De Boekenwereld. Jaargang 17

[p. 289]

Agenda

Veilingen

Van Gendt Book Auctions bv Brandewijnsteeg 2, 1011 gn Amsterdam, tel. [phone]: 25 en 26 september; kijkdagen 22 en 23 september

Postma, Noorderhaven 25, 9712 vg Groningen, tel. [phone]: 8 en 9 oktober; kijkdagen 5 t/m 7 oktober

Van Stockum's veilingen, Prinsengracht 15, 2512 en, Den Haag, tel. [phone]: 14 t/m 16 november; kijkdagen 10 t/m 12 november

Burgersdijk & Niermans, Nieuwsteeg 1, 2311 rw Leiden, tel. [phone]: 20 en 21 november; kijkdagen 16 t/m/19 november

The Romantic Agony, Aquaductstraat 38-40, B-1060 Brussel, België, tel. [phone]: 23 en 24 november

Bubb Kuyper, Jansweg 39, 2011 km Haarlem, tel. [phone]: 28 t/m 30 november; kijkdagen 23 t/m 26 november

Beurzen

Grotere beurzen en markten voor het tweedehandse en antiquarische boek. (Aanvullingen s.v.p. aan A.G. van der Steur, Kruisstraat 3, 2011 pv Haarlem)

Juli 1 Dordrecht, Markt in stadscentrum 14 Bredevoort, Boekenmarkt voor particulieren 15 Amsterdam, Boekenmarkt op de Dam (De Kan) 29 Zutphen, Boekenmarkt aan Ysselkade

Augustus 5 Deventer, Markt in het stadscentrum 12 Bergen nh, Boekenmarkt in het centrum 19 Amsterdam, Boekenmarkt aan de Amstel (De Kan) 25 Bredevoort, Internationale boekenmarkt

September 16 Amsterdam, Boekenmarkt op de Dam (De Kan)

Oktober 6, 7 Leiden, Pieterskerk (B.O.B.) 11 Groningen, Boekenmarkt Martinihal 20, 21 Leiden, Boek-Kunst-beurs, Pieterskerk

November 2, 3, 4 Berlijn, 2nd International Berlin Fair, Ludwig Erhard Haus 17, 18 Utrecht, Verzamelaars Jaarbeurs, Jaarbeursgebouw 23, 24, 25 Breda, 4th European Map Fair, Grote Kerk 16, 17, 18 Haarlem, Nederlandse Antiquarenbeurs, Beyneshal

December ? Mechelen, Internationale Antiquarenbeurs, Minderbroederskerk

Gehele jaar Amsterdam: op vrijdag boekenmarkt op het Spui; maandag t/m zaterdag boeken in de Oudemanhuis Poort. 's-Gravenhage: op donderdag boekenmarkt op het Plein (oktober t/m april) of op het Lange Voorhout (mei t/m september). Bredevoort: derde zaterdag van de maand: kleine boekenmarkt.

Tentoonstellingen

Was getekend, Willem Staring

In het Legermuseum in Delft is tot en met 2 september een verrassende tentoonstelling te zien van werk van Willem Constantijn Staring (1847-1916). Staring was een van de eerste Nederlandse kunstenaars die in zijn tekeningen paarden op natuurlijke wijze in draf en galop uitbeeldde. In de tentoonstelling zijn voorbeelden van dit werk te zien. Voorts toont de expositie veel tekeningen en aquarellen van militairen in hun kleurige uniformen, portretten, schetsboeken en door Staring geïllustreerde boeken.

Willem Staring was officier bij de infanterie en kreeg op de Koninklijke Militaire Academie te Breda zijn militaire opleiding. Hij is een typische exponent van de negentiende eeuw. Als lid van een gegoede familie was hij geschoold in de vormende vakken en ook tekenen was een vast onderdeel van de opvoeding van jonge heren. De negentiende eeuw kent meer tekenende militairen, door wie Staring zich dan ook heeft laten inspireren. Met de schilder Hoynck van Papendrecht had hij persoonlijk contact. Een

[p. 290]

belangrijk deel van zijn oeuvre bestaat uit illustraties. Bij de zogenaamde ‘Stokvischorders’ maakt hij zeer humoristische tekeningen. Ook menukaarten, kalenders en zelfs lampenkappen werden voorzien van sprankelende tekeningen.

