De Boekenwereld. Jaargang 11

[p. 154]

Bij de voorplaat
Het Bibliopolium aan de Kalverstraat
J.F. Heijbroek

Adreskaart van De Gekroonde Konst en Kaart Winckel van de kunsthandelaar en prentuitgever Clement de Jonge, 1665. Ets, 115 × 148 mm (collectie Rijksprentenkabinet, Amsterdam).

In 1883 kreeg het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap te Amsterdam een gevelbord met het borstbeeld van Hugo de Groot en een gevelsteen met een wetsteen, waarop een vijl wordt geslepen, ten geschenke van mr. S.J. Hingst. De schenker was een neef van de vermaarde boekhandelaar Frederik Muller (1817-1881) en dus ook van diens oom Johannes Müller (1786-1853). Die laatste had jarenlang een boekhandel gehad aan de Kalverstraat, thans nr. 10, waar zowel het genoemde gevelbord als de gevelsteen op waren aangebracht. Boven de deur van dit pand stond het opschrift Bibliopolium. Het pand Kalverstraat 10 heeft een rijk boekhistorisch verleden. Ruim tweehonderd jaar lang hadden vooraanstaande boek- en kunsthandelaren er hun winkels.^1.

De vroegst bekende was de zaak van kunsthandelaar en prentuitgever Clement de Jonge (1624/'25-1677) die het pand vermoedelijk in 1658 betrok. Op een adreskaart die dateert uit 1665, heet zijn zaak ‘De Gekroonde Konst en Kaart Winckel’. Op het prentje toont een kunsthandelaar een plattegrond van Batavia aan enkele klanten. Het kwabornament wordt op stilistische gronden toegeschreven aan Gerbrand van den Eeckhout.^2. Op grond hiervan wordt aangenomen dat de voorstelling ook wel van deze Rembrandt-leerling zal zijn. De prent komt voor als titelvignet in Gronden en afbeeldsels der voornaamste gebouwen van alle die Philip Vingboons geordineert heeft.^3.

Clement de Jonge huurde het huis aanvankelijk van mr. Jacob F. Sammer, zoals blijkt uit het verpandingsboek over de jaren 1662-'64. Na de dood van de eigenaar kocht hij in 1668 het ‘huijs en erve, met het achterhuijs daeraen gelegen tot Amsterdam, bij den Dam in de Kalverstraat, daer de gekroonde Konstkaert uijthanght’. Verder moest de huurder (Clement de Jonge) ook ‘nae hem nemen, 't geene bij hem zelven gemaekt was, te weten het uijthanghbort, de kasse in de winckel, in 't voorhuijs met de kachel, taeffel, en pars, op de solder en het duijvenhock op de vlieringh’.^4.

Na de dood van Clement de Jonge in 1677 bleef het pand nog enige jaren in het bezit van zijn erfgenamen. In 1692 werd het gekocht door de in Bazel geboren uitgever (Johan) Hendrik Wetstein (1649-1726). Deze gaf veel in het Latijn gestelde boeken uit die aanvankelijk het impressum ‘(J.) Henr. Wetstenius’ en ook wel ‘chez Henry Wetstein’ hadden, maar vanaf 1698 meestal ‘Ex officina Wetsteniana’.^5. Ook zijn zoons Jacob en Rudolf Wetstein waren actieve uitgevers. Zij hebben, na de dood van hun vader, het pand in 1728 vrij drastisch laten verbouwen. Toen werd boven de voordeur tegen de

Het uitgeversmerk van Hendrik Wetstein, hier gebruikt in H.L. Spieghels Hertspieghel en andere zede-schriften, Amsterdam 1694 (exemplaar Bibliotheek van het Rijksmuseum, Amsterdam).

1. R. van der Meulen, ‘Het Bibliopolium te Amsterdam’, Eigen Haard (1884), p. 635-638.

2. J.R. ter Molen, Van Vianen, een Utrechtse familie van zilversmeden met een internationale faam, Rotterdam 1984, p. 59. Zie over deze adreskaart verder: I.H. van Eeghen, ‘Rembrandt en de veilingen (Titus van Rijn, Clement de Jonghe en Samuel Smijters’, Jaarboek Amstelodamum 77 (1985), vooral p. 57-63 en J.R. Voûte, ‘Clement de Jonghe exit’, De Kroniek van het Rembrandthuis 39 (1987) nr. 1, p. 21-27.

