De Boekenwereld. Jaargang 17

[p. 212]

Veilingen

Van Stockum 15-17 november 2000

De ideale veiling is goed gesorteerd in alle verplichte onderdelen: kunst, literatuur, wetenschappen, topografie en geschiedenis, en vooral gevarieerd in de afdeling oud en zeldzaam. Dan moeten er nog een paar gespecialiseerde collecties zijn, een paar opvallende manuscripten, en als klap op de vuurpijl een goede, brede prentenveiling. Zulke veilingen zijn er niet veel. Maar Van Stockum kwam in november toch een beetje in de buurt, met een aantal prachtige geïllustreerde zeventiende- en achttiende-eeuwse klassiekers, uitgebreide verzamelingen exlibris en genealogie, en belangrijke manuscripten.

Eén daarvan was de petitie van Multatuli aan koning Willem iii van 18 januari 1860, dat is vier maanden voor de publicatie van de Max Havelaar. In de tekst daarvan komen we verscheidene overbekende zinnen tegen uit dat belangrijkste Nederlandse boek van de negentiende eeuw. De zeventien bladzijden werden geschreven door een kopiïst, maar de ondertekening is van Eduard Douwes Dekker zelf. Dit archiefstuk werd in 1939 door een ambtenaar gelicht uit een dossier van het Ministerie van Koloniën en dook vervolgens onder, misschien in de verzameling van een ambtelijke Multatulomaan. Het Algemeen Rijksarchief, waar het meeste oudere overheidsmateriaal nu berust, was gelukkig de triomfantelijke koper, voor f 8500 (schatting f 2500). Niet te veel, dunkt me, voor zo'n elementair brok goud van de Nederlandse geschiedenis. Eveneens f 8500 (schatting f 1500) werd betaald voor een handschrift van tachtig pagina's, een reisverslag van een onbekende beeldhouwer, die in 1755 van Brugge naar Parijs ging. Of dat veel of weinig is, valt moeilijker te beoordelen.

Allerlei mensen graven tegenwoordig voor de veiling op zolder in hun papieren, omdat er steeds meer en kapitaalkrachtiger geïnteresseerden zijn voor antieke unica. Zo gingen twee ietwat rafelige boekjes met recepten uit het midden van de achttiende eeuw voor f 550 naar een enthousiaste, gespecialiseerde handelaar, die tevens f 1500 betaalde voor een aardig album amicorum van tweehonderd jaar geleden.

Maar de toppers van de veiling waren toch de rijk verluchte werken waar Nederland in de Nieuwe Tijd beroemd om was. Zoals Commelins Beschryvinge van Amsterdam in een tweede druk uit 1726, die voor f 5000 een koper vond - twee maal de schatting. Ook om een paar fraaie atlassen werd fel gestreden. Een prentenhandelaar sloeg toe bij een compilatie van 44 kaarten uitgegeven tussen 1650 en 1750 door Blaeu, Visscher, Seutter, Homann en anderen: f 22.000 bij een schatting van f 10.000. Een Ptolemaeus-uitgave voorzien van 63 (van 64) ‘moderne’ kaarten (anno 1561 dan) verdriedubbelde zijn schatting met f 12.000, terwijl de klassieke landkaarten naar Ptolemaeus in een veel latere Nederlandse uitgave voor f 7500 verkocht werd (f 2500).