Bij de tentoonstelling is een bestandscatalogus van het werk van Staring en een publicatie met essays en foto's verschenen, die beide in de museumwinkel te koop zijn. Adres: Korte Geer 1, Delft. Tel. [phone].

Tekenen van warmte. Nederlandse tekenaars in Italië

Italië, met zijn rijke erfenis aan beeldende kunst en architectuur, is altijd al een geliefde reisbestemming geweest. Ook voor de Nederlandse kunstenaars vormde dit land een bron van inspiratie en was het einddoel voor een lang verblijf. Met name voor de kunstenaars in de zeventiende eeuw was Italië zo belangrijk, dat ze de geschiedenis in gingen als ‘De Italianisanten’. Er werden al eerder tentoonstellingen georganiseerd over de schilderijen van deze groep kunstenaars, maar nog nooit was er een overzicht te zien van de tekeningen. Het Rijksmuseum Amsterdam heeft deze zomer de primeur: vanaf 30 juni tot en met 30 september is daar de tentoonstelling Tekenen van warmte te zien. Ruim 100 bijzondere tekeningen van zeventiende-eeuwse kunstenaars zoals Both, Asselijn, Poelenburch en Swanevelt bieden een prachtig overzicht. Bijzondere bruiklenen uit Nederlandse en buitenlandse verzamelingen vormen het hart van deze tentoonstelling die het afscheid van Peter Schatborn van het Rijksmuseum markeert.

Al in de zestiende eeuw bezochten kunstenaars uit het noorden Italië: Gossaert, Scorel en met name Van Heemskerck trokken naar het zuiden en legden Rome vast in schetsboeken; indrukken die we later op hun panelen en doeken weer terug vinden. Het toepassen van in Italië gemaakte tekeningen in nieuwe composities blijft in de volgende eeuwen de gangbare manier van werken.

In de decennia voor en na 1600 was het Paul Bril uit Antwerpen die in Rome de toon aangaf. Alle kunstenaars uit het noorden die daar toen kwamen, traden in zijn voetsporen. Zij tekenden aanvankelijk vooral de Romeinse oudheden en monumenten. In de jaren twintig zouden Cornelis Poelenburch en Bartholomeus Breenbergh met Bril als voorbeeld een nieuwe tekenstijl ontwikkelen, die ontstond door het tekenen in de zonovergoten natuur van Italië. Op de tentoonstelling

Jan Asselijn, De binnenzijde van de boog van Titus. Zwart krijt, penseel in grijs, pen in twee tinten bruin, 268 × 195 mm (foto en collectie Teylers Museum, Haarlem).

zijn hun mooiste werken uit vele internationale collecties tentoongesteld, zoals een blad uit het schetsboek van Poelenburch (Uffizi, Florence) en een indrukwekkend Gezicht op de Torre di Chia van Breenbergh (Ecole des Beaux-Arts, Parijs). Hun contrastrijke en vrije penseeltechniek was een nieuw fenomeen en vormde het voorbeeld voor andere kunstenaars zoals Herman van Swanevelt.

