De Boekenwereld. Jaargang 14

[p. 90]

Berichten

Nederlandsche Vereeniging voor Druk- en Boekkunst

Op 15 maart 1940 schreef A.A.M. Stols aan Jan Greshoff: ‘Met die nieuwe vereeniging van Van Royen schiet het ook al niet op.’ Hij doelde hiermee op de Nederlandsche Vereeniging voor Druk- en Boekkunst, die sedert 12 december 1938 officieel bestond. Inderdaad zou het nog ruim een jaar duren voordat de leden de eerste uitgave van de Vereeniging ontvingen. In 1941 verscheen ‘'k Neem geen geselschap méé, ten wandel, in mijn' koets...’, een kwatrijn van Constantijn Huygens met een illustratie van S.L. Hartz, gedrukt bij Joh. Enschedé en Zonen in Haarlem. In de oorlogsjaren zouden nog drie andere uitgaven van de Vereeniging het licht zien. Uit de opmerking van Stols blijkt al dat de Vereeniging contacten onderhield met de belangrijkste typografen van Nederland. Zo werd de derde oorlogsuitgave, In de keerkring, zeven gedichten van P.C. Boutens, gedrukt op de Kunera Pers van J.F. van Royen.

De doelstellingen van de Vereeniging waren in de statuten als volgt geformuleerd: ‘a) het samenbrengen van de scheppende en uitvoerende krachten in de druk- en boekkunst met hen, die metterdaad uiting willen geven aan hun liefde voor deze kunsten; b) het bevorderen van de totstandkoming door een innige samenwerking tusschen de sub a genoemden, van druk- en in het bijzonder boekwerken, die in hun uiterlijke verschijning aan hooge typografische eischen voldoen.’

Na de oorlog zag de Vereeniging kans deze doelstellingen ruim een decennium lang succesvol gestalte te geven in een reeks van 45 uitgaven. Hierbij werden typografische fraai verzorgde uitgaven van (klassieke) literaire teksten afgewisseld met boekhistorische studies. In 1947 zorgde de Vereeniging voor de uitgave van A.M. Hammachers studies over haar oprichter Jean Francçois van Royen 1878-1942. Ook van boekkundigen als Jan Greshoff, R.H. van Gulik, H. van Krimpen en M.R. Radermacher Schorer gaf de Vereeniging boeken uit. Ondanks de kwaliteit van de uitgaven nam in het midden van de jaren vijftig de belangstelling af. In hun annotatie bij de geciteerde mededeling van Stols meenden Salma Chen en S.A.J. van Faassen zelfs dat de Vereeniging maar tot 1956 bestaan had. Uit de onlangs verschenen Voorlopige bibliografie van de Nederlandsche Vereeniging voor Druk- en Boekkunst, samengesteld door Kees Thomassen blijkt echter dat er in 1959 nog twee en in 1961 nog één uitgave van de Vereeniging verschenen. In september van het laatste jaar viel het besluit de activiteiten te staken. De Vereeniging werd echter niet opgeheven, omdat de secretaris F. Mayer hoopte dat een herleving ooit tot de mogelijkheden zou behoren. Daardoor kon in 1992 ineens de Hommage aan Samuel Louis Hartz van F. Mayer onder het imprint van de Vereeniging het licht zien. Twee jaar later zag Mayer kans Jan Keijser van de Avalon Pers te winnen voor het idee de vereniging nieuw leven in te blazen. In 1995 begon de Vereeniging voor Druk- en Boekkunst met hernieuwd élan aan een tweede leven. Dit werd ingeluid met de uitgave van Twee Fijne Fragmenten van Jacob Israël de Haan, die in hetzelfde jaar nog gevolgd werd door Omar Khayyams Een schoone waanzin van de hoogste dichterlijke soort. Deze uitgave was vooral bijzonder doordat hierin voor het eerst de tien illustraties waren afgedrukt die Willem Arondéus bij deze door P.C. Boutens vertaalde kwatrijnen had gemaakt. Bovendien was de tekst gezet uit de Haarlemmer, een letter die door J. van Krimpen speciaal voor de Vereeniging ontworpen was, maar waarmee toentertijd geen uitgaven gerealiseerd zijn. Een jaar later konden de leden Angst bestellen, een verhaal van J.M.A. Biesheuvel, geïllustreerd met een houtgravure door Peter Lazarov en gedrukt in een oplage van 200 exemplaren. Afgezien van deze iets omvangrijkere literaire werken, waarvoor apart betaald moet worden, ontvangen de leden een aantal keren per jaar een speciaal voor hen vervaardigd ‘drukje’. Begin 1997 ontvingen zij de hierboven genoemde Voorlopige bibliografie. De Vereeniging lijkt namelijk de traditie voort te willen zetten om naast de schone letteren ook boekhistorische werken uit te geven. Eén daarvan zal een geschiedenis van de Vereeniging zijn, die momenteel wordt voorbereid door Kees Thomassen.