3. Zowel in de tweede druk (1665) uitgegeven door Clement de Jonge als in de derde druk (1688) uit gegeven door Justus Danckerts is het prentje als titelvignet opgenomen.

4. Deze gegevens zijn ontleend aan M.M. Kleerkooper en W.P. van Stockum jr., De boekhandel te Amsterdam voornamelijk in de 17e eeuw. Biographische en geschiedkundige aanteekeningen, deel 2, 's-Gravenhage 1914, p. 333.

5. Kleerkooper/Van Stockum, op.cit. (noot 4), deel 3, p. 903-960 en deel 4, p. 961-1001.

[p. 155]

gevel een steen geplaatst met het uitgeversmerk van hun vader Hendrik Wetstein: een wet- of slijpsteen, waarop een vijl wordt geslepen.^6. Daarboven werd over de volle breedte van het pand het volgende chronogram (tijdvers) aangebracht: DVM terItVr Cos, LIteratIs VsVI et LIterIs prosIt bonIs (Terwijl de slijpsteen verslijt, moge hij tevens tot nut strekken voor de geleerden en de schone letteren). De hier kapitaal gedrukte letters vormen, wanneer ze bij elkaar worden opgeteld, tezamen het jaar van de verbouwing: 1728. Van die situatie bestaan, voor zover bekend, geen afbeeldingen. Alleen de gevelsteen, die het onderschrift de wetsteen en de datering 1728 draagt, is bewaard gebleven. Deze ligt opgeslagen in één van de depots van het Rijksmuseum te Amsterdam. Ook het drukkersmerk van Hendrik Wetstein bevat een wetsteen, waarop een vijl of een bijtel geslepen wordt. Daarboven staat de spreuk: Terar, dum prosim (Ik mag verslijten, als ik maar van nut ben).^7. Zijn zoons voerden een soortgelijk drukkersmerk.

In 1742, na de dood van Rudolf Wetstein (1679-1742), werden het huis en twee woningen aan de Jonge Roelensteeg voor f 28.000,- gekocht door Isaak Tirion (1705-1765), een boekhandelaar en uitgever, die voordien op de Nieuwendijk bij de Dam woonde.^8. Op het gevelbord, boven de ingang van zijn zaak, die ‘In Hugo de Groot’ heette, prijkte in een cartouche de beeltenis van deze zeventiende-eeuwse rechtsgeleerde, met in zijn linkerhand een boek. Aan weerszijden van hem liggen op de plint twee sfinxen en daarboven bevinden zich twee putti van wie de linker een opengeslagen boek in de hand houdt en de rechter in elke hand een tampon, waarmee het zetsel wordt geïnkt. Bovenop de cartouche liggen

Gevelsteen met in het medaillon een wet- of slijpsteen waarop een vijl wordt geslepen.
Deze steen werd in 1728 in opdracht van de gebroeders Wetstein boven de voordeur van het pand Kalverstraat 10 ingemetseld (collectie Koninklijk Oudheidkundig Genootschap, Amsterdam).

drie boeken.^9. Na aankoop van het pand in de Kalverstraat nam Tirion dit gevelbord mee naar zijn nieuwe zaak, waar het boven de voordeur kwam te hangen, terwijl hij de gevelsteen van Wetstein liet verplaatsen naar de gevel van een van de huizen aan de Jonge Roelensteeg. Vrijwel dezelfde voorstelling met Grotius is ook in enkele van

Het uitgeversmerk van Jacob Wetstein (in een uitgave uit 1743) dat enigszins geïnspireerd is op het gevelbord van Isaac Tirion met het borstbeeld van Hugo Grotius (documentatie Wetstein, Prospectussen- & Personalia-Archief van de Bibliotheek van de Koninklijke Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels, Amsterdam).

