De Boekenwereld. Jaargang 15

[p. 334]

De prijsuitreiking van een Latijnse school in beeld
J. Spoelder

De Latijnse school was het schooltype dat vanaf het eind van de zestiende eeuw tot 1876 de vooropleiding tot de universiteit verzorgde. Op dit schooltype speelde de pedagogiek van de wedijver een belangrijke rol. Dit kwam onder meer tot uitdrukking tijdens de halfjaarlijkse openbare promotie met prijsuitreiking. Bij deze gelegenheid werden de leerlingen uit de hoogste klas ‘ad academiam’, d.w.z. naar de universiteit, gepromoveerd. De leerlingen uit de lagere klassen die met goede prestaties als de ‘primus’ of de ‘secundus’ naar een hogere klas werden bevorderd, ontvingen uit handen van scholarchen of curatoren een boek ten geschenke. Omdat de Latijnse school de stadsschool bij uitstek was, waren deze prijsboeken gewoonlijk bestempeld met het stadswapen.

Het is opmerkelijk dat van de promotie met prijsuitreiking op een Latijnse school bijna geen afbeeldingen bekend zijn. Toch gaat het hierbij om een gebeurtenis die gedurende bijna drie eeuwen in het leven van talrijke, vaak vooraanstaande families een hoogtijdag moet zijn geweest.

Dankzij een afbeelding die een Delftse

Een Delftse prijsuitreiking ca. 1725. Onderste gedeelte van een passe-partout-illustratie door F. van Bleyswijck.

prijsuitreiking in het begin van de achttiende eeuw voorstelt, is het mogelijk een beeld van deze plechtigheid te krijgen. Deze afbeelding komt voor op de titelpagina van gedrukte oraties die in de eerste helft van de achttiende eeuw waren gehouden door abituriënten van de Delftse Latijnse school.

Een prijsuitreiking in Delft omstreeks 1725

Plaats van handeling is de kapel van het voormalige St. Agatha-klooster in Delft, dat deel uitmaakt van het Prinsenhofcomplex. Sedert het eind van de zestiende eeuw was deze kapel in gebruik bij de Église Wallonne (‘Templum Gallicanum’ of Waalse kerk).^1. Midden in de kerk zetelt achter een lange rechthoekige tafel een aantal heren met allongepruiken: het college van curatoren van de Latijnse school. Een tweetal van hen draagt een zwarte toga met witte bef, kennelijk de beide predikanten die in dit college zitting plachten te hebben. De tafel is behalve met een inktkoker en een paar pennen, geheel bedekt met boeken. Op het plat van minstens één van de boeken is de Griekse hoofdletter Ypsilon te

1. Aan het eind van de zestiende eeuw is het achterste gedeelte van de kapel afgescheiden, aangezien de lengte van de kerk voor de protestantse eredienst niet geschikt was. In het midden van de zeventiende eeuw maakte de grote toestroom van Franse protestanten een uitbreiding noodzakelijk. Daartoe werden twee kapellen aan de noordzijde bijgebouwd. Bij de restauratie in 1950 zijn deze twee kapellen weer afgebroken en is op de oude fundamenten de noordmuur opgetrokken. Zie over de geschiedenis van de kerk B.W.F. van Riemsdijk, Historische beschrijving van het klooster van Sinte Agatha met het Prinsenhof te Delft, 's-Gravenhage 1912; A.J.H. Rozemond, ‘Vier eeuwen Waalse kerk in Delft’, in: H.L. Houtzager e.a. (red.), Pennevruchten uit Delfts historie, Amsterdam 1986, p. 93-111.

[p. 335]

herkennen. Deze hoofdletter was het symbolum (‘beeldmerk’) van de Latijnse school in Delft. Al in 1670 werden de Delftse prijsboeken met deze letter op beide platten goudgestempeld. Voorts toont de afbeelding hoe de president-curator een boek overhandigt aan een in frak geklede en eveneens bepruikte, Latijnse scholier. Deze neemt het geschenk met een hoofse buiging in ontvangst. Op enige afstand staat een groepje van zes medeleerlingen toe te kijken. Hun driekanten steekjes hebben zij afgenomen en houden zij onder hun arm vast. Aan de rechter zijkant staat voor een kerkbank een tweede groepje leerlingen gedwee op hun beurt te wachten. Zij worden door een praeceptor (leraar) in het gelid gehouden. Links op de afbeelding staat de preekstoel, vanwaar de rector als een ceremoniemeester de namen van de prijswinnaars lijkt af te roepen. Een niveau lager bevindt zich het voorlezersgestoelte, waar tevoren de ad academiam gepromoveerde leerlingen uit de hoogste klassen hun oraties zullen hebben gehouden. De banken in de kerk zijn ingenomen door toekijkende familieleden en andere belangstellenden. De luiken van het uit 1699 daterende orgel staan open en orgelspel zorgde voor een muzikale omlijsting van deze bijzondere plechtigheid.^2. Het geheel staat afgebeeld binnen een met bloemranken omgeven ovaal met aan de bovenzijde de vermelding ‘Virtutis ergo’ (‘Wegens deugdzaamheid’).

