.

De bijeenkomst van de leden van de Orde van St. Michael, uit: Statuten van de Orde van St. Michael, Parijs, ca. 1520 (collectie en foto Museum Meermanno, Den Haag).

Adres: Prinsessegracht 30, Den Haag, tel. [phone]. Openingstijden: dinsdag t/m vrijdag 11.00 tot 17.00 uur, in het weekeinde van 12.00 tot 17.00 uur.

Batavia, VOC-stad in de Oost

In het kader van 400 jaar voc-geschiedenis toont de Atlas Van Stolk het ontstaan en de ontwikkeling van het voormalige Batavia, het huidige Jakarta. Op deze tentoonstelling, die tot 16 juni te bezichtigen is, worden prenten, tekeningen en prentbriefkaarten getoond.

De vestiging van Batavia kwam in 1619 onder het bewind van de Compagnie en groeide door haar gunstige ligging aan de noordkust van het eiland Java uit tot het belangrijkste handelscentrum in de Oost. Een vroege plattegrond laat zien waar de eerste bouwwerken verrezen. Enkele decennia later omsluiten de muren van Het Kasteel een omvangrijk en uitgebreide voc-omplex van bedrijfsgebouwen en heeft de bebouwing zich naar het zuiden uitgestrekt. In een publicatie van Johann Nieuhoff van rond 1680 vinden we prenten die het Oudhollandse karakter van Batavia tonen.

Door de eeuwen heen ontwikkelt Batavia zich tot een moderne stad die steeds nieuwe inwoners aantrekt. Prenten en tekeningen brengen haar geschiedenis tot leven tot de tijd dat zij van de aardbodem ‘verdween’ en als Jakarta aan een nieuwe episode begon.

Adres: Atlas Van Stolk, Korte Hoogstraat 31, Rotterdam, tel. [phone]. Openingstijden: dinsdag t/m vrijdag van 10.00 tot 17.00 uur; zaterdag, zondag en feestdagen van 11.00 tot 17.00 uur.

Gerrit Willem Dijsselhof - Dwalen door het paradijs

Het Gemeentemuseum Den Haag presenteert de eerste overzichtstentoonstelling van kunstenaar en ontwerper Gerrit Willem Dijsselhof. Na de tentoonstellingen die het Gemeentemuseum wijdde aan de ontwerpen van Berlage, Colenbrander en Copier als de pioniers van de Nederlandse kunstnijverheid, is er nu een overzicht van Gerrit Willem Dijsselhof. Dat juist het Gemeentemuseum aandacht schenkt aan het werk van Dijsselhof (1866-1951), zal niemand verbazen omdat het museum sinds 1931 beschikt over een unieke, compleet ingerichte kamer naar zijn ontwerp. Dijsselhofs oeuvre is zeer veelzijdig. Hij begon als vrij kunstenaar en met zijn interieurontwerpen en werk als grafisch vormgever is hij een van de grondleggers van de Nieuwe Kunst, de Nederlandse variant van de Art Nouveau.

Op de tentoonstelling zijn in batiktechniek uitgevoerde wanddecoraties te zien, tafels, kamerschermen en lampen die hij ontwierp voor de werkplaats van

[p. 224]

Van Wisselingh & Co. en een selectie uit zijn grafische ontwerpen. Dijsselhof ontwierp vignetten voor dichtbundels, een boekband en een diploma en besloot in 1896 zelfs een eigen letter te ontwerpen. In 1893 verscheen het boek Kunst en Samenleving, waarvoor Dijsselhof de band en het schutblad ontwierp en vignetten in hout sneed. Hij introduceerde deze techniek in Nederland en de uitgave is een sensatie voor boekenliefhebbers.

De tentoonstelling wordt tot en met 12 mei 2002 gehouden in de Polakzalen en gaat vergezeld van een monografische studie over de kunstenaar door Yvonne Brentjens (Waanders Uitgevers, €29,50). De tentoonstelling is aansluitend te bezichtigen in het Drents Museum in Assen.