Tirions uitgaven als drukkersmerk terug te vinden. Merkwaardigerwijs maakte Hermanus de Wit (1736-1770) in zijn Naam-Register van veele Capitaale- net-Geconditioneerde Nederduitsche en eenige Latynsche en Fransche Boeken..., Amsterdam 1763-1766, gebruik van een drukkersmerk, ontworpen en gegraveerd door J.C. Philips, dat dezelfde voorstelling heeft. De zaak van De Wit was gevestigd op de ‘hoek van de Voorburgwal en Molsteeg’ en heette evenals die van Isaac Tirion ‘In Hugo Grotius’.^10. Het is mogelijk dat De Wit indertijd het pand van Tirion bij de Dam had overgenomen, waardoor beide zaken ‘In Hugo Grotius’ heetten.

In 1769 werd de uitgever Gerrit de Groot eigenaar van het pand aan de Kalverstraat en de erachter gelegen woningen aan de Jonge Roelensteeg. Na zijn dood in 1771 werden de twee kinderen, Jan en Grietje de Groot, bij testament van de weduwe van Gerrit de Groot, mede-eigenaar. In 1780 scheidden zij de onroerende goederen van hun moeder en werd Jan de Groot (1733-1801) eigenaar van het huis aan de Kalverstraat en de twee panden in de Jonge Roelensteeg. Van het jaar vóór deze verdeling dateert het schilderij van Isaak Ouwater (1748-1793).^11. Dit is nauwkeurig gedateerd: 25 oktober 1779. Boven de voordeur hing een bord met de woorden:’ Hier wordt

6. O.W. Boers, De gevelstenen van Amsterdam, Amsterdam 1992, p. 202, nr. 692. Zie ook O.W. Boers, ‘Een teruggevonden gevelsteen uit de Kalverstraat’, Maandblad Amstelodamum 46 (1959), p. 221-224. J. van Lennep en J. ter Gouw, De uithangteekens in verband met geschiedenis en volksleven beschouwd, Amsterdam 1868, deel II, p.42.

7. A.C. Nielson, Latijnse zinspreuken op de Nederlandse boekmerken, Amsterdam 1952, p. 48-49.

8. I.H. van Eeghen, De Amsterdamse boekhandel 1680-1725, deel IV, Amsterdam 1967, p. 174. Zie over Tirion: Idem, deel V¹, Amsterdam 1978, p. 93 en p. 122 (noot 360); P.J. Klapwijk, ‘De totstandkoming van Het Verheerlijkt Nederland’, in: Leids Kunsthistorisch Jaarboek, deel 4, Delft 1987, p. 179-199.

9. Zie J. Leeuwenberg m.m.v. W. Halsema-Kubes, Beeldhouwkunst in het Rijksmuseum, 's-Gravenhage/Amsterdam 1973, p. 289, nr. 401 en R. van Luttervelt, ‘Herinneringen aan Hugo de Groot en de zijnen in het Rijksmuseum’, Jaarverslagen Koninklijk Oudheidkundig Genootschap (1962/1963), p. 50-51.

10. F.G. Waller, Biographisch woordenboek van noord Nederlandsche graveurs, 's-Gravenhage 1938, p. 487 en p. 495. Zie ook J.F. Heijbroek, ‘Bij de voorplaat' [over de Officina Wittiana], De Boekenwereld 6 (1989), p. 16-21.

11. Zie over dit schilderij o.a. E.R. Meijer, ‘Isaak Ouwater (1750-1793). De collecte van de Generaliteitsloterij te Amsterdam’, Openbaar Kunstbezit 5 (1961), nr. 13; W. Loos, G. Jansen en W. Kloek, The Age of Elegance. Paintings from the Rijksmuseum in Amsterdam 1700-1800, Amsterdam/Zwolle [1995], p. 78-79. Zie over Ouwater: Ch. Dumas, Haagse stadsgezichten 1550-1800. Topografische schilderijen van het Haags Historisch Museum, Zwolle [1991], p. 566-567.