Deze afbeelding geeft ons vrij gedetailleerde informatie over de gang van zaken bij een prijsuitreiking in Delft in het begin van de achttiende eeuw. De afbeelding stemt dan ook bijna geheel overeen met de beschrijving van de plechtigheid die Dirck van Bleyswijck in zijn Beschrijvinge der Stadt Delft (Delft 1667) op pagina 590-591 geeft: ‘Diegene die door alle de Classen sijn gepasseert en verder tot d'Universiteit werden gepromoveert doen veeltijds tot een afscheit in teecken van haer bequaemheit een oratie in 't publijck, zijnde daer toe een Orateurs-stoel in 't voornoemde Auditorium ofte gehoor-plaets van den Rector opgerecht; na het doen van d'Oratien geschiet oock ter selver plaatse de solemniteyt van 't uytdelen der Eer-prysen door handen van den oudsten Curateur in functie, aan de welcken den eerst opgaende uyt ieder Classis (soo in den naem van sijn prijstreckende met-gesellen als sijns selfs wegen) een gedienst-reden van dancksegginghe in de Latijnse tale doet [...]’. Een verschil met de hierboven beschreven afbeelding is, dat Van Bleyswijck niet spreekt van een kansel, maar van een ‘Orateurs-stoel’, die voor de gelegenheid in het auditorium was neergezet.^3. Van Bleyswijck beschrijft dan ook de situatie vóór ca. 1709, toen de promotie in het auditorium van het nauw aan de Latijnse school verbonden Collegium Theologicum plaatsvond.^4. Daarna werd de plechtigheid verplaatst naar de Waalse kerk, zoals Reinier Boitet meedeelt in zijn Beschryvinge der Stadt Delft (Delft 1729), p. 538-539: de leerling van de hoogste klas spreekt ‘een lofreden in 't openbaar uit, waar toe d'oratie stoel in de gemelde auditorium of gehoorplaats staat, doch zedert eenige jaren is hier niet geoxeert [sic, lees: georeert]; dit geschiet nu ordinaer op den kansel in de Fransche kerk’. In dit verband kan nog worden opgemerkt dat in de loop van de achttiende eeuw steeds meer Latijnse scholen er de voorkeur aan gaven de promotieplechtigheid voortaan in de Waalse kerk te laten plaatsvinden in plaats van in het eigen schoolgebouw of in de plaatselijke Grote Kerk. Dit was bijvoorbeeld het geval in Breda, Haarlem, 's-Hertogenbosch en Rotterdam.

Overigens is de afbeelding van de prijsuitreiking ook nog op een andere, unieke wijze bewaard gebleven, namelijk op een Delfts tegeltje. In 1887 tekende blijkens de signatuur J.A. Hilders deze afbeelding op dit tegeltje (18 × 18 cm) met linksonder de vermelding ‘L'Intérieur de l'Église Wallonne de Delft en 1699’. Het is niet direct duidelijk met welke bedoeling dit tegeltje werd vervaardigd. Het jaartal 1699 is waarschijnlijk ontleend aan de tekst onder het orgelfront, waarin het jaar van schenking staat vermeld. Dit tegeltje bevond zich laatstelijk in de consistoriekamer van de Waalse kerk, die nog altijd op dezelfde plaats is gevestigd. Sporen van een eerdere breuk waren zichtbaar.

2. Dit orgel, ‘pneumaticon hocce organum’ (blijkens een Latijns opschrift onder het orgelfront), was in 1699 vervaardigd door Van Duijschot en werd door François le Boindre aan de kerk geschonken. Het huidige orgel gebouwd door C.G.F. Witte uit Utrecht, dateert uit 1869.

3. Deze gewoonte is ook bekend uit Rotterdam, waar rector Joannes Jens in 1719 aan curatoren verzocht een spreekgestoelte te laten plaatsen ‘in het Choor der Grote Kerk, ter plaatse van de uytdeling der prijzen, ten einde de Rector een Oratie doende, en ook geduerende de Oratien van gepromoveerde discipulen, sijn plaats in de bovenste stoel soude kunnen nemen’. Dit ‘dubbelgestoelte’, ook wel aangeduid als de ‘harangeer-stoel’ (afgeleid van het Franse haranguer = een redevoering houden) werd na de plechtigheid uiteen genomen en bewaard tot de volgende promotie, een half jaar later. Zie ook N. van der Blom, Grepen uit de geschiedenis van het Erasmiaans gymnasium 1328-1978, Rotterdam 1978, p. 23.

4. De titelpagina van de editio nova van J. Crucius, Suada Delphica sive orationes LXVIII varii argmuenti (Amsterdam 1709) stelt het inwendige van de Waalse Kerk in Delft voor, een aanwijzing dat deze ruimte toen al door de school werd gebruikt. Deze afbeelding is hier toepasselijk, omdat Suada Delphica een verzameling van 68 oraties bevat van leerlingen van de Delftse rector J. Crucius (1597-1635). De eerste editie verscheen in 1650 te Amsterdam en bevatte 45 oraties. Een dergelijke verzamelbundel was bedoeld als hulpboek voor Latijnse scholieren bij het schrijven van oraties (voor zover zij hierbij niet geholpen werden door de rector zelf).