Tekenaars zoals Jan Asselijn en Jan Both ontwikkelden in de jaren '40 een fijnere tekenstijl: licht en atmosfeer bleven ook in hun werk belangrijke kenmerken. Van deze bekende kunstenaars zijn hun mooiste tekeningen aanwezig zoals hét landschap van Both (British Museum, Londen) en een majestueuze Romeinse ruïne van Asselijn (Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Brussel). De minder bekende Thomas Wyck is een van de kunstenaars die zich voornamelijk op de uitbeelding van gewone architectuur toelegde en Italiaanse binnenplaatsen en interieurs vaak van verschillende kanten tekende. Uit de jaren '50 en '60 zijn er van de veelzijdige Karei Dujardin de warme Italiaanse landschappen; van Adam Pynacker bosgezichten met een koelere, heldere atmosfeer. Naast de grotere meesters zal een aantal minder bekende kunstenaars, zoals Jacob van der Does en Pieter Moninckx, voor het eerst met hun belangrijkste tekeningen worden gepresenteerd. Pieter Mulier is een van de kunstenaars die in Italië is gebleven en er een avontuurlijk leven heeft geleid. Een hoogtepunt in zijn oeuvre is de monumentale weergave van de Ruïnes van de Palatijn Rome

[p. 291]

Adam Pynacker, Hertenjacht. Grafiet of zwart krijt, penseel in grijs, 156 × 237 mm (foto en collectie Amsterdams Historisch Museum, Amsterdam).

(Fondation Custodia, Verzameling Frits Lugt, Parijs).

Ook enkele kunstenaars die Italië niet bezochten, maar zich in Nederland door hun bereisde collega's lieten inspireren, komen aan de orde. De belangrijkste is Nicolaes Berchem, van wie de grootste tekening uit zijn oeuvre te zien is, een Gezicht in het Colosseum. Hij is rijk vertegenwoordigd met een reeks tekeningen in verschillende technieken.

Het reizen naar het zuiden was niet zonder gevaar. Op de Noordzee en op de Middellandse Zee maakten kapers de kust onveilig. Maar ook het reizen over land was onzeker: paarden, een schuit en redelijk onderdak waren niet altijd te vinden. De reis werd in groepsverband gemaakt, onder meer om redenen van veiligheid. Onderweg werd de reiziger geconfronteerd met formaliteiten: een paspoort was een noodzakelijk document, evenals een certificaat van gezondheid. Verder waren er strenge grens- en poortcontroles. Het zoeken van onderdak was voor degenen die met een bode reisden geen probleem, andere moesten zelf een herberg zoeken. Eenmaal in Rome waren kunstenaars, net als andere vreemdelingen die zich op de arbeidsmarkt begaven, verplicht zich in te schrijven in bestaande arbeidsorganisaties. Voor de schilders waren dat de Academia Romana di Belle Arti en de Compagna dei Santi Quattro Coronati. De kunstenaars konden verschillende routes naar Italië nemen. Een liep door Duistland langs de Rijn naar Bazel en dan via de Alpen naar Milaan, of door Oostenrijk via Innsbruck naar Noord-Italië en Venetië. De derde route door Frankrijk werd gekozen door bijna alle kunstenaars die in de tentoonstelling voorkomen. Van een aantal kunstenaars weten we dat ze daar zijn geweest en er hebben gewerkt, zoals Jan Asselijn en Herman van Swanevelt die er in 1655 ook is gestorven. De reis naar het zuiden ging langs de Loire en dan verder naar Lyon. Van Zuid-Frankrijk kon de reis worden vervolgd door de bergen, langs de kust of per schip van Marseille naar Genua, Livorno en Civitavecchia. Vaak werd op de terugreis Venetië bezocht, bijvoorbeeld door Pieter Lastman en Gerard ter Borch, die er Italiaanse schilderijen kopieerden.

Van enkele kunstenaars, zoals Cornelis Poelenburch en Jan Asselijn, weten we dat ze in Florence verbleven, anderen zullen daar op de heen- of terugreis ook zijn geweest, evenals in Siena. Rome was de plaats waar het tenslotte om te doen was en alle Italianisanten zullen er zijn geweest, al is niet van allen het verblijf gedocumenteerd. In de omgeving van Rome was natuurlijk Tivoli favoriet, maar ook Bracciano, Torre di Chia en Civitavecchia werden bezocht. Verder zuidwaarts trokken velen niet.

Adres: Stadhouderskade 42, Amsterdam: ingang West, tel. [phone]. Openingstijden: dagelijks van 10.00-17.00 uur.