[p. 156]

gecollecteerd voor [de] Generaliteitsloterij' (d.w.z. men kon er loten kopen). Van hetzelfde schilderij zijn twee nauwkeurige getekende kopieën gemaakt. Op het ene blad zijn de figuren vrijwel identiek aan die op het schilderij, op het andere zijn nog slechts enkele figuren overgebleven. Beide tekeningen zijn rechtsonder gesigneerd en gedateerd met: ‘n I^k Ouwater 25-10-1779’. Op het schilderij ontbreekt de n. Boven de toegang tot het souterrain zijn nog juist enkele woorden te lezen: ‘De... Tesschelsche... Te V..’. Boven de deur van het pand links, dat bewoond werd door B.H. Mortsy (of Mortzij) is te lezen: ‘De Graaf van Holland’. In de woning rechts is een gevelsteen ingemetseld met het onderschrift: ‘'t hof van holland’. De panden aan weerszijden van de zaak van Jan de Groot waren indertijd logementen. Het linker werd in de zeventiende eeuw gedreven door de schilder Aert van der Neer.

Het schilderij en de twee tekeningen zijn gemaakt in opdracht van Jan de Groot die niet alleen boekhandelaar maar ook een belangrijk verzamelaar van schilderijen, tekeningen en prenten was. Zijn verzameling bestond voor een belangrijk deel uit eigentijdse meesters. Zelf werd hij met zijn dochtertje en een huisgenote in 1777 geportretteerd

Frans Blancard (toegeschreven), gevelbord met het borstbeeld van Hugo de Groot, dat in 1742 door de boekhandelaar Isaac Tirion werd aangebracht boven de ingang van het pand aan de Kalverstraat (thans nr. 10) te Amsterdam. Bruikleen Koninklijk Oudheidkundig Genootschap aan het Rijksmuseum, Amsterdam.

door Hendrik Pothoven (1726-1807).^12. In het dagboek dat Jacque Ernest baron van Knuth bijhield tijdens een reis door Holland in oktober 1780, schrijft Van Knuth dat hij de boekhandelaar Jan de Groot bezocht om zijn verzameling schilderijen te bekijken. ‘Daaronder bevonden zich vooral vele stukken van Ouwater, een Amsterdamschen landschapschilder, die de plaatselijke omgeving voortreffelijk weet af te malen.,.’.^13. Enkele jaren na de dood van De Groot, in 1801, is de kunstcollectie geveild.^14. Het schilderij en de twee tekeningen van het pand Kalverstraat 10 zijn tot ca. 1920 in het bezit gebleven van de familie. In 1876 was het schilderij te zien op de grote Historische Tentoonstelling van Amsterdam die gehouden werd in de zomer van 1876.^15. Het doek maakte toen deel uit van de kunstverzameling van J.G. de Groot Jamin jr. (1842-1920), wiens collectie in 1922 bij Frederik Muller & Cie onder de hamer kwam. Een deel van zijn tekeningen had hij gelegateerd aan het Rijksprentenkabinet. Tot deze nalatenschap behoorden ook de twee tekeningen van de zaak van Jan de Groot. Het schilderij kwam in het bezit van kunsthandel J.S. Spijer & Zonen die toen gevestigd was in het pand Kalverstraat 10. Later werd het doek verworven door W.J.R. Dreesmann. Na zijn

12. Met dank aan R.J. te Rijdt die mij attendeerde op dit schilderij. Zie R.J.A. te Rijdt, ‘Figuurstudies door Hendrik Pothoven’, Leids Kunsthistorisch Jaarboek 8 (1989), p. 361, nr. 12. Het schilderij bevindt zich in het Amsterdams Historisch Museum, inv.nr. A36693; een getekende voorstudie in de Witt Collection te Londen, nr. 4170. Zie veilingcatalogus Tableaux anciens et modernes; aquarelles-eaux-fortes, successions et collections. I. De G[root] J[amin], Amsterdam e.a., Amsterdam (Frederik Muller & Cie) 12 december 1922, nr. 184.

13. J.N.J. Jensen, ‘Met een Duitsch staatsambtenaar in 1780 op reis door ons land’, Het Huis Oud & Nieuw 12 (1914), p. 366.

