De Boekenwereld. Jaargang 15

[p. 278]

Berichten

Aanvullende mededeling betreffende vroeg Nederlandse lithografie.

In het lithografie-nummer van De Boekenwereld (oktober 1998) werd de betekenis van Hendrik Johan Caan voor de vroege Nederlandse lithografie beschreven (p. 44-56). Met deze techniek maakte hij o.a. (p. 50) een facsimile van de ‘Pentingeriaansche kaarte’ [moet zijn: Peutinger kaart]. Deze kaart is een middeleeuwse copie van een Romeinse militaire reiskaart.

In hetzelfde nummer (p. 36-38) werd door mij het werk voor de lithografie van de Nederlandse archeoloog Reuvens en zijn relatie met Humbert de Superville vermeld. Reuvens had een bijzondere belangstelling voor de interpretatie van de Peutinger kaart. Aardig is nu om op te merken dat Reuvens en Caan in Voorburg buren waren, die een vriendschappelijke relatie onderhielden.

Reuvens woonde en deed op rijkskosten opgravingen op Arentsburg; Caan woonde op Hoekenburg. In 1832 kocht Caan, na de verslechterde economische toestand van het Rijk ten gevolge van de Zuid-Nederlandse crisis, het buitengoed Arentsburg. Genereus stond hij aan Reuvens toe om daar zijn opgravingen af te ronden.

Mijn opmerking is bedoeld om op een onbekend vroeg Nederlands lithografie-netwerkje te attenderen; misschien zijn er zo meer!

J.A. Brongers

William Morris in het Museum van het Boek: een reactie

In nummer 5 van de vorige jaargang van De Boekenwereld citeert Hans Hafkamp met instemming Sjaak Hubregtse, die in het Jaarboek van het Nederlandsch Genootschap van Bibliofielen 1996 ‘vaststelt’ dat in 1996 ‘het Museum van het Boek [dat] nota bene alle 53 Kelmscott-titels bezit [...] er in het Morrisjaar niet één toonde’.

Graag laat ik de lezers van De Boekenwereld weten, dat het Museum van het Boek altijd meerdere drukken van Morris' Kelmscott-Press exposeert, dus ook in 1996. Ook is het kastje te bewonderen waarin al onze Kelmscott-drukken zijn geplaatst, afkomstig uit de Kelmscott-werkplaats. Overigens zijn de uitgaven van de Kelmscott Press op afspraak voor een ieder ter inzage.

Juist in 1996 echter werd onze aandacht ook gevraagd voor een van de andere prachtige Engelse Private-presses, namelijk de Vale Press van Charles Ricketts en Charles Shannon, die 100 jaar geleden werd opgericht. Wij hebben toen een tentoonstelling ingericht waarbij voor het eerst alle drukken van deze pers bij elkaar te zien waren.

Tanja de Boer

Druksel 99 te Gent

Op 24 en 25 april vindt in Gent Druksel 99 plaats, een verkoopbeurs voor bibliofiel drukwerk, die dit jaar voor de tweede maal wordt georganiseerd. Tijdens deze manifestatie wordt een kleine tentoonstelling ingericht over de private press van Julius de Praetere omdat hij precies honderd jaar geleden zijn eerste handpersdruk het licht deed zien, Lenteleven van Stijn Streuvels. Deze tentoonstelling zal worden begeleid door een publicatie, verzorgd door de Carbolineum Pers van Boris Rousseeuw.

Georg Rueter (1875-1966) te boek en tentoongesteld

In zijn baanbrekende dissertatie Het boek als Nieuwe Kunst beklaagt Ernst Braches zich erover dat er aan de toegepaste kunst van Georg Rueter nog geen grondige studie is gewijd. Samen met Heukelom en De Roos, wiens portret hij in 1943 schilderde, heeft Rueter immers de boekversiering aan het einde van de vorige eeuw nieuw elan gegeven. Zijn ontwerpen voor boekbanden, schutbladen, titelpagina's en boekvignetten zijn vernieuwend. Rueter maakte ook affiches, exlibris, kalenders, sierpapier en waardepapier die slechts in kleine kring bekendheid genieten. Bekender zijn de door hem ontworpen banden van de serie Mythen en Legenden van W.J. Thieme & Cie en diverse omslagen van Frederik van Eeden. Tussen 1896 en 1954

Visitekaartje van Georg Rueter, ca. 1896. Litho, 62 × 97 mm. Rijksprentenkabinet, Rijksmuseum Amsterdam.