De zendeling Philippus Baldaeus (Baelde) schreef in zijn laatste levensjaren een zeer informatieve en ook aangrijpende beschrijving van Zuid-India, de Naauwkeurige beschryvinge van Malabar en Choromandel, derzelver aangrenzende ryken, en Ceylon. Deze foliant werd, rijk en sfeervol geïllustreerd, in 1672 te Amsterdam uitgegeven. Een mooi exemplaar, precies zoals het moet zijn, in blindgestempeld perkament, werd voor f 13.000 verkocht (schatting f 7000). Een klassieker, maar nu uitgegeven in Frankfurt en Leipzig (1776), was ook de Anthologia Meriana samengesteld door J.T. de Bry, 115 geëtste bloemprenten. Bij een schatting van f 7500 ging dit mooie exemplaar voor maar liefst f 28.000 naar een handelaar. De in Saksen geboren, maar als jongeman naar Nederland vertrokken Joannes Graevius (Greffe) stelde als bezoldigd historieschrijver van stadhouder-koning Willem iii een Thesaurus antiquitatum Romanorum samen, letterlijk een Schatkamer van Romeinse oudheden. Deze verscheen in twaalf omvangrijke delen tussen 1694 en 1699 en bevat driehonderd grotere en vierhonderd kleinere gravures van J. van Vianen. Je zult die hele Schatkamer maar op het plankje boven je bed hebben staan! Nu, een onbekende kocht de ontzagwekkende reeks voor f 14.000 (schatting f 4000), en hij zal er best van genieten. Een nog

[p. 213]

Gravure uit Ph. Baldaeus, Naauwkeurige beschryvinge van Malabar en Choromandel (...). Amsterdam, J. Janssonius, 1672 (foto Van Stockum's Veilingen, Den Haag)

grotere serie is die van A.F. Prevost, 21 delen Historische beschryving der reizen, verlucht met 109 kaarten en 448 gezichten, verschenen van 1747 tot 1767. Deze serie werd afgeslagen op f 29.000 bij een schatting van f 15.000. Het beroemde verslag van de reis van Joris van Spilbergen, de Oost- en West-Indische Spiegel, uitgegeven in het Frans als Miroir Oost & West-Indical (1621) met 22 kaarten en prenten, ging voor f 26.000 naar een handelaar (f 5000).

Even klassiek, maar minder prijzig was een exemplaar van Jan Swammerdams Bybel der natuure of historie der insecten (1737-1738) met 53 gegraveerde prachtplaten van insecten, al of niet ontleed: f 3600 bij een schatting van f 3000. De grootste klapper maakte een ander biologisch werk: Naauwkeurige beschryving der aardgewassen van Abraham Munting, verschenen in 1696, met 243 gravures op folioformaat. Het werd voor f 50.000 gekocht door een buitenlandse handelaar (schatting f 15.000).

Buiten de Gouwe-Ouwe-klasse valt bijvoorbeeld Een cleyn verff-boecxken inhoudende seer constighe Saeyet Verwen nut ende profytelijck voor Breyders ende oock voor andere Persoonen die haer dit Werck mede willen bemoeyen, van Gerbrand Nicolai, in Leeuwarden uitgegeven door Gysbert Sybes (1638): een onaanzienlijk, heel vroeg handboekje over het kleuren van stoffen. Handleidingen zoals deze werden zelden oud, en zijn dus zeer zeldzaam. Een handelaar sleepte het in de wacht voor f 5500, ver boven de schatting van f 750. En omdat veel mensen liever kijken naar een weids landschap met wuivende palmen en kalme olifanten dan naar een prent die verschillende modellen aardbeienneuzen demonstreert, ging een vijfdelige Mémoires de l'Académie Royale de Chirurgie uit 1743-1774 met 89 vouwgravures voor slechts f 3600 naar een onconventionele uitgever. Ruim drie-en-een-half keer de schatting, maar toch geen hoog bedrag.

Een andere uitgever kocht de Metamorfosen van Ovidius in een vroeg-zestiende-eeuwse uitgave: Lyon 1512, met vijftien grote houtsneden voor f 2800 (f 2500). Een iets oudere pendant, zonder illustraties (Heroidum epistolae Sapphus, Lyon 1505) ging voor f 2000 (f 1500) naar een liefhebber. Ten slotte een ander onooglijk handboekje, gekozen uit een grote hoeveelheid niet minder interessant Ouds en Zeldzaams: Een hand-boecxken, sijnde een welriekende bloeme voor alle menschen die in de hoope vande toecomende eewige vreugde sijn levende van de Duitse schoenmaker en mysticus Jacob Boehme, in een heel vroege vertaling uit 1634-1635. Een boekhandelaar wist het na een verbeten strijd voor f 5500 te verwerven (f 1000). Veel geld misschien, maar welriekende bloemen noch aardbeienneuzen kunnen tippen aan de bekende biologische en topografische werken. Althans in november 2000 bij Van Stockum.