14. De collectie van Jan de Groot kwam in 1804 onder de hamer in een drietal veilingen. Zie over de kunstcollectie R. van Eijnden en A. van der Willigen, Geschiedenis der vaderlandsche schilderkunst, sedert de helft der XVIII eeuw, eerste deel, Haarlem 1820, p. 433-435.

15. Cat.tent. Historische Tentoonstelling van Amsterdam gehouden in den zomer van 1876, nr. 243.

[p. 157]

Isaak Ouwater, De boekhandel en het loterijkantoor van Jan de Groot in de Kalverstraat te Amsterdam, 25 oktober 1779. Olieverf op doek, 38,5 × 33,5 cm (collectie Rijksmuseum, Amsterdam).

Kopie naar Isaak Ouwater, De boekhandel en het loterijkantoor van Jan de Groot in de Kalverstraat te Amsterdam, 25 oktober 1779. Aquarel en gou ache, 288 × 210 mm. Rechts: Kopie naar Isaak Ouwater, De boekhandel en het loterijkantoor van Jan de Groot in de Kalverstraat te Amsterdam, 25 oktober 1779. Aquarel en gouache, 288 × 210 mm (beide collectie Rijksprentenkabinet, Amsterdam).

[p. 158]

dood kon het in 1960 worden aangekocht door het Rijksmuseum.^16.

In 1790 werden het voor- en achterhuis verkocht aan de boekhandelaar Pieter den Hengst. Deze handelde onder meer in gereformeerde en lutherse bijbels en psalmboeken, getuige een door hem uitgegeven prijslijst.^17.

Het uitgeversmerk van Hermanus de Wit dat geheel overeenkomt met het gevelbord dat Isaac Tirion boven de ingang van zijn zaak had hangen. Dit prentje is gemaakt door J.C. Philips, 1763. (documentatie Hermanus de Wit, Prospectussen- & Personalia-Archief van de Bibliotheek van de Koninklijke Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels, Amsterdam.

Het uitgeversmerk van Isaak Tirion dat overeenkomt met het bord dat sinds 1728 boven de ingang van het pand Kalverstraat 10 hing. Deze anonieme houtsnede is te vinden in het vijfde deel van de door Tirion uitgegeven Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlanden, Amsterdam 1844 (exemplaar Bibliotheek Rijksmuseum, Amsterdam).

In 1832 werd de zaak aan de Kalverstraat gekocht door Johannes Müller.^18. Hij had zich in 1811 geassocieerd met een kleinzoon van Isaac Tirion die dezelfde voornaam had als zijn grootvader. Isaac jr. en Johannes Müller namen samen de voorraad over van F.A. Brockhaus die naar Leipzig terugkeerde. De naam van de firma luidde J. Müller & Comp. De zaak legde zich vooral toe op Duitse literatuur. In 1837 trad zijn compagnon Tirion uit zodat Müller de zaak nu zelf moest drijven. Deze boekhandel was een toevluchtsoord voor politieke vluchtelingen zoals de dichter Ferdinand Freiligrath.^19. Frederik Muller begon zijn loopbaan als boekhandelaar bij zijn oom Johannes.^20. Hij werkte hier van 1834 tot 1840. Hij genoot van de internationale klandizie en moest zich ook meteen bekwamen in het catalogiseren van omvangrijke collecties boeken. Toen Johannes Müller in 1853 overleed nam diens zoon, Christiaan (1824-1883), het bedrijf over. Christiaan Müller zette de zaak geheel in de traditie van zijn vader voort. Hij overleed in 1883 kinderloos en daarmee kwam een einde aan het Bibliopolium in de Kalverstraat. De boeken werden geveild en het huis verwisselde van eigenaar. De zaak werd elders in de stad voortgezet door G.R.D. van Doesburgh samen met Johan Peter Müller, de enig overgebleven broer van de overledene. De onderpui aan de Kalverstraat moest plaatsmaken voor een nieuwe. Nog juist op tijd heeft mr. S.J. Hingst het gevelbord van Isaac Tirion en de gevelsteen van de familie Wetstein laten weghalen en in 1884/1885 geschonken aan het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap. Zoals te zien is op het schilderij en de tekeningen van Isaak Ouwater was het eikehouten gevelbord vroeger beschilderd. Tegenwoordig hangt het - geheel blank - in een van de zalen van de afdeling Beeldhouwkunst en Kunstnijverheid van het Rijksmuseum. De zware gevelsteen is opgeborgen in een depot en ligt daar tot nu toe vrijwel onopgemerkt.

