De Boekenwereld. Jaargang 15

[p. 328]

Berichten

Aspecten van het Gemeentearchief Amsterdam

Op 7 april 1848 werd Mr. Pieter Scheltema (1812-1885) benoemd tot de eerste archivaris van de stad Amsterdam. Met deze aanstelling was een stap gezet op de weg om de verzamelde archiefstukken van Amsterdam om te vormen tot een daadwerkelijk, voor onderzoek toegankelijk Archief, zoals dat in 1829 bij Koninklijk Besluit verplicht was gesteld. Voor Amstelodamum. Maandblad voor de kennis van Amsterdam was de honderdvijftigste verjaardag van deze gebeurtenis aanleiding een 100 pagina's tellend nummer samen te stellen waarin in zeven bijdragen evenzoveel facetten uit de geschiedenis van het Gemeentearchief aan de orde komen.

Margriet de Roever opent dit nummer met een artikel over Mr. Pieter Scheltema, die, ondanks zijn tot de verbeelding sprekende bijnaam Piet Perkament, nooit veel aandacht heeft gekregen, zeker in vergelijking met de bekendheid die zijn opvolger Nicolaas de Roever ten deel viel. Onterecht, meent Margriet de Roever, want ‘Scheltema heeft de voorzet gegeven en De Roever heeft vooral gescoord’.

Op het moment dat zijn benoeming bekrachtigd werd, had Scheltema al de nodige uren tussen de Amsterdamse archiefstukken doorgebracht. Omstreeks 1840 had hij namelijk besloten een bronnenuitgave met betrekking tot de geschiedenis van Nederland samen te stellen. Scheltema toonde zich wat dit betreft een kind van zijn tijd, want in de negentiende eeuw zou het bestuderen van de oorspronkelijke bescheiden een hoge vlucht nemen. Zijn bestudering van de bescheiden in het Amsterdamse archief leidde in 1844 tot de publicatie van Oud en nieuw uit de vaderlandse geschiedenis en letterkunde. Kort na de verschijning van dit boek werden de eerste stappen ondernomen Scheltema aan te stellen als gemeentearchivaris. Mede op financiële gronden duurde het echter nog een kleine vier jaar voor deze benoeming een feit werd. Nadat hij officieel in functie was getreden begon Scheltema voortvarend met het ordenen en inventariseren van het archief. Reeds in 1850 verscheen van zijn hand Het archief der ijzeren kapel in de Oude of Sint Nikolaas kerk te Amsterdam, dat de eerste inventaris op het gebied van Middeleeuwse privileges en oorkonden in Nederland was.

Een jaar later werd Scheltema ook belast met het beheer van de museale collecties op

August Allebeé, Portret van mr. Pieter Scheltema, 1885. Litho, verscheen als frontispice in P. Scheltema, Aemstel's oudheid [...], dl. 7, Amsterdam 1885.

het stadhuis: de wapenkamer, de modellenkamer, het penningkabinet, de collectie standaards en het rariteitenkabinet. In de jaren dat hij de scepter over het archief zwaaide, wist Scheltema belangrijke archieven in het stadsarchief onder te brengen. Hij trad echter niet alleen op als conservator, maar bracht de schatten onder zijn beheer ook onder de aandacht in een onafgebroken stroom publicaties, zowel van wetenschappelijke als meer populaire aard, die door Margriet de Roever in een voorlopige bibliografie geboekstaafd zijn.