De passe-partout-illustratie

De hierboven beschreven afbeelding van de promotie met prijsuitreiking staat niet op zichzelf, maar is een onderdeel van een rijk geornamenteerde titelpagina. Dergelijke fraai vormgegeven titelpagina's zijn kenmerkend voor de gedrukte oraties van Latijnse scholieren in Delft uit de periode 1721-1754. Met deze vormgeving werd vergelijkbaar Leids universitair drukwerk van studenten, de titelpagina's van dissertaties en disputaties, nagevolgd.^5. Kennelijk beoogde men op deze wijze de promotie

5. M.A. Becker-Moelands, ‘Die Passepartouttitelbilder der juristischen Dissertationen im 18. Jahrhundert in den Niederlanden’, in: Forschungen zur Rechtsarchäologie und rechtlichen Volkskunde, 11 (1989), p. 75-103.

[p. 336]

Passe-partout-illustratie van F. van Bleyswijck op de titelpagina van de oratie van Cornelius van Midlum ter gelegenheid van zijn promotie naar de universiteit op 4 augustus 1728.

van Latijnse scholieren een zeker academisch aanzien te geven: de promotie op school was in zekere zin een voorafspiegeling van de universitaire promotie.

De gewoonte van dergelijke rijk geornamenteerde titelpagina's ontstond in Leiden na het overlijden van de academiedrukker Abraham Elzevier in 1712. In dat jaar besloot de senaat van de Leidse universiteit uit ontevredenheid met het door Elzevier als typographus academiae verzorgde drukwerk tot afschaffing van de verplichting om dissertaties door de officiële academiedrukker te laten drukken.^6. De promovendi kregen voortaan de vrijheid zelf een drukker te kiezen, mits die maar in Leiden werkte. Deze maatregel betekende een stimulans voor de concurrentie onder de Leidse drukkers. Als een wapen in deze concurrentiestrijd boden de Leidse drukkers vanaf dat moment de promovendi de mogelijkheid hun dissertaties te laten uitvoeren met een fraai geïllustreerde titelpagina.^7. Hiertoe maakten de drukkers gebruik van gegraveerde titelgravures die als randversiering bij een steeds wisselende tekst konden worden gebruikt. Binnen een jaar hadden zo zes van de elf Leidse drukkers die de uitgave van dissertaties verzorgden, een gegraveerde koperplaat met een passe-partout-illustratie in gebruik. De Leidse universiteit ontketende hiermee een mode in de Republiek. De universiteiten van Utrecht, Groningen en Harderwijk namen deze gewoonte over, zij het in beperkte mate. Pas na 1770 raakten deze titelgravures op de universiteiten in onbruik.

In de periode van 1713 tot 1744 zijn in Leiden blijkens de signatuur 35 van de vijftig verschillende passe-partout-titelpagina's voor onder andere juridische theses ontworpen en gegraveerd door Frans van Bleyswijck (1671-1746).^8. Gedurende ruim dertig jaar vervaardigde Van Bleyswijck dit soort titelgravures, waarbij steeds meer de nadruk op allegorische figuren en emblemata kwam te liggen. De invloed van het Franse classicisme en een emblematiek die ontleend was aan de Iconologia van Cesare Ripa, is hierop onmiskenbaar aanwezig. Van Bleyswijck ontving zijn opdrachten behalve van grote Leidse drukkers als Pieter van der Aa (1685-1730) en Samuel Luchtmans (1685-1757) ook van drukkers buiten de stad Leiden.^9. Zo ontwierp en graveerde hij de in de periode van 1722 tot 1740 in opdracht van verschillende Delftse drukkers een vijftal titelgravures ten behoeve van de oraties van de leerlingen van de Latijnse school. De hierboven beschreven prijsuitreiking in de Waalse kerk komt voor op twee van deze vijf titelgravures.

6. Zie P.C. Molhuysen, Bronnen tot de geschiedenis der Leidse Universiteit, dl. iv, 's-Gravenhage 1920, bijlage 978, p. 130*: ‘dat zij [= Rector en Senaat] niet afsyn van by gelegentheyt van het versterf van der heer Abraham Elzevier [...] op 't ernstigste te erinneren ende weder voor te dragen het ongerijff, nadeel en onciersel, het welke de Universiteyt veele jaeren herwaarts geleden heeft door de quade bestuiringe der Academise druckerye’. Zie ook P.C. Molhuysen, ‘De Academiedrukkers’, in: Pallas Leidensis MCMXXV, Leiden 1925, p. 319-320.

7. S. van der Woude, ‘De oude Nederlandse dissertaties’, in: Bibliotheekleven, 48 (1963), p. 8.

8. J.C. Streng, ‘The Leiden engraver Frans van Bleyswyck (1671-1746)’, in: Quaerendo, 20/2 (1990), p. 118.

9. P.G. Hoftijzer, Pieter van der Aa (1659-1733): Leids drukker en boekverkoper, Hilversum 1999, p. 55.

De Delftse titelgravures

Een collectie Delftse oraties die zich in het gemeentearchief van Delft bevindt, stelt ons in staat een nader beeld te krijgen van de verschillende titelgravures. Deze verzameling van ongeveer tachtig verschillende oraties bestrijkt - met lacunes - de zomerpromotie van 31 juli 1721 tot en met de winterpromotie van 1 februari 1764.^10. De oraties zijn gedrukt door de Delftse drukkers A. Breman in de periode 1722-1736, R. Boitet in de periode 1721-1747, P. van der Kloot in de periode 1733-1734, M. Carpentier in de periode 1741-1742, de Wed. A. Voorstad in 1743 en C. van Graauwenhaan in de periode 1743-1762.^11. Bij iedere halfjaarlijkse promotie hielden doorgaans twee of drie leerlingen een oratie. Het drukken van deze oraties werd gewoonlijk door verschillende drukkers verzorgd. Zo drukte P.