Gerrit Willem Dijsselhof, Pauwen, ca. 1989, paneel, 13 × 17 cm (collectie Gemeentemuseum Den Haag, foto Gilles van Niel).

Adres: Stadhouderslaan 41, Den Haag, tel. [phone]. Openingstijden: dagelijks van 10.00 tot 17.00 uur.

Alle streken van het kompas. VOC- en andere reizen uitgegeven door de Linschoten-Vereeniging

Tot en met 31 mei is in de tentoonstellingszaal van de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam de tentoonstelling Alle streken van het kompas te bezichtigen. In november 2001 verscheen deel 100 in de serie Werken uitgegeven door de Linschoten-Vereeniging. De tentoonstelling geeft een overzicht van de eerste honderd delen, verschenen tussen 1909 en 2001.

Adres: Singel 425, Amsterdam. Openingstijden: maandag t/m vrijdag van 11.00 tot 16.00 uur. Gesloten op feestdagen en op 1 en 10 mei.

Een paar noten muziek, enkel woorden van vriendschap. Muziekpartituren met opdracht

Deze tentoonstelling, die tot en met 7 september 2002 in de Bibliotheca Wittockiana te zien is, richt zich specifiek op originele muziekuitgaven, de meeste voorzien van een handgeschreven opdracht van de componist aan andere kunstenaars. De tentoonstelling bestaat uit twee delen. Een eerste deel is opgebouwd rond ‘Les xx’ en ‘La Libre Esthétique’, twee verenigingen, met als drijvende krachten Edmond Picard en Octave Maus, die te Brussel een belangrijke rol hebben gespeeld ter bevordering van de ‘nieuwe muziek’. Het tweede deel wordt mede bepaald door de ‘Groupe du Six’, met als belangrijkste vertegenwoordigers Francis Poulenc, Georges Auric, Darius Milhaud en Arthur Honegger, hun literaire vrienden Jean Cocteau, Guillaume Appolinaire, Paul Éluard, Mac Jacob en vele andere kunstenaars. De omslagen van sommige partituren zijn geïllustreerd door o.a. René Magritte.

Adres: Bemelstraat 21, Brussel, tel. [phone].

Het mysterie van de jonge Rembrandt

Museum het Rembrandthuis in Amsterdam wijdt dit voorjaar (tot en met 26 mei) een tentoonstelling aan het werk van de jonge Rembrandt. Voor diegenen die denken de afgelopen jaren genoeg Rembrandt te hebben gezien: de tentoonstelling laat flink wat niet eerder getoond werk zien, niet alleen van de grote meester zelf, maar ook van een aantal collega's en leerlingen, met name Jan Lievens en Gerard Dou. Veel schilderijen zijn afkomstig uit particuliere collecties of musea ver buiten elke toeristische route.

De toeschrijving aan Rembrandt van het schilderij Handjeklap, tot nu toe beschouwd als een anoniem werk uit Rembrandts school, uit het museum in Dublin, is in de pers al breed uitgemeten.

[p. 225]

Toch is dit niet het enige schilderij dat op de tentoonstelling op Rembrandts naam wordt gesteld. De vlucht naar Egypte uit het museum in Tours wordt door Ernst van de Wetering, een van de samenstellers, als van Rembrandt beschouwd, terwijl het Rembrandt Research Project (waarvan Van de Wetering deel uitmaakt) het eerder afschreef. Andere schilderijen die het rrp catalogiseerde als ‘niet door Rembrandt’ zijn het Borstbeeld van een man met tulband, in 1998 op de Pan-beurs getoond en daar door Van de Wetering als autograaf gepresenteerd, en het Borstbeeld van een oude man met een gouden ketting, dat door de conservator van het museum in Kassel en nu een

Rembrandt, Borstbeeld van een oude man met een gouden ketting, 1632, olieverf (collectie Staatliche Museen, Kassel).

van de andere samenstellers, Bernhard Schnackenburg, in 1996 aan Rembrandt werd teruggegeven. De tentoonstelling maakt duidelijk dat het laatste woord over Rembrandt nog niet gesproken is, zeker niet over de jonge Rembrandt, en dat de rrp-catalogus (het eerste deel verscheen twintig jaar geleden) alweer toe is aan een revisie.