Bij verschijnen was de bibliografie overigens al weer achterhaald. Enige weken eerder hadden de leden een vouwblad ontvangen met Poem 995 van Emily Dickinson, gedrukt in een oplage van 150 exemplaren. In het voorjaar van 1997 verscheen bovendien Jeroen Brouwers' De zondvloed (Uitgegumde fragmenten) dat als frontispice een door Joost Veerkamp in zeefdruk gemaakt portret van Brouwers bevat. De oplage van 220 exemplaren van dit boek is ondertussen uitverkocht.

[p. 91]

Nadere inlichtingen over de Vereeniging voor Druk- en Boekkunst zijn te verkrijgen bij het secretariaat: K. Thomassen, Jan van Banningstraat 2c, 2381 AV Zoeterwoude.

Hans Hafkamp

Een aanvulling

Ietwat plompverloren komt in het bijzonder lezenswaardige artikel ‘Een loden last’, waarin A.G. van der Steur en Garrelt Verhoeven in dit tijdschrift (jaargang xiii (1997), nummer 4) de totstandkoming van de dissertatie van H.J. van de Kerk behandelen, de mededeling dat einde 1937 de aanstaande promovenda uitgenodigd was om het volgend jaar ‘een voordracht te houden op het jaarlijkse congres van de Philologische Kring’ (p. 176).

Over deze Philologische Kring wordt verder niets vermeld, maar er is hier sprake van de Philologische Kring in Amsterdam die echter nimmer jaarlijkse congressen heeft gehouden. Dit wetenschappelijk gezelschap is 3 november 1917 opgericht en hoopt januari 1998 zijn zeshonderdste bijeenkomst te houden. Art. 2 van de statuten luidt: ‘De vereniging stelt zich ten doel, filologen die wetenschappelijk werkzaam zijn gelegenheid te bieden, om het resultaat van enig zelfstandig onderzoek hunnerzijds in de vorm van een lezing mede te delen aan een gehoor van vakgenoten, en aldus het uitgangspunt te openen voor een onderlinge wisseling van gedachten.’ Van een gehouden lezing dienen de sprekers of spreeksters een referaat in dat op de volgende vergadering voorgelezen en daarna in een referatenboek bewaard wordt. Bijeenkomsten worden op de tweede zaterdag van de maand 's avonds gehouden.

Van deze kring is Henny van de Kerk op 8 februari 1936 lid geworden, nadat zij de drie voorafgaande bijeenkomsten als introducé ter wederzijdse kennismaking had bijgewoond. Na afloop van het seizoen 1938/'39 heeft zij geen bijeenkomsten meer bezocht. Dit zal wel samenhangen met de baan die zij november 1939 aan de Koninklijke Bibliotheek had gekregen. Tijdens de bijeenkomsten van de Kring die zij bijwoonde, heeft zij tweemaal met sprekers gediscussieerd. Op 9 april 1938 hield zij haar lezing over ‘De Haarlemse drukker Jan van Zuren (1561/1564)’. De schrijvers van het artikel in De Boekenwereld stellen op pagina 177 dat zij niet weten ‘hoe de voordracht uiteindelijk verliep’. Op

Joost Veerkamp, portret van Jeroen Brouwers. Zeefdruk, gebruikt als frontispice bij Brouwers' De zondvloed (Uitgegumde fragmenten) (1997).

grond van de traditionele gang van zaken in de Philologische Kring is er wel iets over te zeggen. Volgens de toenmalige secretaresse/ notuliste Aleida G. Schot telde haar gehoor 16 leden, een bevredigende opkomst. Na afloop van de lezing wisselden drie leden, onder wie de bekende Coornhert-onderzoeker prof. B. Becker, met de spreekster van gedachten. De vrees van Kruitwagen (p. 177) dat er toehoorders zouden zijn die half zitten te slapen was in dit kleine en geïnteresseerde gezelschap niet reëel. ‘Grappige dingen’ behoefde zij niet te vertellen, als die in dit onderwerp al te vinden geweest zouden zijn. Wel heeft Henny

[p. 92]

van de Kerk zich waarschijnlijk de raad van Kruitwagen aangetrokken er voor te zorgen dat de speech niet te lang zou worden. Want er was na haar lezing nog tijd voor twee leden om mededelingen (korte beschouwingen) te doen.

