De Boekenwereld. Jaargang 13

[p. 226]

Bij de voorplaat
Ton Croiset van Uchelen

Ergens in de zomer van 1770 geraakte in het Noordhollandse dorp Venhuizen de betrekking van schoolmeester vacant. Hoeveel personen naar deze vrijgekomen functie solliciteerden weten we niet, maar van 21 van hen zijn de ‘toonschriften’, d.w.z. de proeven van hun bekwaamheid in het schoonschrijven, bewaard gebleven. De bladen zijn alle door de schrijvers gesigneerd en achttien ervan zijn gedateerd, de eerste op 25 augustus, de laatste op 9 september 1770. Het hier gereproduceerde blad (uitsluitend gekozen omdat de initiaal waarmee het exempel aanvangt een B is) werd uitgeschreven door een zekere Jacob Mantel. Van deze kandidaat - hij zou niet in Venhuizen benoemd worden - is verder slechts bekend dat hij ten tijde van zijn sollicitatie schoolmeester en voorzanger te Benningbroek was.

Mantels toonschrift is, evenals de overige in dit geval bewaardgebleven exemplaren, uitgeschreven in wat men toen noemde ‘de Italiaanse hand’. Dit humanistische schrift was in beperkte kring al tegen het eind van de zestiende eeuw in de Republiek bekend. Geleidelijk aan had het de alom in ons land gebruikelijke oude gotische schriften verdrongen; eerst, in de loop van de zeventiende eeuw, op de Franse en Latijnse scholen en vanaf omstreeks 1725 ook in het aanvankelijk onderwijs.^1.

Dat deze ontwikkeling niet zonder slag of stoot ging, moge bij voorbeeld blijken uit het gedurende ruim anderhalve eeuw steeds maar weer uitgegeven elementaire schoolboekje van Carel de Gelliers, Trap der jeugd [.] Ofte nette manier, om het zy jonge of oude persoonen op goede fondamente te leeren lezen ende schryven (Amsterdam, Joannes Kannewet, 1776), of het ruim een halve eeuw lang herdrukte boekje van Berend Hakvoort, Opregt onderwys van de letter-konst. Bekwaam om alle persoonen in korte tijd wel ende volkomelijk te leeren spellen en lezen; alwaar 't ook datze in haar jeugd nog A, nog B, geleerd hadden (Amsterdam, Joannes Kannewet, 1761).^2. In Gelliers' Trap, geheel in een gotische letter gezet, heeft de schrijver de Negende Trap ‘met een geschreven schrift laten drukken, te meer om datze principalijk van de schrijf-konst handele, alzo dat een ygelijk uyt dit eenige boeksken alderhande zoorten van boeken en geschreven brieven perfectelijk kan leeren lezen. Insgelijks verscheyde handen leeren schryven’. In Hakvoorts boekje worden als ‘Schrijf-Letteren’ gegeven een onderkast- en een kapitaal-abc, gezet in het gotische lettertype dat we tegenwoordig civilité of geschreven letter noemen. In de Vijfde afdeling (zoals het gehele boekje in een gotische letter gezet), wordt de schrijfkunst behandeld. We lezen er op p. 36: ‘Onder veele en verscheyden handen, is 'er geen van zo groot gebruyk, als de Italiaanse, want dat is een hand die cierlijk staat, die wel vloeyd, en die in alle landen gemakkelijk kan gelezen worden.’ Een en ander laat ons zien dat er in de tweede helft der achttiende eeuw nog diverse handen geschreven werden, die de schoolmeester de leerlingen moest leren lezen en schrijven. In Venhuizen lag in 1770 de nadruk echter kennelijk op het nieuwe schrift.

De sollicitanten, vrijwel allen reeds schoolmeester en voorzanger (de hand van de Kerk was zeker bij het aanvankelijk onderwijs goed voelbaar...), hadden als oefenmateriaal om zich zelf in het schrijven te bekwamen modellen (‘exemplaren’ of ‘materiën’) van als schrijfmeester gespecialiseerde collega's tot hun beschikking. Van deze voorbeelden die in handschrift of in druk (nagegraveerd op koper), los per blad of gebundeld tot exemplaarboeken, te koop waren, zijn er nog heel wat in openbaar bezit bewaard gebleven. De schoolmeesters die een aanstelling in Venhuizen zochten hadden zich wellicht verdiept in de Verscheyde Italiaansche voorschriften ten dienste der leergierigen van Gerred de Broen, uitgegeven in Amsterdam omstreeks 1740, of Jan Baers' Kabinet der schrijfkonst (Amsterdam 1761), waarin alle modellen in humanistisch schrift waren uitgeschreven, of de oudere (maar telkens weer opnieuw uitgegeven) exemplaarboe-

1. Men leze hierover Ton Croiset van Uchelen, ‘De schrijfmeester Ambrosius Perling. Aan het einde van een bloeitijd’, in: Van pen tot laser. 31 opstellen over boek en schrift aangeboden aan Ernst Braches, Amsterdam, 1996, p. 49-50, inz. noot 8.