Scheltema was zo overtuigd van het belang van schriftelijke bronnen dat hij in 1878 doorgevoerd wist te krijgen dat gemeentelijke administraties goed houdbaar papier en inkt gingen gebruiken. Een jaar daarvoor had hij een adjunct-archivaris naast zich gekregen in de persoon van Nicolaas de Roever (1850-1893), wiens belangstelling niet alleen, zoals bij Scheltema, uitging naar ‘de beroemde episoden uit de vaderlandse geschiedenis’, maar ook naar de ‘kleine’ geschiedenis. ‘Voor De Roever hadden alle documenten waarde, zelfs het kleinste pamfletje of foldertje uit zijn eigen tijd’, zoals zijn naamgenote vaststelt. Scheltema kon zoveel tijd aan het inventariseren en openbaar maken van het materiaal in het stadsarchief besteden, omdat het zelden door buitenstaanders werd geraadpleegd. Dit blijkt uit een artikel van Peter Hofland over ‘De eerste bezoekers van het Gemeentearchief (1848-1900)’, gebaseerd op de twee oudste bezoekersregisters. In 1848 maakte slechts één bezoeker zijn opwachting en in het jaar daarop zes. De eerste twintig jaar zou het aantal bezoekers nooit de 50 overschrijden. Tot deze vroegste bezoekers behoorden onder anderen Frederik Muller en bibliothecarissen uit Gent, Venetië en Cambridge. Men was over het algemeen zeer te spreken over de activiteiten van

[p. 329]

de archivaris. Zo schreef de hoogleraar rechts- en staatswetenschappen J. de Bosch Kemper in 1873: ‘Het stedelijk archief, in de laatste jaren met zooveel zorg geordend, biedt een rijken schat aan voor de wetenschappelijke beoefening van de geschiedenis des Vaderlands’ en in het eerste deel van zijn Geschiedenis van Amsterdam (1879) merkte J. ter Gouw op: ‘Bij 't binnentreden van 't Archief ontmoet men kundige en hulpvaardige archivarissen - onmisbare gidsen in het perkamenten labyrint!’

In 1885 overleed Scheltema. Dat was niet de enige verandering waaraan het archief onderhevig was. In hetzelfde jaar werden een aantal schilderijen en een gedeelte van de oudheden overgebracht naar het net geopende Rijksmuseum. In de daarop volgende jaren zou deze opsplitsing van de museum- en de archiefcollectie verder worden doorgevoerd.

De volgende vijf artikelen in Amstelodamum houden zich meer met deelcollecties bezig. Zo gaat S. Faber nader in op ‘Vijf eeuwen Amsterdamse rechterlijke archieven en hun gebruikers’, terwijl Erika Kuijpers het onderzoek naar migranten onder de loep neemt. Buitenlanders hebben altijd onlosmakelijk deel uitgemaakt van de Amsterdamse bevolking. ‘Gedurende de gehele zeventiende en achttiende eeuw arriveerden dag in dag uit, jaar in jaar uit, grote aantallen migranten aan de poorten en in de havens van de stad, die tot op heden - als individu - de geschiedenisboekjes zelden hebben gehaald’, stelt Kuijpers vast. De relatieve anonimiteit van deze migranten kan gedeeltelijk worden opgeheven met behulp van de ondertrouwakten, aangezien in de Republiek een huwelijk door de overheid moest worden geregistreerd alvorens het kerkelijk kon worden bevestigd. Deze ondertrouwakten, die vanaf 1578 tot de Franse hervormingen in 1810 volledig bewaard zijn gebleven, bevatten veel relevante gegevens van de gehuwden, waaronder geslacht, leeftijd, geboorteplaats, adres, de namen van de getuigen, etc.

De kwaliteit van het Gemeentearchief uit zich echter niet alleen in kwantiteit. Onder de titel ‘Een bijzonder rederijkersmanuscript’ gaat Truusje Goedings nader in op ‘Het Ghedenckboeck van de schilder Jan Sieuwertsz Kolm.’, Dit werd in 1985 door de voormalige adjunct-archivaris wijlen mej. dr. I.H. van Eeghen op een veiling verworven en is, volgens Goedings ‘een zelden voorkomende combinatie van een autobiografie, een familiekroniek, een rederijkersmanuscript, een liedboek of album, een tekenboek, een historische kroniek en een atelierwerkboek’. Dankzij een subsidie van het Duyvisfonds kon deze bijdrage geheel in kleur worden geïllustreerd. Dat geldt ook voor het artikel van Anneke van Veen over ‘Jan Zeegers, een “Amsterdamse autochromist”’. Toen het Gemeentearchief een aantal jaren geleden een deel van de fotografische nalatenschap van Jan Zeegers (1862-1937) ten geschenke kreeg, bleken zich daaronder ook 42 autochrooms te bevinden, gemaakt ‘met het eerste procédé in de geschiedenis dat op betrekkelijk eenvoudige manier kleurenfotografie binnen ieders bereik bracht’. Dit procédé was in 1907 geïntroduceerd en al een paar jaar later toonde Zeegers foto's die hij ermee had vervaardigd. Naast stillevens en huiselijke scènes legde Zeegers ook stadsgezichten met deze nieuwe techniek vast. Deze behoren tot de vroegste kleurenfoto's die er van Amsterdam bestaan.