In 1884 werd op verzoek van mr. S.J. Hingst door J.D. Ebersbach (1822-1900) een tekening van het in- en het exterieur van het Bibliopolium gemaakt. De portretten in de medaillons zijn die van Johannes en Christiaan Müller, de toenmalige winkelchef G.R.D. van Doesburgh, de procuratiehouder J.M. Roos van den Berg en de winkelbedienden Hetteling, Menke en Kembeek. De interieurs aan weerskanten van de façade zijn rechts het oude kantoor aan de voorzijde van het pand en links het latere kantoor in de achterwinkel. Naar deze tekening van Ebersbach werd een houtgravure gemaakt door A. Smeeton Tilly. Deze verscheen eind 1884 in het weekblad Eigen Haard.

Aan het pand Kalverstraat 10 is sinds 1884 niet veel veranderd. Alleen de karakteristieke benedenpui is vrijwel verdwenen. Op de begane grond is nu een juwelier gevestigd. De verdiepingen erboven zijn, althans wat het exterieur betreft, nog hetzelfde als ten tijde van het eens zo roemruchte Bibliopolium dat de tand des tijds niet heeft doorstaan.

16. Veilingcatalogus Collection de feu M-W.J.R. Dreesmann, Amsterdam (Frederik Muller & Cie) 22-25 maart 1960, nr. 61.

17. Zie documentatie P. den Hengst, Prospectussen- & Personalia-Archief van de Bibliotheek van de Koninklijke Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels, Amsterdam.

18. S. Muller, ‘Een woord ter herinnering aan Johannes Müller, boekhandelaar te Amsterdam’, in: Bijdragen tot de geschiedenis van den Nederlandschen boekhandel, eerste deel, Amsterdam 1884, p. 55-60 en A.C. Kruseman, Bouwstoffen voor een geschiedenis van den Nederlandschen boekhandel gedurende de halve eeuw 1830-1880, eerste deel, Amsterdam 1886, p. 774-778.

19. Zie o.a. J.H. Scholte, ‘Een “Duits dichter in de Warmoesstraat” opnieuw onder de aandacht gebracht’, Jaarboek Amstelodamum 34 (1937), p. 227-234.

20. Zie: J.F. Heijbroek, ‘Frederik Muller (1817-1881) en zijn prentenverzamelingen’, Bulletin van het Rijksmuseum 29 (1981), p. 9-29 en Marja Keyser, Frederik Muller en de oude boekhandel, Amsterdam 1994. Dit jaar zal een bundel opstellen over Frederik Muller verschijnen.

[p. 159]

H. Pothoven, Jan de Groot en zijn dochtertje Margaretha Elisabeth de Groot, poserend voor het woonhuis aan de Keizersgracht 187, anno 1777. Aan het raam zit waarschijnlijk zijn zuster Grietje de Groot. Olieverf op doek, 62 × 56,5 cm (collectie Amsterdams Historisch Museum).

H. Pothoven, Studie voor het portret van Jan de Groot met zijn dochtertje en zijn zuster. Zwartkrijt, 289 × 221 mm (Witt Collection, Londen).

[p. 160]

Boven: J.D. Ebersbach, Het Bibliopolium aan de Kalverstraat (thans nr. 10) waar achtereenvolgens de boekhandel van Johannes en Christiaan Müller was gevestigd. Deze tekening waarvan de verblijfplaats onbekend is, werd in 1884 gemaakt toen de benedenpui van het pand drastisch werd gewijzigd (foto Historisch Topografische Atlas, Gemeentelijke Archiefdienst, Amsterdam).

Onder: A. Smeeton Tilly naar J.D. Ebersbach, Het Bibliopolium aan de Kalverstraat (thans nr. 10). Houtgravure gepubliceerd in Eigen Haard (1884), p. 637 (Bibliotheek van het Rijksmuseum, Amsterdam).