[p. 279]

Georg Rueter, Ontwerp voor de premieuitgave ter gelegenheid van het 100 jarig bestaan van Arti et Amicitiae, 1939. Potlood en penseel, 299 × 240 mm. Rijksprentenkabinet, Rijksmuseum Amsterdam.

ontwierp Rueter ruim honderd boekbanden en omslagen voor een twintigtal verschillende Nederlandse uitgeverijen. Voor de meeste voerde hij incidenteel opdrachten uit, maar met enkele, zoals W.J. Thieme & Cie, W. Versluys, E.M. Querido en de Wereldbibliotheek werkte hij langdurig samen.

Naast zijn werk als bandontwerper hield Rueter zich ook op andere manieren met boeken bezig. Hij beheerde jarenlang de bibliotheek van de Amsterdamse kunstenaarsvereniging Arti et Amicitiae, die sedert 1992 deel uitmaakt van de boekerij van het Van Goghmuseum. In zijn vrije tijd bezocht hij antiquariaten en af en toe een boekenveiling. Met zijn vriend S.H. de Roos sprak hij graag over typografie en boekversiering en van de Haarlemse binder J.B. Smits leerde hij handvergulden. Van 1914 tot 1918 was Rueter ‘artistiek leider’ van het boekbindatelier van de Dagteeken- en Kunstambachtsschool voor Meisjes in Amsterdam.

In zijn toegepaste kunst had hij een uitgesproken voorkeur voor de houtsnede en de steendruk. Het steendrukken had hij van zijn vader, mede-eigenaar van de drukkerij Gebr. Braakensiek, geleerd en beheerste hij uitstekend. Later in zijn loopbaan is hij ook glas-in-lood ramen gaan ontwerpen, zoals die in de Nieuwe Kerk in Delft en in de Pieterskerk in Leiden.

Georg Rueter is in Haarlem geboren maar woonde vrijwel zijn gehele leven in Amsterdam (Sloterdijk). Ook heeft hij jarenlang (van 1921 tot 1940) generaties studenten aan de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten in onze hoofdstad lesgegeven in het tekenen naar naaktmodel en in de ornamentleer.

Aan Rueter is tot nu toe in de kunsthistorische literatuur nauwelijks enige aandacht besteed. Hoewel zijn naam in vrijwel geen enkel boek over de Nederlandse portretkunst ontbreekt, waren de door hem getekende en geschilderde portretten maar zelden op tentoonstellingen te zien. Zijn portretten, die gekenmerkt worden door een rustige eenvoud, hangen thans verscholen in tal van universiteitsgebouwen, directiekamers en vooral bij particulieren thuis. Ook zijn bloemstillevens, waarvoor hij zich liet inspireren door zijn tuin in zijn woonplaats Sloterdijk, bevinden zich voornamelijk in privébezit. Dit voorjaar wordt een tentoonstelling en een publicatie aan het leven en het werk van deze vergeten veelzijdige kunstenaar gewijd (te zien van 27-3 t/m 25-5 Teylers Museum te Haarlem en van 11-7 t/m 12/9 in het Drents Museum te Assen, uitgave van Waanders).

Verkoop Mein Kampf blijft verboden

Medio november 1998 moest een marktkoopman van het Amsterdamse Waterlooplein zich voor de rechter verantwoorden voor het ter verkoop aanbieden van een exemplaar van Hitlers Mein Kampf. De rechter achtte de man schuldig aan het ten laste gelegde strafbare feit en verklaarde het boek verbeurd. Aangezien het de marktkoopman echter niet ging om het verspreiden van de nationaal-socialistische ideologie, doch slechts om het maken van winst, vond de rechter de strafwaardigheid van de verdachte zo gering, dat hij geen straf oplegde.

De handelaar is het met deze uitspraak oneens en heeft hoger beroep aangetekend. Hij wil tijdens de gerechtelijke procedure vooral een duidelijk antwoord op de vraag waarom Mein Kampf wel in een groot aantal bibliotheken kan worden ingezien, maar hij het boek niet mag verhandelen. Inderdaad is de situatie rond Mein Kampf enigszins bizar. Het copyright van het boek ligt sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog bij de Duitse deelstaat Beieren. Tot het jaar 2015, zeventig jaar na de dood van de schrijver, is dus toestemming van de deelstaat vereist, die die echter niet verleent. Het auteursrecht op de Nederlandse vertaling door Steven Barends is, zo menen de meeste deskundigen, toegevallen aan de Nederlandse staat, die het recht op uitbating evenmin uitoefent. Daarnaast bestaat er in Nederland een bindende uitspraak van

[p. 280]

de Hoge Raad met betrekking tot Mein Kampf op grond van artikel 137c van het Wetboek van Strafrecht, waarin het verbod is vastgelegd om mensen te beledigen op grond van onder meer geloof of ras. Deze uitspraak heeft echter niet betrekking op het uitlenen of ter inzage geven van in bibliotheken aanwezige exemplaren.