Amstelodamum besluit met een interview met Harmen Snel en Jits van Straten, twee onderzoekers die zich bezighouden met de ontsluiting van de talrijke bronnen voor de joodse geschiedenis die het archief bezit. Deze archiefstukken zijn ondermeer belangrijk voor genealogisch en demografisch onderzoek, maar werpen geheel eigen problemen op. Snel en Van Straten vertellen over hun ervaringen en de oplossingen die zij vonden.

Amstolodamum 85 (1998), 5 is verkrijgbaar bij het Gemeentearchief, Amsteldijk 67, 1074 HZ Amsterdam.

Hans Hafkamp

Frans de Jong-prijs 1998 voor Jozee Brouwer

Vorig jaar werd voor de tweede maal de Frans de Jong-prijs uitgereikt. De gelauwerde is Jozee Brouwer die de prijs kreeg toegekend voor haar werkstuk Rietveld tegen de muur.

De Frans de Jong-prijs is in 1996 ingesteld op initiatief van vrienden van de graficus-typograaf Frans de Jong in de hoop meer aandacht te krijgen voor de creatieve aspecten van grafische vormgeving. Daarnaast hoopt men met de prijs jonge ontwerpers te stimuleren nieuw terrein te betreden in het gebied tussen autonome kunst en grafisch ontwerpen. De prijs wordt om de twee jaar verleend aan een grafisch ontwerper/kunstenaar die in de eindfase van zijn of haar opleiding is of die kortelings heeft afgesloten. De winnaar ontvangt een geldbedrag van f2000,- en een wisselprijs die bestaat uit een speciaal vervaardigd kunstwerk van Frans de Jong.

[p. 330]

Uit de twaalf inzendingen, die ditmaal aan de jury werden voorgelegd, werden er twee met een eervolle vermelding bedacht. Het betrof hier werk van Maartje Sonnaville en Juliette Verberne. De jury is unaniem tot het oordeel gekomen dat de Frans de Jong-prijs moest worden toegekend aan Jozee Brouwer voor haar werk Rietveld tegen de muur, een muurkrant speciaal bedacht voor de Gerrit Rietveld Academie. De muurkrant was een medium waar studenten hun stem konden laten horen en hun werk laten zien. Brouwer verzamelde kopij, gaf het vorm en drukte de kranten samen met Kees Maas, hoofd zeefdruk van de Gerrit Rietveld Academie. De muurkranten werden wekelijks voor de gevel van de academie geplakt. In acht maanden tijd verschenen in totaal 27 kranten, waarin Brouwer, zo oordeelt het juryrapport, ‘een grote kennis van zaken [laat] zien, naast een verrassende veelzijdigheid en speelsheid. Zij schroomt niet om terug te grijpen op oude technieken. Haar inzending als geheel is zeker als een sterk project te zien, dat zich laat karakteriseren als trefzeker, open en sociaal geëngageerd.’

Jozee Brouwer (Groningen, 1965) studeerde van 1993 tot 1998 aan de Rietveld Academie. Van 1989 tot 1996 was zij werkzaam in W139, een kunstenaarsinitiatief in Amsterdam. Tegenwoordig is zij naast zelfstandig ontwerper ook werkzaam bij Buro Rietveld, een mede door haar opgericht studenteninitiatief op de Rietveld Academie.