2. Een mooi overzicht van de lange looptijd van deze en vergelijkbare uitgaven treft men in P.J. Buijnsters & Leontine Buijnsters-Smets, Bibliografie van Nederlandse school- en kinderboeken 1700-1800, Zwolle 1979, waar de hier genoemde boekjes onder de nummers 89 en 236 zijn opgenomen.

[p. 227]

De proeve van Jacob Mantel (foto ub Amsterdam).

ken van Ambrosius Perling, Michiel Komans, B. en M. Boers, Elie Palairet of de gebroeders Chicot. Misschien hadden ze handgeschreven exemplaren bestudeerd van schrijfmeesters als Jacob Gadelle, Jan Maronier, Leendert Weuyster en minder bekende maar niet minder begaafde collega's. Hierover kunnen we slechts speculeren. Naast deze onzekerheid staat echter vast dat het hier afgebeelde toonschrift van Jacob Mantel alle typische kenmerken laat zien van de Italiaanse hand uit die tijd - de voorloper van ons hedendaagse handschrift.

Tot slot nog een enkel woord over de Venhuizense vacature en de 21 toonschriften. De sollicitanten gaven, zoals uit hun ondertekening blijkt, op één uitzondering na, les in het Noordhollandse: in de stad Hoorn en in een aantal gehuchten en dorpen, zoals Avenhorn, Benningbroek, Camp, Grosthuizen, Hobreede, Holysloot, Hoogkarspel, Nibbixwoud, Oostgraftdijk, Oostzaandam, Scharwoude, Schermerhorn, Schooten, Valkoog en Wijde Wormer. (Venhuizen zelf ligt, zoals men weet, ten zuidwesten van Enkhuizen, dichtbij de kust van wat toen nog de Zuiderzee was). De uitzondering was de sollicitant Abraham Kwantes; hij kwam uit ‘Katwijk en Keulen bij Delft onder Pijnacker’.

De toonschriften (zeventien ca. 20 cm hoog en ca. 32 cm breed, vier - waaronder het hier gereproduceerde - ca. 33 × 40 cm) kwamen in handen van degeen die uiteindelijk benoemd werd: Dirk Schuitemaker, twintig jaren oud en voordien schoolmeester en voorzanger te Avenhorn. Deze Schuitemaker bleef tot zijn overlijden op 10 januari 1808 de schoolmeester te Venhuizen en werd als zodanig opgevolgd door zijn zoon Jan.^3. De toonschriften bleven in familiebezit en werden tenslotte in mei 1917 door de heer J. Schuitemaker Czn geschonken aan het Nederlandsche Schoolmuseum te Amsterdam. Ze zijn naar het gebruikte bindmateriaal te oordelen vermoedelijk niet lang daarna in een heellinnen band gebundeld. De band heeft een normaal kwarto-formaat en is niet, zoals

3. Dirk Schuitemaker was vader van vijf zoons, die allen kwekeling bij hem waren en ook schoolmeester werden. Men leze over hem Bijdragen betrekkelijk den staat en de verbetering van het schoolwezen in het Bataafse Gemeenebest, deel 4 (Leiden 1804), p. 50-53, en Bijdragen betrekkelijk den staat en de verbetering van het schoolwezen in het Koningrijk Holland, deel 8 (Leiden 1808), p. 91-93.

[p. 228]

men zou verwachten, oblong. De zeventien kleinere bladen zijn langs de bovenkant op stroken gezet, de stroken op hun beurt ieder op een oor vastgeplakt. De vier grotere bladen werden ter linker zijde van stroken voorzien (waarna deze stroken ook ieder op een oor zijn vastgeplakt); ze zijn thans uitslaand.

Het bezit van het Nederlandsch Schoolmuseum werd in 1966 ondergebracht bij de Stichting Onderwijs Advies Centrum te Utrecht. Als gevolg van door reorganisatie ontstaan ruimtegebrek aldaar werden de boeken, handschriften, kaarten en schoolplaten eind 1974 in eigendom overgedragen aan de Universiteitsbibliotheek Amsterdam. Daar kan men thans op de afdeling Handschriften in deze bundel toonschriften nog iets terugvinden van de spanning die 21 sollicitanten ruim twee eeuwen geleden in Venhuizen gevoeld zullen hebben.