Het door haar geschreven referaat van de lezing laat zien dat Henny een degelijk betoog over Jan van Zuren en zijn drukkerij heeft gehouden op het niveau dat van een lid van de Philologische Kring verwacht mocht worden. Een vraag blijft hoe het begrip ‘congres’ in de correspondentie tussen Henny en Kruitwagen (p. 177) is kunnen vallen en toen niet gecorrigeerd is.

Hans Furstner

Archeologie van het Nederlandse stripverhaal

David Kunzle publiceerde in 1990 bij de University of California Press het tweede deel van zijn geschiedenis van de strip, gewijd aan de negentiende eeuw. In deze studie geeft hij vooral veel aandacht aan de ontwikkelingen in landen als Duitsland, Engeland, Frankrijk en Zwitserland, maar in korte hoofdstukken komt ook de situatie in Oostenrijk, Italië, Spanje en Rusland aan bod. Nederland is in dit boek echter totaal afwezig. Dat komt niet omdat Kunzle niet van het bestaan van een mogelijke striptraditie in ons land op de hoogte zou zijn. In het eerste deel van zijn geschiedschrijving drukte hij onder meer een aantal historieprenten van Romeijn de Hooghe af, zo memoreerde Nop Maas in zijn lezing De archeologie van het Nederlandse stripverhaal, die in druk verscheen als laatste nummer van de zesde jaargang van Uitgelezen Boeken (februari 1997). Kunzles voorbijgaan aan de strip in negentiende-eeuws Nederland moet worden geweten aan de totale afwezigheid van onderzoek naar dit verschijnsel. Nop

Zelfportret van Jan Linse uit de bundel Met pen en penseel (1906).

Maas heeft met de aflevering van Uitgelezen Boeken en zijn in 1996 verschenen bloemlezing uit het werk van Jan Linse, de eerste Nederlandse striptekenaar een eerste stap gezet om deze lacune op te vullen. Uitgaande van de definitie van Hans Matla, die een stripverhaal omschrijft als ‘een reeks grafische afbeeldingen (“plaatje”) die zodanig ten opzichte van elkaar zijn geplaatst dat zij een voortschrijdende handeling verbeelden, al dan niet gesteund door tekst,’ acht Maas het geoorloofd zijn speurtocht te beginnen met de centsprenten uit de vijftiende eeuw. In vogelvlucht schetst hij de situatie in de daaropvolgende drie eeuwen, om te belanden bij ‘de eeuw van de illustratie’, de negentiende. Maas betoogt dat veel tekenaars die actief waren als illustrator van tijdschriften en almanakken vaak automatisch kwamen tot het maken van beeldverhalen. Hij haalt voorbeelden aan van Alexander Verhuell en Carel Vosmaer en zelfs een in de kiem gesmoorde vaderlandse geschiedenis in stripvorm waarvoor Jacob van Lennep de versjes en zijn vriend P. van Loon de illustraties vervaardigde.

Vooral de tijdschriften vormen een belangrijke bron voor de ontwikkeling van het Nederlandse beeldverhaal. Zo trof Maas ‘achttien-karaats’ beeldverhalen aan in Polichinel (1849) en in de Katholieke Illustratie. De belangrijkste bron is echter het in 1856 opgerichte Humoristisch Album, waaraan vanaf 1874 Jan Linse (1843-1906) meewerkte. In de selectie die Maas uit Linses werk maakte, blijkt dat er geen enkel argument is aan te voeren om dat niet als stripverhalen te omschrijven.

Naarmate het jaar 1900 nadert neemt het aantal beeldverhalen in tijdschriften toe, maar dat wil niet zeggen dat ze ook als kunst beschouwd werden. Maas meent dat dit komt omdat de meeste voorbeelden ‘kwamen uit de sfeer van het populaire drukwerk (de centsprenten), kinderboeken en humoristisch en parodistisch bedoelde boeken en tijdschriften’.