Daarnaast speelt het feit dat de auteursrechten op de Engelse vertaling reeds voor de oorlog zijn verkocht en dat deze versie gewoon in de reguliere handel te koop is. Ari Doeser, secretaris van de Nederlandse Boekverkopers Bond (nbb) omschreef de huidige situatie tegenover Boekblad dan ook als ‘enigszins krom’: ‘Ons standpunt is dat de vrijheid van menigsuiting en drukpers voorop staat, behalve in gevallen van een gerechtelijk verbod. Als de rechter een boek als Mein Kampf op inhoudelijke gronden verbiedt, is het natuurlijk vreemd dat bibliotheken het vervolgens wel gewoon mogen uitlenen, terwijl boekhandels het niet mogen verkopen.’

Eens in de zoveel tijd duikt de discussie met betrekking tot Mein Kampf weer op. Nog niet zo lang geleden opperde de toenmalige Minister van Justitie Winnie Sorgdrager dat het misschien een goed idee was een door het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie te bezorgen wetenschappelijk verantwoorde editie van het boek uit te geven. Volgens riod-voorlichter David Barnouw heeft zo'n editie echter ‘weinig prioriteit’.

Omariana

Het Nederlandse Omar Khayyám Genootschap is enkele jaren geleden opgericht onder meer met de bedoeling de belangstelling voor de Perzische dichter-geleerde Omar Khayyám (1084-1131) te bevorderen en in kaart te brengen. Om dat te bewerkstelligen publiceert het Genootschap met zekere regelmaat een Jaarboek waarin de leden verslag doen van hun activiteiten met betrekking tot Omar Khayyám, zijn betekenis in zijn tijd in Perzië en in Nederland, zijn Rubáiyát en de verschillende vertalingen daarvan, met name de Nederlandse. Een volgende stap wil het Genootschap zetten met het uitbrengen van een informatief bulletin onder de naam Omariana, waarin op gezette tijden allerlei wetenswaardigheden over Omar Khayyám worden verzameld: nieuwe uitgaven van en over de Rubáiyát, bijzondere edities, Omar en Internet, vermeldingen van vindplaatsen van kwatrijnen, activiteiten van het Genootschap enzovoorts.

Voor meer informatie: Nederlandse Omar Khayyám Genootschap, Redactie Omariana, Marktstraat 53, 3582 KK Utrecht.

J. Coumans, redactie Omariana

Centrum voor Beeldverhaal ontvangt collectie Olaf Stoop

In maart vorig jaar overleed de uitgever, distributeur, boekhandelaar, publicist en calligraaf Olaf Stoop. Stoop genoot vooral bekendheid als de drijvende kracht achter de Stichting Real Free Press, een uitgeverij die in de jaren '60 en '70 herdrukken uitgaf van belangrijke Amerikaanse krantenstrips als Little Nemo van Winsor McKay en Krazy Kat van George Herriman. Daarnaast konden lezers van Stoop's tijdschrift Real Free Press Illustratie kennis maken met werk van Robert Crumb, Ron Cobb en Edward Corey. Stoop beperkte zich bij zijn activiteiten echter niet alleen tot hoogtepunten uit de geschiedenis van het beeldverhaal, hij publiceerde ook werk van Nederlandse striptekenaars als Peter Pontiac en Joost Swarte.

De erven Stoop hebben de Stichting Beeldverhaal Nederland bereid gevonden te assisteren bij de inventarisatie van de nalatenschap van Stoop, een collectie die bestaat uit onder meer boeken, geschriften, correspondentie en tekeningen. Nadien zal een deel van deze verzameling worden ondergebracht in het Nederlands Centrum voor het Beeldverhaal te Haarlem. Hoeveel tijd de inventarisatie in beslag zal nemen is nog niet bekend.

Internationale prijs voor bibliografie

The International League of Antiquarian Booksellers heeft de twaalfde internationale prijs voor bibliografie toegekend aan Lucas Heinrich Wütrich voor zijn vierdelige publicatie over Das Druckgraphische Werk von Matthaeus Merian der Altere. Tevens besloot de jury een speciale vermelding toe te kennen aan de Storia della Bibliografia (in zes delen) van Alfredo Serrai en aan het boek over Women Bookbinders 1880-1920 van Marianne Tidcombe. De prijs voor bibliografie wordt een keer in de vier jaar uitgereikt en bestaat uit een geldbedrag van $10.000.