Paul Snijders

[p. 214]

Bubb Kuyper 29 en 30 november, 1 december 2000

Bubb Kuyper Veilingen in Haarlem is gewoon speciale collecties van enige omvang in aparte catalogi onder te brengen. Dat maakt het openen van hun post altijd een spannende aangelegenheid. Deze keer waren het er drie. Naast de gewone dikke met alle bekende onderwerpen was dat het te verwachten deel twee van de grafiekcollectie Philip J. en de verzameling van de onlangs overleden prof. dr. H.H.W. Hogerzeil, met name boeken en prenten over de dodendans, aangevuld met kleine collecties Erasmusedities van diens Lof der zotheid en diverse oude boeken. Tezamen telde deze 33ste veiling 4334 lots, voorwaar Duitse proporties. De heren Kuyper en Bosch betoonden zich na afloop zeer tevreden met het resultaat. Minder dan tien procent bleef uiteindelijk onverkocht en de totale omzet bedroeg bijna twee miljoen gulden. Kuyper heeft z'n catalogi vanaf drie weken voor veiling tegenwoordig ook integraal op het internet staan en een dag na veiling kan men daar ook kennisnemen van de uitslagen (www.bubbkuyper.com).

H. Holbein, Icones Mortis (Lyon, frellon 1547), schatting (f 8000-10.000); opbrengst f 14.000 (foto Bubb Kuyper Veilingen, Haarlem).

De Hogerzeil-catalogus telde 175 nummers. Op zichzelf geen omvangrijke collectie dus, maar wel van hoog en niet alledaags niveau: driekwart van dit aantal had als thema de dodendans. Stukken uit deze collectie maakten driekwart jaar eerder nog onderdeel uit van de aan dit onderwerp gewijde speciale tentoonstelling bij de Europese Antiquarenbeurs in de rai te Amsterdam.

De belangstelling voor de collectie was groot, waarbij mijn indruk als getuige in de zaal, dat de stukken uit deze collectie voor een flink deel gekocht werden door de handel, bij navraag werd bevestigd. Vooral de lijfelijk aanwezige antiquaar Marc van de Wiele uit het Belgische Brugge liet zich niet onbetuigd. Zo kocht hij het fraaie, maar met 25 bladen incomplete in Parijs bij Thielman Kerver in 1522 gedrukte Nederlandstalige getijdenboek voor f 8500 (schatting 3000-5000). De afdeling metten voor de doden waren gevat in fraaie dodendans borders. Dezelfde handelaar schafte zich onder andere ook een Chovin dodendans (Basel 1789) aan voor f 2900 (1500-2500), het zeer fraai gebonden freund Heins Erscheinungen (Winterthur 1785) met 25 opmerkelijke, voor de tijd nieuwe platen van J.R. Schellenberg voor f 3600 (3000-4000) en enige van de fraaiste aan het onderwerp gewijde prenten van Beham (f 2000, schatting 2000-2500), Ridinger (twee prenten, elk voor f 2900, schatting beide 2000-2500) en Wierix (f 2000, schatting 2000-2500).

Een heel vroege dodendans van Holbein (Lyon, frellon, 1547), de vader aller dodendansen, ging voor f 14.000 naar een commissie. Het betrof een mooi exemplaar in een fraaie gesigneerde negentiende-eeuwse band. Eveneens in commissie handen viel Rowlandsons beroemde dodendansreeks in handgekleurde aquatinten, samen met zijn The Dance of Life in drie mooie uniforme banden, voor f 7000 (4000-5000).

