De Boekenwereld. Jaargang 16

Tentoonstellingen

Antoon van Dyck en de prentkunst

In het Rijksprentenkabinet is tot en met 9 januari 2000 een tentoonstelling te zien over een zelden belicht aspect van het oeuvre van Antoon van Dyck: zijn verdiensten als prentmaker. Na de tentoonstelling in Antwerpen, waar het een van de verrassende onderdelen was van het Van-Dyck-jaar,

Titiaan en zijn maîtresse door Antoon van Dyck. Ets en gravure (derde staat), 303 × 232 mm. Rijksprentenkabinet, Rijksmuseum Amsterdam.

komen deze prenten naar het Amsterdamse Rijksmuseum, dat medeverantwoordelijk is voor deze tentoonstelling.

Voor velen is Van Dyck (1599-1641) een schilder van portretten, historiestukken en devotievoorstellingen in de trant van Rubens en Titiaan. Weinigen weten dat hij daarnaast een begenadigd tekenaar was en dat hij bovendien zeer vaardig was met de

Zelfportret door Antoon van Dyck. Ets (eerste staat), 245 × 157 mm. Rijksprentenkabinet, Rijksmuseum Amsterdam.

[p. 51]

etsnaald. In zijn prenten heeft Van Dyck, zo lijkt het, als een modern kunstenaar de techniek willen tarten: zo ongebonden heeft hij de ets toegepast. Deze vrijheid is vooral te zien in de portretten van kunstenaars uit zijn kring, die Van Dyck als echte ‘virtuosi’ weergaf in een passende, schetsmatige stijl.

Het vierde eeuwfeest van de geboorte van Antoon van Dyck is een goede gelegenheid voor het Rijksprentenkabinet om een tentoonstelling te maken over dit onderdeel van Van Dycks kunstenaarschap. Op de tentoonstelling worden de etsen getoond met voorbereidende tekeningen, olieverfschetsen, grisailles en proefdrukken, zodat een beeld ontstaat van prenten in wording.

Van Dycks vroegste werkzaamheden op het gebied van de prentkunst vinden plaats omstreeks 1618/1619 in het atelier van Rubens, waar hij modellen tekent voor graveurs, ontleend aan de beroemde altaarstukken van zijn leermeester. Enkele van deze tekeningen met de daarnaar vervaardigde prenten vormen het begin van de tentoonstelling. Daarop volgen Van Dycks eigen etsen met, naast enkele portretten, de beroemde Titiaan en zijn maîtresse, waarvan twee, door de kunstenaar met het penseel opgewerkte, onvoltooide proefdrukken worden getoond.

Hoogtepunt zijn de bladen uit Van Dycks Iconographie, de portretten van kunstenaars, met de daarmee samenhangende

Anoniem, uitgegeven door Isaac van Weesel, Geleerde in zijn studeervertrek met rechts een eeuwig durende almanak. Gravure, 215 × 260 mm. Collectie en foto Atlas van Stolk, Rotterdam.

tekeningen en olieverfschetsen. Het laatste gedeelte van de tentoonstelling besteedt aandacht aan aspecten als de verbreiding van Van Dycks motieven.

Het Rijksmuseum bezit een fraaie kern van het materiaal voor deze tentoonstelling, afkomstig uit de achttiende-eeuwse collectie van P.C. Baron van Leyden. Deze heeft een van de mooiste verzamelingen grafiek van Van Dyck bijeengebracht, met veel vroege staten. De helft van het tentoongestelde werk is dan ook afkomstig uit eigen bezit, aangevuld met bruiklenen uit meer dan twintig internationale collecties zoals het Musée du Louvre, de Weense Albertina en het British Museum in Londen.

Bij de tentoonstelling is een publicatie verschenen waarin alle tentoongestelde werken in kleur zijn afgebeeld en waarin nader wordt ingegaan op de diverse aspecten van Van Dyck als prentmaker (prijs f 79,50).

Adres: Rijksmuseum prentenkabinet, Stadhouderskade 42, Amsterdam. Tel. [phone]. Openingstijden: dagelijks van 10.00 tot 17.00 uur, 1 januari gesloten.

Neem de tijd. Kalenders van 1600 tot het nieuwe millennium

In de tentoonstelling Neem de tijd. Kalenders van 1600 tot het nieuwe millennium toont de Atlas van Stolk kalenders en almanakken uit de eigen collectie.