10. Deze collectie bestaat uit dertien convoluten met de signatuur 14 A 15 - 14 A 27. In de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage bevindt zich ook een nog niet ontsloten collectie gedrukte oraties van Latijnse scholieren, waaronder ca. tachtig exemplaren van Delft. Deze Delftse oraties uit de kb bevestigen het beeld dat de collectie in het gemeentearchief Delft te zien geeft.

11. De oraties werden dikwijls gebonden in kleurrijk brocaatpapier, vgl. J.F. Heijbroek & T.C. Greven, Sierpapier: marmer-, brocaat- en sitspapier in Nederland, Amsterdam 1994, p. 60. In een enkel geval is het papieren omslag van de oratie geheel zwart: dit was een teken van rouw (zie bijv. een exemplaar in de kb, sign. 466 B 107).

[p. 337]

van der Kloot ten behoeve van de winterpromotie op 3 februari 1734 de oraties van de Latijnse scholieren S. van Groenewegen en J. Swalmius, terwijl de oratie van A. Penning bij R. Boitet van de pers kwam.^12. Ten behoeve van de titelpagina's van deze oraties heeft Van Bleyswijck vijf verschillende passe-partout-illustraties vervaardigd, waarop ook de naam van de drukker stond gegraveerd. Iedere drukker bezat zo een eigen gegraveerde plaat met passe-partout-illustratie. In een enkel geval wisselde deze plaat van eigenaar. Zo gebruikte M. Carpentier in 1741 de plaat die eerder had toebehoord aan A. Beman en door deze al in 1728 was afgedrukt. Op de koperen plaat werd de naam van Beman gewijzigd in die van Carpentier. Behalve door Van Bleyswijck zijn er ook twee passe-partout-illustraties voor Delftse oraties vervaardigd door respectievelijk Jan Caspar Philips (1700-1775), tekenaar en graveur te Amsterdam, en Noach van der Meer (1714-1769), als tekenaar en graveur werkzaam in Leiden. In totaal zijn in Delft dus zeven verschillende passe-partout-illustraties (hieronder ook aan te duiden als titelgravures) in gebruik geweest. Delft heeft met deze gewoonte weinig navolging gehad. In ieder geval heeft de Latijnse school van Amsterdam ook passe-partout-illustraties gekend, waarvan een exemplaar blijkens de datering in 1755 getekend en gegraveerd was door J.C. Philips.^13.

Behalve de twee titelgravures waarop de promotie met prijsuitreiking voorkomt, hebben de vijf andere titelgravures ieder een afbeelding die ook met dit onderwerp in verband staat. Zo zijn dan ten aanzien van de afbeeldingen op deze titelgravures de volgende typen te onderscheiden:

-	typen 1 en 2: prijsuitreiking in de Waalse kerk.^14.
-	typen 3 en 4: zittende Minerva reikt boek aan leerling uit.
-	typen 5 en 6: staande Minerva reikt boek aan leerling uit.
-	type 7: Minerva met een bonnet en een bul.

Om een indruk te geven van de titelgravures waarop Minerva voorkomt, volgt hier een beknopte beschrijving van deze typen:

12. De leerling E.M. Engelberts had zijn oratie die hij op 2 augustus 1746 hield, niet in Delft, maar in 's-Gravenhage bij Jacobus Costerus laten drukken. Kennelijk werd naar aanleiding hiervan op 18 juli 1746 bepaald, dat de oraties voortaan binnen de stad Delft moesten worden gedrukt. Zie het Resolutieboeck van den heeren Regenten van 't Fraterhuijs binnen Delff (Gemeentearchief Delft, Inventaris archiefstukken Latijnse school, nr. 17).

13. Gemeentearchief Amsterdam, Inventaris van de archieven van scholarchen en curatoren en van de rector van de Latijnse school [...], nr. 43 (een los blad).

14. Deze twee afbeeldingen zijn bijna identiek, alleen zit bij de ene variant minder publiek in de kerkbanken.

Type 3

De afbeelding toont een leerling die van een op haar troon gezeten, naar rechts gerichte Minerva een prijsboek, bestempeld met de Ypsilon, in ontvangst neemt. Links

Zittende Minerva reikt een prijsboek uit (type 3).

een doorkijk op het uit 1616 daterende poortje van de Latijnse school te Delft met het opschrift ‘Gymnasium publicum iuventuti pietate linguis et artibus imbuendae dicatum’, door Dirck van Bleyswijck in zijn Beschryvinge der Stadt Delft op pagina 589 vertaald met ‘Openbare oeffen-plaats toegeeygent vande Jeugt, in godtvrucht, vrye konsten, en talen’. In de sluitsteen staat ook de Ypsilon afgebeeld. Rechts staat een in Romeinse toga geklede figuur in een achttiende-eeuwse bibliotheek te lezen, leunend tegen een lezenaar. Aan de bovenzijde staat in een banderol de vermelding ‘Remunerante Minerva’ (‘Terwijl Minerva een beloning uitreikt’). Dit type komt circa 40 keer voor op door R. Boitet gedrukte oraties in de periode zomerpromotie 1722 t/m winterpromotie 1743. Van dit type is omstreeks 1740 een nieuwe koperplaat gemaakt, die bijna identiek is, maar in details toch verschillen vertoont.

