De Boekenwereld. Jaargang 12

[p. 187]

Veilingen

De Otto Schäfer-veiling deel III, Sotheby's New York, 1 november 1995

Door enkele dagen eerder naar New York te reizen, waar ik de Print Fair zou bezoeken, was het mogelijk om op 1 november 1995 één van de belangrijkste boekenveilingen van de jaren '90 mee te maken. Het was de derde veiling van de vermaarde collectie van de in financiële moeilijkheden geraakte Duitse kogellagerfabrikant Otto Schäfer: geïllustreerde boeken uit alle eeuwen uit diverse Europese landen (behalve Duitsland; de Duitse boeken behoudt hij) en belangrijke boekbanden. Ik was nooit eerder bij Sotheby's in New York geweest: een modern gebouw van ‘slechts’ drie à vier verdiepingen aan York Avenue bij 72nd Street, niet ver van het Metropolitan Museum. De kijkdagen waren enerzijds een feest en anderzijds een bezoeking: een feest omdat je hier de mooiste boeken in handen kreeg, maar een bezoeking omdat deze onsystematisch in een aantal glazen vitrines waren gezet en één voor één door een drietal employées, aan wie je een lijstje gaf met de nummers die je wilde inzien, opgezocht moesten worden. Zodra één van hen vrij was, gaf je hem de lijst, waarna een zoektocht volgde door de vitrines, soms met het gewenste resultaat, waarna men vergeten was van wie het lijstje was en het bewuste boek ergens werd neergelegd, zodat de aanwezige antiquaren op hun beurt weer op zoek moesten naar ‘hun’ boek.

Er waren in totaal 210 boeken. Als je daar de helft van wilde inzien, kostte dat zeker anderhalve dag! Maar nogmaals: dat ik uiteindelijk één der grote boeken uit onze beschaving in handen had, vergoedde veel.

De veiling zelf ging zeer efficiënt. In 3 ½ uur werden de 210 lots afgeslagen. De inzet was 40 à 50% van de laagste taxatie.

De veilingmeester (David N. Redden) bood zelf mee tot circa 60% van de laagste taxatie om de afgesproken minimale opbrengst te halen. Overigens waren er slechts ongeveer twintig lots die die minimale opbrengst niet haalden. Het veilingzaaltje zat vol, maar naar bleek vooral met toeschouwers en enige tientallen Duitse toeristen. De kopers kochten onder nummer, maar bestonden vrijwel uitsluitend uit de grote antiquaren uit de gehele wereld. Dat wil niet zeggen dat er geen particuliere kopers en bibliotheken aankopen deden, maar hun aankopen liepen veelal via de antiquaren. Dat kost hen dan wel een commissie van enige procenten, maar er

Pagina uit Boccacios De casibus virorum illustrium, Brugge 1476, met ingeplakte en gegraveerde illustratie.

staat tegenover dat men over de aankoop kan overleggen met deze tussenpersoon, dat men de tussenpersoon zelf als koper uitschakelt en dat men in sommige gevallen ook op de hoogte raakt van eventuele andere commissiegevers. Opvallend voor een Nederlandse veilingbezoeker was het geringe aantal commissies dat de veilinghouder zelf had, maar ook dat is verklaarbaar bij de hoge prijzen van de aangeboden boeken en het feit dat vele grote antiquaren zelf aanwezig waren. Overigens werd er wel druk meegeboden via de ruim tien - met Sotheby's-medewerkers bezette - telefoonlijnen in de veilingzaal.

Enkele resultaten volgen hieronder, waarbij de prijzen in dollars (ca f1,60) zonder het opgeld van 15% zijn vermeld, met de getaxeerde bedragen tussen haakjes. Uiteraard ligt de nadruk van mijn keuze bij boeken uit Nederland en België.

De topper van de veiling was, naar mijn mening, de eerste editie van Boccaccios De

[p. 188]

casibus virorum illustrium (Brugge 1476), het eerste gedrukte boek met (nog ingeplakte) gegraveerde illustraties. Van de vijftien bekende exemplaren is dit het enige dat in particuliere handen is en tevens één van de slechts drie luxe exemplaren met de illustraties. Koper werd Maggs in Londen voor $625.000,- (300.00 à 400.000) ongetwijfeld voor een vermogende opdrachtgever.