De kalender is een oud verschijnsel en geeft de verdeling van het jaar in maanden, weken en dagen aan. De oudste kalender in de expositie is van 1621 en heeft als onderwerp de met een seizoen verbonden werkzaamheden als zaaien, planten en oogsten. De kalenders worden meestal verlucht met stadsgezichten, landschappen, afbeeldingen van historische gebeurtenissen of leden van het koningshuis. Diverse voorbeelden daarvan zijn op de tentoonstelling te zien. Op een kalender van Romeyn de Hooghe voor 1674 staan de Oranjes centraal. Hetzelfde geldt voor een kalender van 1939 met foto's van het koningshuis en dan met name van koningin Juliana met haar pasgeboren dochter Beatrix. In de twintigste eeuw wordt de kalender veelal gebruikt als reclameartikel en relatiegeschenk. De avro gaf een leuke kalender uit voor 1934 met foto's van het

[p. 52]

eigen bedrijf en personeel. Het Nederlandse landschap vinden we terug op een kalender van de ptt voor 1989 met idyllische platen van de werknemers en hun werkplek. NRC Handelsblad gaf voor 1997 een kritische terugblik op het voorafgaande jaar door middel van een foto en tekst onder het motto ‘Voor wie bereid is na te denken’.

De almanak is uitgebreider dan de kalender en bevat behalve de verdeling van het jaar ook toekomst- en weersvoorspellingen, de heiligendagen, spreuken en zegswijzen en een overzicht van de voornaamste gebeurtenissen uit het afgelopen jaar. Een bekende almanak en naslagwerk is de Enkhuizer almanak, die al sinds 1700 wordt uitgegeven en die nog steeds verschijnt. Tegenwoordig wordt de almanak echter steeds meer verdrongen door de agenda.

Bij de tentoonstelling verschijnt een geïllustreerd vouwblad dat voor één gulden in de expositieruimte verkrijgbaar is.

De tentoonstelling is t/m 5 maart 2000 te bezichtigen in Het Schielandhuis, Korte Hoogstraat 31, Rotterdam. Tel. [phone]. Openingstijden: di. t/m vrij. 10.00 tot 17.00 uur; zater-, zon- en feestdagen van 11.00 tot 17.00 uur.

Overzichtstentoonstelling Theo van Hoytema

Theo van Hoytema, Schuitbekreiger, 1904. Litho. Collectie en foto Gemeentemuseum Den Haag.

Tot en met 30 januari 2000 is in het Haags Gemeentemuseum de tentoonstelling Theo van Hoytema (1863-1917) te bezichtigen. Van Hoytema woonde en werkte in Den Haag van 1890 tot 1897. Binnen de Nederlandse art nouveau neemt deze kunstenaar een bijzondere plaats in. Hij excelleerde als lithograaf en verwierf voor het eerst bekendheid op het gebied van de boekversiering. In 1893 oogstte hij succes met het door hemzelf direct op de steen getekende prentenboek Het leelijke jonge Eendje, dat een jaar later al in een Engelse editie verscheen. Grote populariteit verwierven ook zijn zeventien op steen getekende kalenders, die van 1902 tot en met 1918 vele huiskamers sierden.

Van Hoytema's belangrijkste inspiratiebron was de natuur. Planten en dieren, en dan vooral vogels, werden door hem in duizenden schetsen vastgelegd. Daarmee sloot hij geheel aan bij de kunstenaars van de art nouveau die aan het eind van de negentiende eeuw nieuwe mogelijkheden zochten om de vormen in de natuur te bestuderen en te ontleden. Maar ook de Japanse kunst liet hier haar invloed gelden. Van Hoytema verwerkte die invloeden op geheel eigen wijze.

Met deze tentoonstelling wil men een zo compleet mogelijk beeld geven van de veelzijdige kunstenaar Theo van Hoytema: naast de toegepaste grafiek (boeken, affiches en kalenders) en prachtige bladen vrije grafiek worden ook geschilderde wandpanelen en kamerschermen, versierde meubelen en keramiek getoond. In de tentoonstelling zullen schetsen en studies een centrale plaats innemen, omdat het Haags Gemeentemuseum hiervan veruit de grootste collectie in eigen bezit heeft, die nog nooit zo uitgebreid is getoond. Ter gelegenheid van deze tentoonstelling is bij uitgeverij Waanders een uitvoerige publicatie verschenen.

Adres: Haags Gemeentemuseum, Stadhouderslaan 41, Den Haag. Tel. [phone]. Openingstijden: dagelijks van 10.00 tot 17.00 uur, 1 januari gesloten.

De vercierders. Boeken van een eeuw oud

Deze expositie geeft een overzicht van versierde boeken die gemaakt zijn in de periode van de Nieuwe Kunst, de Nederlandse bijdrage aan de art nouveau. Het Museum van het Boek bezit een van de grootste verzamelingen Nieuwe-Kunstboeken. De tentoonstelling kon dan ook geheel uit eigen collectie worden samengesteld.

De expositie toont boeken die ontworpen zijn door o.a. Dijsselhof, Lion Cachet, Derkinderen, Wenckebach en Van Hoytema. Ook banden die ontworpen zijn door Jan Toorop voor onder meer uitgaven van Couperus zijn opgenomen in de tentoonstelling die te zien is van 6 november 1999 tot en met 13 februari 2000 in het Museum van het Boek.

Adres: Museum van het Boek, Prinsessegracht 30, Den Haag. Tel. [phone].