Type 4

Een zittende, naar links gerichte Minerva reikt met haar linkerhand een met de letter Ypsilon bestempeld boek uit aan een leerling, terwijl zij hem met haar rechterhand ‘zegent’ met de palmtak van de overwinning. Links houdt een cupido een afbeelding met de dubbeltempel van Honor en Virtus (‘Eer’ en ‘Deugd’) vast en rechts toont een cupido een verkleinde afbeelding van de promotie met prijsuitreiking, zoals die op de typen 1 en 2 voorkomt. Aan de bovenzijde een golvende banderol met het devies van de school ‘Per angusta ad augusta’. Dit type komt circa twaalf keer voor op de oraties die C. van Graauwenhaan drukte in de periode winterexamen 1743 tot en met zomerexamen 1748.

[p. 338]

Zittende Minerva reikt een prijsboek uit (type 4).

Type 5

Een staande Minerva reikt met haar rechterhand een met de Ypsilon bestempeld boek uit aan een Latijnse scholier. Links de toegangspoort tot de Latijnse school en rechts de dubbeltempel van Honor en Virtus. Op de banderol de vermelding ‘Invia virtuti nulla via est’ (‘Geen enkel pad is onbegaanbaar voor de deugd’), ontleend aan

Staande Minerva reikt prijsboek uit (type 5).

Zittende Minerva met een fluwelen bonnet en een opgerold diploma met zegel (type 7).

Ovidius, Metamorphoses, xiv, 113. Dit type komt voor op de door R. Boitet gedrukte oraties in de periode zomerpromotie 1745 tot en met zomerpromotie 1753.

Een variante afbeelding komt voor op een door N. van der Meer vervaardigde titelgravure, die vier keer is gebruikt voor de door C. van Graauwenhaan gedrukte oraties in de periode zomerpromotie 1756 tot en met zomerpromotie 1762. Op de banderol staat de vermelding ‘Pretium non vile laborum’ (‘Een niet geringe prijs voor hard werken’).

Type 7

Een zittende Minerva met in de linkerhand een opgerold, van een zegel voorzien diploma (de ‘bul’) en in de rechterhand een fluwelen bonnet, zoals deze aan de jonge doctor bij zijn universitaire promotie samen met een gouden ring werd uitgereikt. Rechts van Minerva ligt een zwart zijden damasten toga met fluwelen omslag, in welke kledij de promovendus zich op de dag van de promotie moest begeven naar het huis van zijn promotor om vervolgens samen met hem naar het academiegebouw te gaan, zoals de uit 1631 daterende Wetten ende statuten van de universiteyt tot Leyden in art. 33 voorschreven.^15. Minerva wordt aan weerszijden geflankeerd door een cupido, waarvan de één, links, de afbeelding met de dubbeltempel van Honor en Virtus vasthoudt, terwijl de andere, rechts, de afbeelding met de prijsuitreiking (vgl. typen 2 en 3) toont. In de banderol staat vermeld ‘Hoc recipit nemo nisi dignus’ (‘Dit ontvangt niemand behalve wie het verdient’). Dit type komt twee keer voor op de oraties

15. Vgl. S. van der Woude, De oude Nederlandse dissertaties, p. 8-9; M. Ahsmann, Collegia et colleges. Juridisch onderwijs aan de Leidse Universiteit 1575-1630 in het bijzonder het disputeren, Groningen 1990, p. 268-271 (‘Promotieplechtigheden’).

[p. 339]

die de Wed. A. Voorstad drukte ten behoeve van de winterpromotie van 1743.

De Ypsilon op de Delftse prijsboeken

Prijsboeken van Latijnse scholen werden vanaf de eerste helft van de zeventiende eeuw gewoonlijk bestempeld met het stadswapen. De Latijnse school van Delft was evenwel de enige Latijnse school die met de Griekse hoofdletter Ypsilon een eigen ‘logo’ heeft gekend en de platten van haar prijsboeken in de periode van ca. 1670 tot ca. 1724, behalve met een goudgestempeld lijnkader, alleen met deze letter liet bestempelen. Het kwam wel voor dat de Ypsilon afzonderlijk werd gestempeld binnen een cartouche-vormig plaatstempel met sierwerk.^16. Dirck van Bleyswijck merkt in zijn Beschrijvinge der Stadt Delft hierover op (p. 591): ‘Deze Eer-prysen bestaen alle in uytgelese Boecken cierlijck ingebonden, van binnen met eenige lof-tytels ter eeren van den Prijs-trecker beschreven en by alle de Curateurs mitsgaders den Rector onderteeckent [bedoeld zijn de prijsopdrachten voorin het boek] en buyten op voorzien met de Pithagorische letter, zijnde het Blasoen ofte Sinne-beeldt van de Schoolen meermaels vermelt’. De school beschikte hiertoe over twee stempels: een Ypsilon in groot formaat (hoog:

Voorplat prijsboek Delft, uitgereikt in 1723 en bestempeld met de Ypsilon (collectie Spoelder).

Stempel met het wapen van Delft in combinatie met de Ypsilon (collectie Spoelder).

45 mm; breed: 35 mm) en een in klein formaat (hoog: 23 mm; breed: 23 mm).^17. In beide gevalen begint de rechtertak van de Ypsilon smal en loopt rechts breed uit, terwijl de linkertak breed begint, maar aan het eind naar links omkrult. Met dit letterstempel plachten overigens ook de boekbanden van het nauw aan de Latijnse school gelieerde Seminarium Theologicum te worden bestempeld,^18. maar zonder vergulde lijnkaders.^19.