Maggs kocht ook het baanbrekende werk over planten van L. Fuchs (De historia stirpium commentarii insignes, Lyons 1549) in een schitterende band van Jacob Krause voor $42.500,- (15.000 à 20.000) en de eerste editie van Thomas More's Utopia (Leuven 1516) voor $240.000,- (100.000 à 150.000).

Een Haarlemse incunabel, Bartholomaeus Anglicus Van den proprieteyten der dinghen (Haarlem, J. Bellaert, 1485) werd gekocht

Plaat 27 uit een serie van 38 gravures uit de intree van Paus Clemens VII en Karel V in Bologna op 23 februari 1530.

door de Hamburgse antiquaar Jörn Günther voor $40.000,- (40.000 à 60.000). Het is het enige boek dat Bellaert, de eerste Haarlemse drukker, signeerde en het is tevens de enige editie van dit boek met deze houtsneden.

Blaeu's Theatrum orbis terrarum (Amsterdam 1635, 2 delen) bracht $47.500,- (40.000 à 60.0000) op.

De eerste editie van De Brunes Emblamata of Zinne-werck (Middelburg 1624), met prachtige frisse afdrukken van de gravures van De Passe, Le Blon, Gelle e.a. naar Adriaan van de Venne, werd afgeslagen voor $1.300,- (1.000 à 2.000); een eveneens schitterend exemplaar van Adriaan van de Venne's Tafereel van de Belacchende Werelt (Den Haag 1635) voor $1.200,- (1.500 à 2.000).

Een Don Quichotte (4 delen, Madrid 1780) in fraaie Spaanse rococo-banden van Gabriel

[p. 189]

de Sancha werd door een der ‘telefoons’ gekocht voor $44.000,- (7.000 à 10.000). De eerste geïllustreerde editie van Chaucers Canterbury Tales (Westminster, Caxton, 1483), het tweede geïllustreerde boek dat in Engeland werd gedrukt, waarvan 35 pagina's misten en een groot aantal andere beschadigd waren, bracht $250.000,- (300.000 à 400.000) op, maar ja: er zijn elf exemplaren van bekend en daarvan is slechts één exemplaar compleet! De editie van Chaucers Works gedrukt in 1896 door de Kelmscott Press kwam eveneens ver boven de taxatie: $55.000,- (25.000 à 40.000).

De tweede editie van Chippendales eigen ontwerpen voor meubilair (The gentleman and Cabinet-Makers director, London 1755) in een prachtige eigentijdse band werd door één der ‘telefoons’ gekocht voor $3.750,- (2.000-3.000).

De veiling bevatte ettelijke dodendansen. Eén der fraaiste was de Danse macabre, gedrukt door Mathieu Huss in Lyon in 1499/1500: $150.000,- (80.00 à 120.000). Van de vele ‘splendid ceremonies’ in deze veiling viel mij die van de intocht van Clemens vii en Karel v in Bologna in 1530 op, omdat het een zeer vroeg voorbeeld is van de negentiende-eeuwse maskerade-albums: de 38 gravures (in eerste editie; prachtige heldere drukken) kunnen aan elkaar worden gelegd en vormen dan een meterslange prent van de optocht. De titelpagina ontbrak, maar toch bracht het boek $22.000,- (6.000 à 8.000) op.

Een boekje dat mij zelf zeer aansprak, was John Evelyns Sculptura (Londen 1662), een handleiding voor de graveur en met name voor de graveur van mezzotints. Eén der illustraties in het boekje is een fragment van de mezzotint ‘The great executioner’ door Prince Rupert. Het bracht $2.750,- (800 à 1.200) op. Ook een ander handboekje voor de graveur, William Faithornes The art of graveing and etching (Londen 1662) ging boven mijn begroting: $3.250,- (1.800 à 2.500).