Dat een collectioneur van dodendansen ook geïnteresseerd raakt in het verzamelen van uitgaven van de Lof der zotheid zal weinig verwondering wekken. Er kwamen ruim dertig edities van Erasmus' beroemde tekst onder de hamer. De oudste, een Basel/ froben uit 1522 met platen naar - alweer - Holbein, was met f 3600 (2000-3000) niet de duurste. Die eer was weggelegd voor een large paper copy van een Franse vertaling uit 1751, met platen naar Charles Eisen: f 4000 aan een telefonische bieder (2500-3500).

Ook bij de laatste afdeling, diverse oude boeken, was de rode draad die door Hogerzeils collectie liep, goed waarneembaar: de dwaasheid van veel menselijk handelen in het licht van de voor iedereen onafwendbare dood. Een mooi exemplaar van Het Groote Tafereel der Dwaasheid, die prachtige en unieke reeks van ongeveer 75 Nederlandse karikatuurprenten met de achttiende-eeuwse windhandel als onderwerp, was een telefonische bieder f 6500 waard (3000-3500), een statig bedrag. Even trots was de prijs die een telefonische bieder overhad voor een Nederlandse vertaling uit 1635 van Sebastiaan Brandts Narren Speel-schuyt (Ship of fools): met f 10.500 werd het driedubbele van de schatting gerealiseerd.

Ronduit spectaculair was de prijsont-

[p. 215]

I. Israels, Zich schminkende meisjes (litho), schatting f 1000-1500); opbrengst f 3100 (foto Bubb Kuyper Veilingen, Haarlem).

wikkeling bij Anthonie van Leeuwenhoeks complete gedrukte werk, een reeks van 172 brieven met 106 platen van de beroemde microscopist, gebonden in vier uniforme contemporaine perkamenten banden en die weer gevat in vier moderne halfmarokijnen dozen. In korte tijd gierde de prijs naar f 30.000 bij een schatting van f 10.000-15.000. De strijd werd in de zaal geleverd door antiquariaat B.M. Israel uit Amsterdam tegen een schriftelijke opdrachtgever, de uiteindelijke winnaar. Bij navraag achteraf vertrouwde de directie mij toe dat het om een Zwitserse handelaar ging. Hogerzeil zelf had deze fraaie set indertijd bij de Amsterdamse antiquaar Nico Israel gekocht, in 1984, voor f 16.500. Met opgeld mee een dikke verdubbeling van de prijs dus in vijftien jaar. En dan weet je nog niet eens wat de eindprijs van die Zwitserse handelaar is! Kocht hij de set voor eigen rekening of voor een klant? Dit resultaat bewijst weer eens welke spectaculaire prijssprong de oude natuurwetenschappelijke boeken het laatste decennium te zien hebben gegeven.

Voor het tweede deel van de grafiekcollectie van Philip J. had men dit keer een hele dag gereserveerd, een hele vooruitgang, al was het toch nog een hele zit: ruim 1200 nummers van half elf tot vijven, met slechts een kwartiertje pauze. Het eerste deel was destijds 's avonds geveild, met als gevolg dat er vanaf half elf mensen voortijdig de zaal moesten verlaten om nog op tijd met het openbaar vervoer thuis te kunnen komen. Daar was over geklaagd - ook door schrijver dezes -, met dit positieve gevolg. Nu nog een deugdelijke airconditioning plus een gezellige catering en het feest is compleet. De zaal zat zo afgeladen vol dat het er na een paar uur bloedheet was en men een toenemend aantal diehards met zelf gescoorde flesjes bronwater bewapend zag. Daar moet het veilinghuis beslist wat aan doen.

De alfabetisch gepresenteerde grafiekcollectie van Philip J., Nederlandse kunst van 1850 tot 1950, was aan haar tweede ronde toe: kunstenaars van F tot en met L. Dit is nu echt wat je noemt een veiling ‘voor elk wat wils’. Naast veel bladen waarvoor tot ettelijke duizenden neergeteld moest worden, gingen er vele lots van één of meer prenten voor prijzen van honderd tot driehonderd gulden. Alle bekende en min of meer onbekende namen zijn vertegenwoordigd.