In het tweede deel van Uitgelezen Boeken belicht Maas de carrière van Korporaal Achilles, die volgens Matla in 1904 het eerste Nederlandse stripalbum had geproduceerd: Aanleiding tot den Engelsch-Transvaalschen oorlog. Uit Maas' onderzoek bleek niet alleen dat dit album vier jaar eerder het licht had gezien, maar ook dat Korporaal Achilles reeds eerder stripalbums had uitgegeven. Als bij-

[p. 93]

Het productieproces van het Humoristisch Album getekend door Jan Linse.

lage bij Uitgelezen Boeken is zijn in 1891 verschenen De toekomststaat (Een nachtmerrie fin-de-siecle). Visioenen en droombeelden uit de 20ste eeuw gereproduceerd. De tekenaar tekent hierin een weinig verheffend beeld van een staat waarin het socialisme het voor het zeggen heeft. Ook in ander werk toont Korporaal Achilles een conservatieve kijk op de wereld. Dit wekt geen verwondering als blijkt dat Korporaal Achilles geïdentificeerd kan worden als de katholieke onderwijzer en publicist Johannes Franciscus Nuijens (1866-1945). Van Korporaal Achilles zijn vier albums in druk verschenen en een vijfde, De straatjongen, de justitie en schoolarrest. Beschouwingen van Meester Plakroe. Gepubliceerd door Korp. l Achilles, wordt in manuscript in de Koninklijke Bibliotheek bewaard. Na de eeuwwisseling ging Nuijens door met het hekelen van zijns inziens onwaardige toestanden, waarbij hij afwisselend zijn eigen naam en zijn militaire pseudoniem gebruikte. Daarnaast publiceerde hij serieus werk op het gebied van tekenonderwijs en van het katholicisme, door Maas en passant aan de vergetelheid ontrukt.

[p. 94]

Uitgelezen Boeken VI/3 is te bestellen door overmaking van f21,00 op giro 1781409 van Uitgeverij De Buitenkant, Amsterdam, onder vermelding van ‘Archeologie beeldverhaal’. Jan Linse, de eerste Nederlandse striptekenaar is te bestellen door overmaking van f 14,- op giro 6259971 van Stichting Beeldverhaal Nederland, Haarlem, onder vermelding van ‘Jan Linse’.

Hans Hafkamp

BoekAgenda verschenen

Onlangs verscheen de eerste BoekAgenda, een zakagenda voor de boekenliefhebber in Nederland en België. De BoekAgenda is in de eerste plaats een ‘gewone’ weekagenda met ruimte voor persoonlijke gegevens, aantekeningen en afspraken. Daarnaast bevat het agendagedeelte op de betreffende data actuele gegevens over beurzen, veilingen, tentoonstellingen en andere evenementen op boekengebied. Ook gedenkwaardige geboorte- en sterfdata en jubilea worden gememoreerd. De BoekAgenda bevat bovendien een twaalftal korte artikelen over uiteenlopende onderwerpen, van bijzondere boekencollecties, Europese boekensteden en bevlogen verzamelaars tot handige tips voor het verzamelen en opbergen van boeken. Deze bijdragen werden geschreven door Marieke van Delft, Jos van Heel, Marika Keblusek, Huigen Leeflang, Nop Maas, Henk Ruessink, Jeroen Salman en Garrelt Verhoeven. De redactie werd gevoerd door Henk Borst en Vibeke Roeper. De BoekAgenda telt 192 bladzijden, werd uitgegeven door Uitgeverij Arcadia, Ceramstraat 7, 2022 BK Haarlem en kost f 19,50.

Bijdragen tot de geschiedenis van de Nederlands boekhandel - Nieuwe reeks

Bijna een eeuw geleden verscheen het laatste deel in de reeks Bijdragen tot de geschiedenis van de Nederlandse boekhandel. Het proefschrift van H.J. Laceuille-van de Kerk (zie De Boekenwereld 13 (1997), p. 172-190) sloot in 1951 een serie af die in 1884 op initiatief van de Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels was gestart.

Eén van de vurige wensen van de in 1993 opgerichte Nederlandse Boekhistorische Vereniging was om deze prestigieuze reeks nieuw leven in te blazen. In 1996 verscheen als eerste deel in de Nieuwe reeks de Bontekoe-bibliografie van Piet Verkruijsse en Garrelt Verhoeven. Nog in hetzelfde jaar volgde een tweede deel over leven en werk van Frederik Muller.

De nieuw gevormde redactie, waarin Theo Bijvoet, Frank de Glas, José de Kruif, Piet Visser en Boudien de Vries zitting hebben genomen, streeft naar een verschijningsfrequentie van één deel per jaar. Haar staat een pluriforme reeks voor ogen, waarin in principe alle soorten wetenschappelijke publicaties betreffende het boek in de ruimste zin van het woord een plaats kunnen vinden.