De Brusselse antiquaar Speeckaert wist de hand te leggen op de drie werken van Hubert Goltzius in deze veiling, Vlaamse drukken uit het midden van de zestiende eeuw (60.000, 10.000, en 18.000).

De eerste editie van Guicciardini's Descrittione di tutti Paesi Bassi (Antwerpen 1567) ontging zowel Speeckaert als Forum (buiten mijzelf en Prof. Dr. F.A. Janssen de enige aanwezigen uit de Benelux) en bracht het tot $50.000,- (20.000 à 30.000). Het was overigens een uitzonderlijk exemplaar: alle platen zeer fraai gekleurd, als provenance Ulrich Fugger en in een eigentijdse Augsburgse band van Jacob Bitner.

Zoals gezegd verliep de veiling rustig en vrijwel zonder incidenten. Eenmaal zag de veilingmeester te laat dat hij een commissie over het hoofd had gezien. Discreet werd één der assistenten naar de koper afgevaardigd met het verzoek of het opnieuw ingezet mocht worden. Kennelijk vond deze dat goed en enige seconden later was hij opnieuw eigenaar voor een bedrag dat $50.000,- hoger lag. Je vraagt je dan wel af wat er gebeurd zou zijn als hij het niet goed gevonden had. Een tweede incident speelde zich af bij de eerste geïllustreerde Haggadah (Praag 1526): ‘a landmark in Hebrew book illustration’ zoals de catalogus opmerkte. De taxatie was $70.000 à $100.000 en het boek werd op $35.000,- ingezet. Daarop begonnen zo'n tien Joodse mannen met baarden en keppeltjes in de zaal hard tegen de veilingmeester en tegen elkaar bedragen te roepen tot circa $200.000,-. Toen werd hun rol overgenomen door twee ‘telefoons’ wat de uiteindelijke veilingprijs van $250.000,- opleverde.

Forum wist de hand te leggen op de Horae gedrukt door Plantijn in 1570, in een werkelijk schitterende band à la Grolier. De provenance noemt namen als Napoleon Victor Bonaparte en Robert S. Turner. Wierix en Huys verzorgden de gravures naar ontwerp van de mijns inziens te weinig bekende Pieter van der Borcht.

Ook Jansons Waterwereld (Amsterdam 1657) in een band van Albert Magnus kon door Forum worden verworven. Dat lukte echter niet met de uiterst zeldzame bundeling van 36 stedengezichten van Clement de Jonghe (Icones praecipuaerum urbium totius Europae, Amsterdam 1675), een uniek exemplaar, want de twee andere ooit beschreven exemplaren bevatten deels andere gezichten. Het boek dat getaxeerd was op $40.000 à $60.000 bracht $85.000,- op.

Een exemplaar van Cornelis le Brun, Voyage au Levant (Delft 1700) met (niet erg fraai) gekleurde gezichten bracht $40.000,- op (20.000 à 30.000). De Spaanse Ortelius-atlas Theatro d'el orbe de la tierra (Antwerpen 1602) bracht het tot $130.000,- (35.00 à 50.000) en het in slechts 100 exemplaren gedrukte plaatwerk van Cornelis Ploos van Amstel en C. Josi

[p. 190]

(Collections d'imitations de dessins d'après les principaux maîtres Hollandais et Flamands, 2 delen, Amsterdam/Londen 1821-1828) werd afgeslagen op $32.000,- (8.000 à 12.000).

Tot zover een aantal voorbeelden waaruit in ieder geval weer eens blijkt dat Nederland en België een belangrijke rol spelen bij het oude geïllustreerde boek. Een aantal grote boeken heeft op 11 november een nieuwe eigenaar gevonden en zal in de komende jaren opduiken in de catalogi en vitrines van ‘het antiquariaat’. In mijn ‘vitrine’ zult u mijn eigen aanwinst van deze veiling kunnen aanschouwen: de Hortus Cliffortianus van Linnaeus (Amsterdam 1737), een, door Jan Wandelaar en anderen, naar tekeningen van G.D. Ehret, geïllustreerde catalogus van de bomen en planten in de tuinen van De Hartekamp onder Heemstede, toen eigendom van de Engels / Nederlandse bankier George Clifford. Het boek heeft een fraaie Engelse band en is afkomstig van de Royal Horticultural Society, Lindley Library. Op de allegorische frontispice is ondermeer een plattegrond van de tuinen van De Hartekamp afgebeeld. Een tastbare herinnering aan twee memorabele dagen.