Pas vanaf ca. 1733 werden voor de Delftse prijsboeken andere stempels gebruikt. Hierop staat het door twee klimmende, aanziende leeuwen vastgehouden stadswapen in combinatie met de Ypsilon: deze letter staat onder het stadswapen in een cartouche, omgeven door een banderol met de vermelding ‘Per angusta ad augusta’ (‘Door de engten naar het verhevene’ of de variant ‘Door de benauwenis tot de behoudenis’) en hieronder een met elkaar verbonden doorn- en lauwertak. De Ypsilon is dus ondergeschikt aan het stadswapen, evenals de Latijnse school een instelling was die bekostigd werd door de stedelijke overheid. Van dit stempel-type bestaan drie typen: een identiek stempelpaar in groot formaat (hoog: 112 mm; breed: 108 mm) en in een kleinere uitvoering (hoog: 77 mm; breed: 72 mm).^20. Van dit laatste stempel bestaat een bijna identieke variant, die met name verschilt in de strakkere lijnvoering van de cartouche. Dit stempel dateert waarschijnlijk uit de negentiende eeuw. Delft is een van de steden waar de traditie om de prijsboeken van de Latijnse school met het stadswapen te bestempelen het langst is gehandhaafd. Het laatst bekende voorbeeld van een prijsboek met stadswapen is dan ook uit Delft af-

16. Zie bijv. een exemplaar uit de bibliotheek van de Paradijskerk te Rotterdam, in bruikleen gegeven aan de Gemeentebibliotheek Rotterdam (sign. 87/6: A.M. Gratianus, De casibus virorum illustrium, Parijs 1680, blijkens de handgeschreven prijsopdracht op 30 juni 1682 uitgereikt aan Jacob van Schie).

17. Zie voor de beschrijving van een aldus bestempeld exemplaar C. Coppens, De prijs is het bewijs: vier eeuwen prijsboeken, Leuven 1991, p. 90, nr. 47.

18. Het Collegium Theologicum of Collegium literarium kwam voort uit het oorspronkelijke Fraterhuis. Zie P.H.A.M. Abels, Nieuw en ongezien. Kerk en samenleving in de classis Delft en Delfland 1572-1621, dl. 2 ‘De nieuwe samenleving’, Delft 1994, p. 314-336 (hoofdstuk 3: ‘Een saet der universiteijt’).

19. Zie bijv. de goudgestempelde Ypsilon op een perkamenten band, zonder lijnkaders, met als inhoud Ioseph de Acosta, Historia natural y moral de las Indias, Madrid 1608 (Koninklijke Bibliotheek 's-Gravenhage, 143 D 6), vgl. J. Storm van Leeuwen, De prijs is het bewijs: aanvulling op de tentoonstellingscatalogus, 's-Gravenhage 1992, p. 19, nr. 46E. De bibliotheek van het Collegium Theologicum was opgericht in 1649 (R. Boitet, Beschrijving der Stadt Delft, Delft 1729, p. 477). In 1721 verscheen de Catalogus Bibliothecae Collegii Literarii Gymnasii Delphensis, gedrukt te Delft bij A. Beman. Deze catalogus was samengesteld door rector J.C. Schröder. Een notitie in potlood (ca. twee helft 19de eeuw) op het schutblad vermeldt: ‘Deze boeken zijn gedurende de Fransche overheersching bij Honkoop te Leiden openlijk verkocht. Te Delft bestaat daarvan alleen nog de catalogus’. In de kb bevindt zich een exemplaar van deze catalogus (3193 A 8).

20. Behalve op de platten van de prijsboeken treft men dit stempel ook aan op de titelpagina's van de gedrukte oraties van rector J.C. Schröder op 25 februari 1720 (inaugurele rede) en 31 januari 1725, en van rector O. Arntzenius op 11 september 1741 (inaugurele rede). Exemplaren hiervan bevinden zich in het gemeente-archief Delft, sign. 14 A 15, 14 A 16 en 14 A 18.

[p. 340]

komstig: J. Spencer Northcote & W.R. Brownlow (vert. door P. Allard), Rome souterraine, Parijs 1872, op 7 juli 1873 uitgereikt in klas 5 aan G.J.A. van Berckel (part. coll.).