Behalve schilderijen laat de tentoonstelling ook prenten en tekeningen zien, waaronder enkele zeldzame etsen uit Rembrandts begintijd, die ontbraken op de grote Rembrandttentoonstelling in het Rijksprentenkabinet in 2000-2001.

Adres: Jodenbreestraat 4, Amsterdam, tel. [phone].

Openingstijden: maandag t/m zaterdag 10.00 tot 17.00 uur, zon- en feestdagen 13.00 tot 17.00 uur.

Boeken en prenten uit de Bibliotheca Thysiana

Het Prentenkabinet in Leiden laat van 13 mei tot en met 19 juli een keuze uit het boeken- en prentenbezit van de Bibliotheca Thysiana zien. De zeventiende-eeuwse bibliotheek, zo'n honderd meter van het Prentenkabinet verwijderd, werd in de afgelopen jaren grondig gerestaureerd. Zowel het gebouw als de boeken kregen een opknapbeurt en in de herfst van 2001 werd de hernieuwde bibliotheek weer opengesteld.

De tentoonstelling laat enkele van de mooiste geïllustreerde boeken uit de bibliotheek zien, vanaf de tijd van de incunabelen tot de jaren dat Johannes Thysius (1621-1653), de stichter van de bibliotheek, als verzamelaar actief was. De getoonde boeken zijn afkomstig uit Italië, Frankrijk, Duitsland, Engeland en de Nederlanden. Alle genres zijn vertegenwoordigd, architectuur- en ornamenttraktaten, portretbundels, emblemata, reisboeken, schrijfboeken, historiewerken en kostuumboeken. De boeken reflecteren de belangstelling van de geleerde renaissancemens: de klassieke Oudheid die als voorbeeld diende voor de eigentijdse bouwkunst, nieuwe werelden die ontdekt werden, het islamitische Oosten waarmee diplomatieke contacten werden onderhouden, de natuurwetenschappen.

Op de tentoonstelling zijn bekende werken aanwezig, zoals het plantenboek van Leonard Fuchs en de kostuumprenten van Abraham de Bruyn, maar ook minder bekende boeken, zoals het stichtingsboek van de Orde van het Gulden Vlies door Guillaume Fillâtre uit 1517 of een bundel met portretten met Ottomaanse courtisanes uit 1648.

Naast de boeken, die de hoofdmoot van de tentoonstelling vormen, wordt er ook een selectie getoond uit de prenten die de bibliotheek bezit. Deze zijn afkomstig uit enkele verzamelbundels die Thysius kocht tussen 1649 en 1653 en zijn

[p. 226]

voornamelijk Vlaams en Frans van oorsprong. Jachttaferelen van Johannes Stradanus, zeldzaam Frans ornament, allegorieën van Crispijn de Passe en een bijzondere prent van de Hollandse parelmoersnijder Cornelis Belkin zijn enkele van de prenten die te zien zijn.

Adres: Rapenburg 65, Leiden, tel. [phone]. Openingstijden: elke werkdag van 9.00 tot 12.00 uur en van 13.30 tot 17.00 uur. Gesloten op 20 mei (tweede Pinksterdag).

Titelprent van J.Th. de Bry, Nova alphati effictio, Frankfurt am Main 1595 (collectie Bibliotheca Thysiana, Leiden).

Een uniek achttiende-eeuws beeldverslag uit de Kaapkolonie

In 1914 kon het Rijksprentenkabinet bij het Haagse antiquariaat van Martinus Nijhoff een verzameling van 456 veelal geaquarelleerde tekeningen verwerven die betrekking hebben op de Kaapkolonie. Ze zijn vervaardigd tijdens vier expedities die de Nederlander van Schotse afkomst, Robert Jacob Gordon (1743-1795), maakte in de periode 1777-1786. Op zijn tochten langs de kust en door het binnenland verzamelde Gordon informatie over de fauna, de flora, de gesteenten, de plaatselijke bevolking, het klimaat en de topografie van Zuid-Afrika.