Voor meer informatie: Mw. dr. Boudien de Vries, Vakgroep Geschiedenis RUL, Postbus 9515, 2300 RA Leiden, tel. [phone], fax: [phone], e-mail [e-mail]

Prof. Th.H. Lunsingh Scheurleer schenkt Museum Boijmans Van Beuningen collectie ornamentprenten

In de veiling van 29 en 30 november 1994 bij het Leidse veilinghuis Burgersdijk & Niermans werd een groot gedeelte van de bibliotheek van professor Th.H. Lunsingh Scheurleer geveild. Toen hebben veel particulieren al een voorproefje kunnen nemen van enkele tientallen ornamentboeken en -prenten uit de bekende collectie van deze emeritus hoogleraar kunstnijverheid aan de Universiteit te Leiden en oud-directeur van de afdeling Beeldhouwkunst/Kunstnijverheid van het Rijksmuseum (in de periode 1943 tot 1963). Er kwamen toen voornamelijk Franse, maar ook Duitse en Nederlandse voorbeeldboeken uit de 17de en 18de eeuw onder de hamer. De kostbaarste voorbeelden waren een collectie architectuurprenten uit de serie OEuvres d'Architecture van Jean Pierre le Pau(l)tre (1618-1682) en een bijzonder convoluut met ornamentprenten van de Franse beeldhouwer en kunstnijveraar J.B. Turreau of Toro (1661-1731).

De collectie van Lunsingh Scheurleer omvat ongeveer 4000 ornament- en architectuurprenten die stammen uit de periode van de 17de tot en met de 19de eeuw en die voornamelijk van Franse origine zijn. Het geheel vormt een uitzonderlijke aanvulling op de collecties 16de- en 17de-eeuwse Nederlandse en Duitse ornamentprenten die zich al in het Museum Boijmans Van Beuningen bevinden. Plotseling beheert dit museum een collectie die zich kan meten met de verzameling orna-

[p. 95]

mentprenten in het Rijksprentenkabinet van Amsterdam.

Lunsingh Scheurleer verzamelde op een breed terrein, waarbij de staat van de prenten niet altijd voorop stond. De aard van de afbeelding was het allerbelangrijkste. Vanuit deze gedachte breidde Lunsingh Scheurleer haast vanzelfsprekend zijn verzamelterrein uit naar de 19de-eeuwse en zelfs 20ste-eeuwse voorbeelden van ornamentprenten en -boeken. Zo maakte hij het aan geïnteresseerden in zijn collectie duidelijk dat bijvoorbeeld verzamelaars en kunsthistorische bibliotheken er eigenlijk niet voor terug mochten deinzen eigentijdse prijskrantjes en catalogi van bijvoorbeeld grote (woon)warenhuizen te verzamelen voor het nageslacht. De 16de- en 17de-eeuwse ornamentboeken waren in feite ook niets anders dan voorbeeldboeken voor architecten en ambachtslieden die vrijelijk uit de prenten konden ‘citeren’. Indien zich voor deze prenten nooit iemand geïnteresseerd zou hebben, dan waren ze toch ook nooit aan ons overgeleverd?

Ook uit de argumentatie waarom hij juist aan het Museum Boijmans zijn collectie schenkt, blijkt de nuchtere maar zeer betrokken kijk van Lunsingh Scheurleer op zijn collectie. De beheerders van een belangrijke verzameling, zoals die van het Rijksmuseum, zullen allereerst bekijken welke prenten al in de eigen collectie aanwezig zijn. De kans bestaat dan dat veel van Lunsingh Scheurleers prenten in het depot zullen belanden. Juist de schenking aan een museum als Boijmans vult de collectie substantieel aan en geeft het museum de mogelijkheid om in de toekomst een actief tentoonstellings- en verzamelbeleid te kunnen voeren.

Kasper van Ommen

Oproep

In De Boekenwereld 3 (1987), nummer 5 werd aandacht besteed aan de brieven en het dagboek van de jonggestorven landschapsschilder Gerard Bilders (1838-1865). Bij Uitgeverij de Arbeiderspers zal volgens plan eind 1998 een integrale publicatie verschijnen van het

J.B. Turreau of Toro. Cartouche, ca. 1716-1719. Gravure.

dagboek van deze schilder in de serie Privédomein. Dit bijzondere negentiende-eeuwse egodocument zal bezorgd worden door Wiepke Loos, conservator achttiende- en negentiende-eeuwse schilderkunst van het Rijksmuseum te Amsterdam.

In het kader van het onderzoek naar de bronnen wenst Wiepke Loos in contact te komen met particulieren die in het bezit zijn van de originele edities van de dagboeken en van nog onbekend getekend en geschilderd werk van Bilders.

Reacties gaarne aan Wiepke Loos, Rijksmuseum, Postbus 74888, 1070 DN Amsterdam. Tel. [phone], fax [phone].