Zeer hoge prijzen werden betaald voor twee lots met werk van F. Hart Nibbrig: f 1600 en f 1800 (beide geschat 150-250). Ook Van Hell en Van der Hem deden het erg goed met de meeste prijzen tussen de f 750 en f 2100. Een prachtige vroege (1957) ets van Anton Heyboer, uit het voormalig bezit van W. Sandberg, kreeg een nieuwe eigenaar voor f 6000. De schatting van (800-1000) was ook wel aan de erg voorzichtige kant. Een paar van de mooiste Hoytema's gingen voor f 1600 en f 2100 naar de handel.

Zoals verwacht was er zeer veel belangstel-

[p. 216]

ling voor de tien etsen uit het kleine en zeer zeldzame werk van Isaac Israels. Eén ets bleef onverkocht, de overige negen deden prijzen tussen de f 800 en f 3100. Heel veel aandacht ging ook uit naar Jessurun de Mesquita. Het is lang geleden dat er een aantal van twintig prenten in één keer op de markt kwam. De prijzen varieerden van f 500 tot f 7000, waarbij de hoogste prijzen werden betaald door een paar Amsterdamse handelaren. De zeer gezochte etsen van J.B. Jongkind noteerden stevige prijzen, misschien niet verwonderlijk bij de drie duurste, die voor f 2200, 2800 en 4600 gekocht werden door een heer die zich als ‘Jongkind’ bekend maakte. De schattingen waren drie tot vijf keer lager. De lino Sneeuw op het pleintje van Dick Ket, waarvan maar twee andere drukken bekend zijn, werd voor f 2100 (400-600) eigendom van een particuliere verzamelaar.

Het wachten is op deel drie en vier van deze boeiende verzameling. Daar zullen ongetwijfeld weer evenveel verrassingen tussen zitten. In ieder geval een complete reeks Nederlandse Etsclub. En de collecties Toorop en Witsen schijnen ook niet onaantrekkelijk te zijn.

Naast de bijna zevenhonderd nummers Philip J. waren er ook nog precies driehonderd moderne grafiek uit andere bronnen te koop. De twaalf Bauers verkochten goed, vooral de mooie grote ets Paardenvolk, die voor f 1600 een nieuwe eigenaar kreeg. Een vroege litho van M.C. Escher, De brug genaamd, geplakt op karton en daarom meer dan behoorlijk bruin, haalde niettemin aan de telefoon f 20.000. Er was ook weer een Regelmatige vlakverdeling, uitgegeven door Stichting De Roos. Werd er de vorige veiling f 16.000 voor betaald, nu kon er f 18.000 in de boeken geschreven worden.

Tot zover de twee separate catalogi. Uit de reguliere dikke catalogus kan niet anders dan een kleine selectie gemaakt worden.

Elke veiling bevat altijd wel een aantal her en der verstopte zaken die intrigeren, verbazen, de lachlust opwekken enzovoort. Zo vond ik lot 268 in de (toegepaste) kunst wel spannend: 650 interbellumontwerpen voor damesschoenen.

Geschat op 1000-1500 ging het weg voor f 1600, met opgeld dus f 3,- per ontwerp. Zo bezien geen geld. Zou zo'n collectie meer opbrengen als je die in de afdeling erotica zou aanbieden?

Een 27-tal ptt-brochures uit hetzelfde interbellum, voornamelijk met typografie van N. de Koo, verachtvoudigde met f 1750 de schatting. Later, bij de prenten, werd er voor vier Van Nelleflyers f 600 neergelegd (80-100). Ook vergelijkbaar werk van P. Schuitema en P. Zwart bracht (heel) hoge prijzen op. Onbegrijpelijk was voor mij de prijs voor een set van 28 bepaald niet onberispelijke afleveringen van het tijdschrift Wendingen: f 6500. Daar zal dus wel iets geheims mee aan de hand geweest zijn.