De tekeningen, die niet alleen door Gordon maar ook door andere meereizende tekenaars zijn gemaakt, geven een vrij betrouwbaar beeld van het landschap, de bewoners, de dieren en de planten in het laatste kwart van de achttiende eeuw. In zijn dagboeken, die sinds 1979 berusten in de Brenthurst Library in Johannesburg, maakte hij tegelijkertijd aantekeningen over de meest uiteenlopende onderwerpen. Gordon, die in 1777 in opdracht van de voc naar Kaapstad kwam, was een van de eersten die nauwgezet een groot aantal planten en dieren op de Kaap in beeld brachten. Met de hulp van lokale jagers, herders en boeren reisde hij samen met enkele helpers naar afgelegen gebieden. Daardoor zijn ook veel bijzonderheden over de lokale bevolking in zijn tekeningen en dagboeken te vinden. Aangezien de meeste stammen die hij bezocht tegenwoordig niet meer zo leven als Gordon ze destijds aantrof, is dit getekende en geschreven verslag een unieke bron. Zuid-Afrika is momenteel zijn geschiedenis aan het herschrijven met meer oog voor de oorspronkelijke bewoners. Gordons beeldverhaal is daarvoor cruciaal.

Bij zijn zelfgekozen dood in 1795 liet Gordon honderden tekeningen en verschillende manuscripten na. Zijn weduwe nam het materiaal mee naar Engeland, waar het, vermoedelijk na enige omzwervingen, door de markies van Stafford werd gekocht. Diens erfgenamen hebben de tekeningen, die inmiddels in zes lijvige albums waren geplakt, laten veilen. In 1913 kwam de zogenoemde Atlas Gordon bij Sotheby's in Londen onder de hamer en een jaar later zijn de albums met de tekeningen vooral vanwege hun wetenschappelijk belang gekocht door een groep Nederlandse particulieren met financiële steun van de Nederlandse staat en in eigendom overgedragen aan het Rijksmuseum.

Ruim honderd zoogdieren, bijna evenveel vogels, een kleiner aantal vissen, verder enige reptielen en enkele insecten zijn door Gordon en zijn staf getekend. Hun karakteristieke eigenaardigheden

[p. 227]

zijn zowel op de tekeningen als in de dagboeken vastgelegd. Ook ruim honderd soorten planten zijn in detail in beeld gebracht. Uitermate spectaculair zijn de meer dan vijftig, soms meterslange panorama's en topografische gezichten die Gordon van riviermondingen, baaien,

De zogenaamde ‘Strandlopers’, een bevolkingsgroep die woonde aan de westkust van de Kaapkolonie (Gordon 91), Rijksprentenkabinet, Rijksmuseum, Amsterdam.

bergketens en watervallen heeft gemaakt. Het klapstuk van deze categorie is een ruim acht meter lang panorama van Kaapstad en omgeving. De Atlas Gordon bevat ook zestien kaarten, waarvan één het topstuk van de hele collectie is: een kaart van de Kaapkolonie van 184 × 203 cm, waarin Gordon de karakteristieke bevolkingsgroepen en dieren heeft getekend die tegenwoordig verdwenen of juist nog alom aanwezig zijn.

De afgelopen jaren is een deel van de tekeningen voorzichtig uit de albums gehaald door medewerkers van het papierrestauratie-atelier van het Rijksmuseum. Daardoor is het nu voor het eerst mogelijk een representatieve keuze uit de Atlas Gordon aan een groot publiek te laten zien.

De tentoonstelling wordt gehouden in de zalen van het Rijksprentenkabinet (Rijksmuseum Amsterdam) en duurt tot en met 14 juli.