A.G. van der Steur

Burgersdijk & Niermans, 14 en 15 november 1995

Deze najaarsveiling werd geopend met de in Leiden nimmer afwezige ruime afdeling klassieke oudheid, dit maal voor een belangrijk deel afkomstig uit de nalatenschap van uitgever A.M. Hakkert. Her en der verspreid over de verschillende rubrieken waren vervolgens aardige stukken te bemachtigen.

Bij de Nederlandse literatuur viel bijzonder op een exemplaar van E. du Perrons Blocnote klein formaat uit 1936, in zwart kalfsleer gebonden met een dito slipcase. Het betrof een van de vijftien exemplaren op Pannekoek Antiqua. Het werd geschat op f300,- / f400,- en verkocht voor f475,-. Een fijne prijs voor de koper.

De toegepaste kunst bevatte een aflevering van Bauhausbücher waarvan het omslag en binnnenwerk waren vormgegeven door L. Moholy-Nagy. Naast de stevige vormgeving een prachtige kleurenfoto van een stijf Bauhaus-interieur en talloze foto's van serviezen, meubels etcetera. De schatting van f150,- / f200,- bleek dan ook veel te laag, het mocht uiteindelijk pas voor een royale f500,- weg.

De echte kunst bevatte een aflevering van het na de oorlog verschenen tijdschrift Variété. Poëzie en tekeningen op zeer ruime wijze gepresenteerd. Exemplaren van de Série luxe (n.b. de eenvoudigste serie!) met een gelithografeerd omslag door Fernand Léger. Erbij gevoegd ook nog een prospectus van het tijdschrift. Het geheel werd verkocht voor f150,- (f110,- / f130,-).

Zijn boekenliefhebbers ook voetballiefhebbers? Het was bij de laatste avondzitting, tijdens de belangrijke wedstrijd Nederland-Noorwegen in elk geval niet druk. Liefhebbers waren er zeker wel. Zo mocht de kinderboekenafdeling zich gelukkig prijzen met het bezoek van een kooplustig particulier echtpaar. Drie lots negentiende-eeuwse plakboeken, met honderden gekleurde plaatjes, werden na enig bieden aan de dame toegeslagen. De kroon op haar biedwerk was de verovering van De taalspiegel. Een prentgeschenk voor leerzame kinderen door G.B. van Goor uit Gouda uitgegeven in ongeveer 1840. Een prachtige kinderuitgave vol handgekleurde litho's. De wat lage richtprijs van f350,- / f400,- werd door de dame ruim overboden. Bij f900,- was ook dit prentboek van haar.

Helaas onmogelijk lelijk gerepareerd was de Allgemeine & specielle Pathologie & Therapie der Seelenstörungen, de eerste Duitstalige uitgave van dit werk van de franse psychiater Jean Étiene Dominique Esquirol. De litho's van ‘typische’ gekken, met wilde blik en het haar door de war, zijn bijzonder aardig. De dikke laag cellotape die de rug ontsierde, schrikte bieders nauwelijks af. De richtprijs van f500,- / f600,- moest door een commissiegever zelfs nog iets overschreden worden: f620,- was het eindbod.

Ook bij oud en zeldzaam vormden de klassieken bij Burgersdijk & Niermans weer het leeuwedeel. Een enkele aanwezige verzamelaar wist zijn collectie aan te vullen met verschillende goed verzorgde oude uitgaven in soms aardige bandjes. Topper in deze afdeling was de editio princeps van het commentaar van de twaalfde-eeuwse aartsbisschop Eusthathius Thessalonicensis op Homerus' Ilias en Odysee, waarin ook tal van verder verloren gegane commentaren van oudere auteurs. De vier folio-delen, uitgegeven in Rome, 1542-1550, droegen een ex-libris van John Dunn Gardner, de marges waren ruim, de kalfsleren banden wat geschaafd. De richtprijs was f5000,- / f7000,-, het werk werd verkocht voor f4200,-.