Symboliek van de Ypsilon

De symboliek van de Ypsilon, die in 1616 ook in de sluitsteen van het poortje van de Latijnse school en het aangrenzende Collegium Theologicum was aangebracht, was ontleend aan de Griekse mythologie. Aan het eind van zijn jeugd zoekt Heracles (Latijn: Hercules) een eenzame plaats op om diep na te denken over zijn leven. Bij een wegvertakking ontmoet hij twee schone dames, het Genot en de Deugd voorstellende. Hij moest nu een keuze maken tussen het smalle pad (nl. dat van de Deugd) en de brede weg (nl. die van het Genot) ten einde ware roem te bereiken. Zoals het een ware held betaamt, kiest Hercales het pad van de Deugd. Vandaar ook op het wapenstempel het devies ‘Per angusta ad augusta’, waarbij de met elkaar verbonden doorn- en lauwertak verwijzen naar straf en beloning. Dit Hercules in bivio-motief heeft een parallel in het Nieuwe Testament (Mattheus 7.13; Lucas 13.24; Johannes 14.6), waar sprake is van de smalle en brede weg ofwel de keuze tussen goed en kwaad. Dirck van Bleyswijck besteedt in zijn Beschrijvinge der stadt Delft ook aandacht aan de ‘Griexsche letter Y’ en naast bovengenoemde uitleg geeft hij voor de symboliek nog een andere verklaring (p. 475): ‘Doch eenige andere oude wysgeeren betekende daar geheel iets anders meede, vergelykende dezelve by de geleerdheid; want van onderen opklimmende, en tegens de uitstekende spranten uitkomende, is het een moeyelyke zaak zich tot den top op te beuren, maar daar op gekomen zynde, verbeelden de spranten dan een gemakkelyken zetel om in te rusten, gelyk de geleerdheid ook zoet is als die in rust bezeten word’.

De symboliek van de Ypsilon heeft een zeer lange traditie, volgens welke Pythagoras (ca. 500 v. Chr.) de ‘uitvinder’ van deze letter zou zijn geweest.^21. In de Renaissance was men met de symboliek van deze ‘littera Pythagorica’ zeer vertrouwd. Zo speelde de Antwerpse rederijkerskamer de ‘Goubloeme van Antwerpen’ tijdens het landjuweel van 1651 een stuk, waarin onder meer voorkwamen ‘Eergierich herte’, de in het rood, naar aardse rijkdom strevende, en een figuur ‘gecleet op het antyx, hebbende in de hand litteram Pythagorae’, de Y dus.^22. Het motief kwam verder voor in emblemata-boeken.^23. Ook aan Latijnse scholieren zal het motief van de smalle en brede weg niet onbekend zijn geweest. Zij konden hiervan kennis nemen bij het lezen van de Griekse tekst van Tabula Cebetis, het ‘Schilderij’ van Cebes. In dit dialoogje, toegeschreven aan de Thebaan Cebes (ca. 400 v. Chr.), een vriend van Socrates, wordt een schilderij besproken dat de weg naar de pseudo-‘paideia’ verbeeldt en die welke naar de echte ‘paideia’, de ware geestelijke vorming leidt.^24. Het is in dit verband verklaarbaar dat in 1670 Abraham Berkelius, waarschijnlijk toen al aan de Delftse school verbonden en van 1681-1685 in ieder geval rector, een Grieks-Latijnse tekstuitgave van de Tabula Cebetis het licht deed zien.^25. Nog in 1709 stond de Tabula Cebetis op het lesprogramma van de Latijnse school te Amsterdam.^26. In Leiden waren de leerlingen met de allegorie van dit thema vertrouwd door het schilderij ‘Tabula Cebetis’ van Joris van Schooten (ca. 1587-1652/53), dat in 1624 onder het rectoraat van Lettingius door de Leidse overheid aan de Latijnse school was geschonken.^27.

21. Zie over de symboliek van de Ypsilon onder meer: E. Panofsky, ‘Herkules am Scheidewege und andere antike Bilderstoffe in der neueren Kunst’, in: Vorträge der Bibliothek Warburg, XVIII, Leipzig/Berlijn 1930; N. van der Blom, ‘Over de Y in Delft’, in: J. Smit & J. Spoelder (red.), Florislegium. Bloemlezing uit de Erasmiaanse, Rotterdamse en andere opstellen van drs. N. van der Blom, Leiden 1982, p. 133-140; K.A.E. Enenkel, ‘Hercules in bivio en andere tweesprongen: de geschiedenis van een idee bij Petrarca’, in: Lampas. Tijdschrift voor Nederlandse classici, 22 (1989), p. 111-125; G. Rooijakkers, ‘De brede en de smalle weg. Vermaak en zaligheid in Noord-Brabant: een problematisch duo’, in: J.A.F.M. van Oudheusden e.a., Ziel en zaligheid in Noord-Brabant, Delft 1993, p. 18-39.

22. W. Waterschoot, ‘3 augustus 1561. De veertien aan het landjuweel deelnemende rederijkerskamers houden een schitterende inkomst in Antwerpen’, in: R.L. Erenstein (red.), Een theatergeschiedenis der Nederlanden. Tien eeuwen drama en theater in Nederland en Vlaanderen, Amsterdam 1996, p. 122.

23. Bijv. in Den gulden winckel der konstlievende Nederlanders gestoffeert met veel treffelijcke historische, philosophische, poeetische morale ende schriftuerlijcke leeringen, Amsterdam, Dirck Pieterz., 1613, nr. 49 (p. 53). Ook opgenomen in P.J. Meertens & H. Sayles, Nederlandse Emblemata. Bloemlezing uit de Noord- en Zuidnederlandse Emblemata van de 16e en 17e eeuw, Leiden 1983, p. 55-56.

24. Zie over de Tabula Cebetis onder meer M. Boas, ‘De Nederlandse Cebes literatuur’, in: Het Boek, 7 (1918), p. 11-28; idem, ‘De illustratie der Tabula Cebetis’, in: Het Boek, 9 (1920), p. 1-16 en p. 105-114.