De never ending story van de overigens zowel ontroerende als verbijsterende dagboeken van Emmy van Lokhorst kreeg weer het zoveelste vervolg. Het lijkt er bijna op, dat ze nog leeft en voor elke veiling weer een nieuw setje geantedateerde dagboeken bij het veilinghuis aflevert. De koper mag wel eens kijken of er geen dubbele data bij zijn. Die koper is trouwens steeds dezelfde middelbare heer, die op klassieke, ik zou haast zeggen arche-veiling-typische wijze, zodra het nummer aan de beurt is, zijn hand in de lucht priemt en met afgewend hoofd in die stand wacht tot hij heeft gewonnen. Dit keer was dat bij f 4600.

Een waarschijnlijk unieke perkamenten band van S.H. de Roos, die hij had geschonken aan zijn kunstbroeder S.L. Hartz, kreeg voor f 2000 (300-500) een nieuwe eigenaar.

Voor de kinder- en prentenboeken was een hele avond uitgetrokken. Het betrof dan ook zeshonderd lots, een heel fraaie collectie. Tijdens de kijkdagen hoorde ik van diverse zijden gemopper over de veel te lage schattingen. En dat werd bewaarheid op de zitting. Ik ben er zelf niet bij geweest, daarom hier geen opbrengsten. Wie geïnteresseerd is, kijke op internet: de resultaten staan naast de schattingen, makkelijker kan het niet.

Bij de atlassen vielen een paar hoge uitslagen te noteren. Een Tirion-atlas uit 1744 met 99 handgekleurde kaarten verdubbelde de schatting met f 30.000. Een De Wit, Atlas Maior, met 70 kaarten bleef

[p. 217]

steken bij de laagste schatting, f 56.000. De hele afdeling cartografie verkocht trouwens als een tierelier, zowel aan particulieren als aan de handel. Opvallend was een aantal zeer zeldzame bladen van de stad Groningen, die dan ook prijzen haalden van onder andere f 1000 (2x), (2300, 2400, en 7200). Een Frieslandkaart van A. Goos met strips van steden en kostuums in de marge werd door de handelaar Lemmers na een stevig biedgevecht voor f 6000 gekocht (2500-3500).

De velletjes achttiende- en negentiende-eeuws sierpapier brachten voor een leek ook weer onvoorstelbare prijzen op. Vooral de prenthandelaar, papierdeskundige en tv-artiest Theo Laurentius sloeg groot in, met prijzen meestal tussen de f 1000 en f 1600. Later kocht hij voor de laagste schatting (f 10.000) ook de kleine Rembrandt-ets, de kop van een oude man, waarschijnlijk Rembrandts vader.

De twee voor mij meest onbegrijpelijke uitslagen vielen te noteren in de Natural History, Sciences-afdeling. Er waren twee exemplaren van A. Munting, Naauwkeurige beschryving der aardgewassen, een grote foliant uit 1696, met 243 platen. Het eerste exemplaar, met twee ontbrekende prenten geschat op (10.000-15.000), ging voor f 49.000 naar een telefonische bieder. Aan het tweede exemplaar ontbraken maar liefst 63 platen en toch werd daar aan een andere telefoon uiteindelijk f 44.000 voor geboden (6000-8000). Het veilinghuis heb ik om opheldering gevraagd. De verklaring is de volgende. Dit boek is vooral de laatste jaren zeer geliefd bij prentenhandelaren en (Engelse en Amerikaanse) binnenhuisdecorateurs (o ellende!). Daarbij gaat het vooral om de prenten waar de planten en bloemen afgebeeld zijn in potten. Het grotere deel waar ze - voor velen juist de grote charme van het boek - zwevend in de lucht staan afgebeeld, is minder interessant. De overgebleven prenten in het zwaar incomplete deel betroffen nu juist die met pot. Bovendien was het een large paper copy, wat niet in de catalogus vermeld stond.

J. Bakker