[p. 191]

Een bijzonder werk moet zijn een kleine dikke octavo, bijna 750 pagina's, van Claude Saumaise over lang haar, naar aanleiding van de bijbeltekst I Corinthiers XI. Gebed in een ruimer perspectief van individuele vrijheid van keuze, verdedigt Saumaise in deze Epistola ad Andream Colvium zijn standpunt dat de haardracht vrij moet zijn. Samengebonden met een werkje van Johannes van Kerkhoven over dezelfde materie bracht het in contemporain perkament gebonden geheel f375,- op (f250,- / f300,-).

Nog een kleintje: H. Broeders Geschied- en aardrijkskundige beschrijving der gemeente Hilvarenbeek, voor de jeugd uit 1838. Een wandeling voor kinderen in een kwetsbaar origineel papieren uitgeversomslag in goede staat. Geschat op f150,- / f200,- maar uiteindelijk verkocht voor f240,-.

Een heerlijk boek is Het groote tafereel der dwaasheid, verwonende de opkomst, voortgang en ondergang der Actie, Bubbel en Windnegotie, in Vrankryk, Engeland, en de Nederlanden, gepleegt in den Jaare 1720. De marges van dit exemplaar in schapeleer waren onafgesneden en twee extra prenten waren opgenomen. Na een inzet van f2800,- (richtprijs f3500,- / f4000,-) moest er dan ook tot f4300,- doorgeboden worden.

Een leerzaam winterboek is J.J. Dortous de Mairan Dissertation sur la glace, ou explication physique de la formation de la glace, & de ses divers phénomènes. De prenten, pogingen tot het tekenen van ijskristallen, zijn niet heel spectaculair. Een handelaar wist er misschien een koper voor en was bereid f800,- te bieden (f350,- / f400,-).

Meer nummers wisten een goede prijs te maken. Bijvoorbeeld de Korte en bondige verhandeling, van de voort-teling en 't kinderbaren, door S. Jansonius, 2e druk, Amsterdam 1685, samengebonden met Flagellum veneris, Ofte verhael van Venus plage, ofte vuyle pocken, 2e druk, Rotterdam 1681. Zeldzaam, met platen, maar zonder de gegraveerde titelplaat van het tweede werk en de marges daarvan kort afgesneden, werd het geheel aan een commissiegever toegeslagen voor f1600,- (f1100,- / f1300,-). Ook over een Franse ziekte gaat Abraham Titsinghs Cypria tot Schrik van haar bondgenooten, en redding der gestruikelden, Amsterdam 1742. Geschat op f700,- / f800,- en verkocht voor f1300,-.

Bij de verkoop van de prenten ontrolde zich tot vermaak van de kleine schare aanwezigen een klassieke scène. Wat een korte bliksemactie moest zijn, liep even mis. Op het moment dat een grote poster, getekend door L.O. Wenkebach ter gelegenheid van de 350ste verjaardag van de Leidse Universiteit, werd afgeslagen, kwam een collegahandelaar en stadgenoot de veilingzaal binnen. Vriendelijk begroette hij zijn collega's, althans zo dacht de veilingmeester. Bedremmeld bemerkte de net binnengestapte antiquaar dat het enige nummer dat hij de moeite waard vond aan zijn neus voorbij dreigde te gaan omdat zijn bieding als groet gezien werd. Na een lichte Heiterkeitsausbruch in de zaal werd het nummer maar even opnieuw ingezet. De antiquaar veroverde het lot waarop hij achter de deur gewacht had voor f160,- (schatting f180,- / f200,-) knikte nog even de aanwezigen toe en ging meteen de deur weer uit. Een bijna perfecte overval.

Na een eind negentiende-eeuws Groot Eifel Toren spel, mooie litho's van R. Dufy (waarvan één het omslag van de catalogus sierde) en boekensteunen, bustes en globes kon men nog snel naar de tweede helft van het voetbal kijken.

Casper Gijzen