25. Epicteti Enchiridium una cum Cebetis Thebani Tabula Graece & Latine, ed. A. Berkelius, Leiden/Amsterdam, D.A. & A. van Gaasbeek, 1670 (ed. 2a: Delft 1683). Deze editie, met een parallelle Grieks-Latijnse tekst, bevat in complete staat een gravure van Romeijn de Hooghe, die de allegorie van de brede en de smalle weg voorstelt, vgl. J. Landwehr, Romeyn de Hooghe (1645-1708) as book illustrator. A bibliography, Amsterdam 1970, p. 36-37 (met afb.). Zie over Van Berckel Nieuw Nederlands Biografisch Woordenboek I, kol. 309-310.

26. E.J. Kuiper, De Hollandse ‘Schoolordre’ van 1625. Een studie over het onderwijs op de Latijnse scholen in Nederland in de 17de en 18de eeuw, Groningen 1958, p. 155. Omdat de Griekse boeken die in de conrectorsklas gebruikt werden, uitverkocht waren, werden in dat jaar gebruikt: ‘de Colloquia selecta Van Lucianus en Cebetis Tabula door Hemsterhuys uitgegeven, waarin de Grieksche tekst eerst afzonderlijk staat en daer na de Latijnsche vertaling agter aan’. De hier bedoelde editie van Tib. Hemsterhuys, hoogleraar aan het Amsterdamse Athenaeum Illustre, was in 1708 te Amsterdam verschenen. Anders dan de editie van Van Berckel uit 1670 gaf men nu de voorkeur aan een Latijnse vertaling die pas ná de Griekse tekst kwam. De Tabula Cebetis bleef lange tijd schoolliteratuur: nog in 1903 verscheen te Groningen een door J. van Wageningen bezorgde editie met aantekeningen, die blijkens het voorwoord ook voor gymnasiasten was bedoeld (met reproductie van een gravure van de Tabula Cebetis door N.I. Vischer uit 1640). Voor de huidige gymnasiast is de Tabula Cebetis met haar zo interessante receptie-geschiedenis ten onrechte een gesloten boek.

27. Dit schilderij (olie/paneel, 127 × 207 cm) bevindt zich tegenwoordig in Stedelijk Museum De Lakenhal te Leiden, vgl. [M.L. Wurfbain], Stedelijk Museum De Lakenhal. Catalogus van de schilderijen en tekeningen, Leiden 1983, p. 302, nr. 383. Een afbeelding treft men ook aan in A.M. Coebergh van den Braak, Meer dan zes eeuwen Leids Gymnasium, Leiden 1988, p. 42.

De Ypsilon in Tory's Champ fleury

In het kader van belonen en straffen is hier ook de interpretatie van de Ypsilon van belang, die Geofroy Tory geeft in zijn beroemde letterboek Champ fleury, auquel est contenu l'art et science de la deue et vraye proposition des lettres attiques (Parijs 1529).^28. In zijn bespreking van de Ypsilon, ‘cette lettre Pythagorique’, herinnert Tory ook aan de mythe van Hercules, die bij de tweesprong het smalle pad van de deugd koos. Champ fleury bevat twee verschillende afbeeldingen van de Ypsilon. Bij de ene variant beklimt Hercules de smalle rechterarm, waarbij hij de strijd moet aanbinden tegen Libido, Superbia en Invidia in de gedaanten van respectievelijk een tijger, een wolf en een leeuw.^29. De andere variant stelt de Ypsilon voor, hangend aan twee linten binnen een lauwerkrans. De brede vertakking stelt de brede weg voor die ten verderve leidt: hieraan bungelen een zwaard, gesel, roedenbundel, voetboeien, galg en een brandstapel. De smalle vertakking symboliseert de smalle weg naar het heil, met hieraan verbonden een lauwerkans, twee palmtakken, een scepter met boek en een kroon.^30. Duidelijk beïnvloed door Tory's Champ fleury is tenslotte een afbeelding van de titelpagina van Zach. Heyns, Wegwyser ter saligheyt onder een sinnebeeld van

28. Een facsimile-editie werd onder meer bezorgd door J.W. Jolliffe (Classiques de la Renaissance de France, 10, Wakefield 1970). Een oorsponkelijk exemplaar bevindt zich in de Bibliotheca Philosophica Hermetica te Amsterdam. Zie voorts: J. Bouman & F.A. Janssen, ‘Champ fleury revisited: bronnen van Tory opnieuw beschouwd’, in: A. Gerits (red.), For Bob de Graaf. Festschrift on the occasion of his 65th birthday, Amsterdam 1992, p. 89-100 (in het Engels met kleine aanvullingen verschenen onder de titel ‘Champ fleury revisited: some of Tory's sources reconsidered’, in: Quaerendo, 26/1, 1996, p. 37-51).

29. Zie ook L.L.E. Schlüter, Niet alleen. Een kunsthistorisch-ethische plaatsbepaling van tuin en huis in het Convivium religiosum van Erasmus, Amsterdam 1995, p. 79 (met afb.).

30. C.P. Burger, ‘Het hiëroglyphenschrift van de Renaissance’, in: Het Boek, 13 (1924), p. 284-285 (met afb.).

[p. 341]

De Ypsilon in Tory's Champ fleury, Parijs 1529, fol. lxiii r.

des werelts beschryvinge den Christen wandelaer voorgestelt (Zwolle, Fransz Jorijaensen, 1629), waarop de Ypsilon naar het voorbeeld van Tory en een voorstelling van de smalle en brede weg te zien zijn.^31.

31. Op. cit. (noot 30), p. 298-299.