De Boekenwereld. Jaargang 10

[p. 29]

Gerezen wit

91

Nadat de redactie van De boekenwereld mij vorig jaar, toen de betreurenswaardige opheffing van Het oog in 't zeil bekend was geworden, diligent en bemoedigend aanbood, met ‘Gerezen wit’, de rubriek die ten naaste bij een constante in het gestaakte tijdschrift was, in haar gespecialiseerde periodiek door te gaan, heb ik, erkentelijk en gevleid door de uitdaging, niet geaarzeld.

Niettemin is inmiddels naar mijn notie geruime tijd verstreken. Ik was, leg ik ter verontschuldiging uit, nog gedurende maanden bezig met een van de meest arbeidsintensieve taken uit mijn schrijverspraktijkje, hetwelk nu eenmaal dat eens gepensioneerden liefhebbers is. Nu deze arbeid voltooid lijkt, voorlopig althans, heb ik mij door het tikken van het nummer dat hierboven staat en dat de gedroomde continuïteit symboliseert tot de daad gezet. Ik hoop er voor alle betrokkenen het beste van.

92

In ruim twaalf maanden is aan wat ik in weerwil van een vage tegenzin ‘grafische vormgeving in Nederland’ of zo iets moet noemen meer aandacht besteed dan ooit tevoren, dunkt mij. Naast mij ligt een stapeltje van vijf publikaties, waarvan vier geheel gewijd zijn aan wie op de grond die ons staande houdt door het combineren van tekeningen of foto's en teksten een loopbaan hebben gecreëerd of nog creëren, aan hen die de communicatie via de drukpersen artistiek hebben begeleid of nog begeleiden dus. Zo beperkt tot de aandacht voor het samengaan van beelden en letters mag ik de bedoelde uitgaven wel noemen want de ‘typographie pure’ is in het algemeen schamel met ruimte bedeeld, met de instelling van wij-komen-er-niet-onderuit, lijkt het wel. Ik bedoel ‘The Dutch issue’ van Print (New York, 1991), Graphic design and typography in The Netherlands (New York, 1992), Robin Kinross' Modern typography (Londen, 1992), Alston W. Purvis' Dutch graphic design, 1918-1945 (New York, 1992) en Kees Broos' en Paul Heftings Een eeuw grafische vormgeving in Nederland of, als ik mij op de band en het stofomslag baseer, Grafische vormgeving in Nederland[,] een eeuw (Amsterdam, 1993); van het laatst genoemde boek zijn edities in het Engels en het Japans aangekondigd. Alleen het werk van Kinross gaat, zoals de titel al eenvoudig zegt, over de typografie als een aparte discipline. Het is ook het enige leesboek van het kwintet, met maar een bescheiden aantal toelichtende illustraties in zwart-wit, wat te weinig eigenlijk. Nederland speelt er voor het doel van de auteur, dat in de eerste plaats sanerend is, een exemplarische rol in, zo zeer zelfs dat de uitgeverij, die van de schrijver zelf is en, misschien doordat deze zich een verbindingsman tussen het ‘traditionalisme’ en het avant-gardisme voelt, de Hyphen Press heet, de produktie heel bewust te Zutphen door Nauta heeft laten doen. Mijn bezwaar tegen Modern typography geldt de wel zeer rationaliserende inslag, een tendens waarmee het kind, het samenspel van de individuele lettertekens die het karakter van iets gedrukts bepaalt, met het badwater van de al te opzichtige ordening dreigt te worden weggespoeld. Dit neemt niet weg dat deze historische synopsis van 206 bladzijden, die de kruisbevruchting van het oude en het nieuwe, vooral gedurende onze roerige eeuw natuurlijk, demonstreert, heel nuttig is.

Ik heb zoëven al gezegd dat in wat nu nog van de opgespaarde nouveautés mijn aandacht vraagt de zich aan de tekst onderschikkende typografie er bekaaid afkomt. In ‘The Dutch issue’ van Print wijdt Purvis, van wie dus ook een boek is verschenen, binnen zijn artikel ‘Renewal and upheaval: Dutch design between the wars’ een passage, iets meer dan een kolom lang, aan S.H. de Roos, J.F. van Royen, J. van Krimpen, Charles Nypels en A.A.M. Stols. Van Krimpen krijgt van hem net iets meer ruimte dan De Roos, Nypels en Stols, elf regels en drie letters plus een punt in feite en nog zielig ten opzichte van de drieëntwintig regels die aan Van Royen, vooral in verband met zijn functie bij de PTT, zijn besteed. Wie mij een beetje kent, kan van mij niet verwachten, H.N. Werkman zijn vierenveertig regels te misgunnen, maar voor wie de betekenis van Van Krimpen en Werkman voor wie met gedrukte woorden leeft beseft, is het verschil navrant, dunkt mij. Van Krimpen heeft twee reprodukties, van een vroege, niet representatieve, petieterig weergegeven plaquette en een postzegel, Werkman vijf, heel wat royaler van formaten. Verder lijkt ‘The Dutch issue’ een getuigenis-in-commissie van wat mij in vele gevallen en

[p. 30]

zeker wat de tegenwoordige tijd betreft niet meer dan voorbijgaande bluf, deconstructieve aanstellerij, is; deze indruk komt vanzelfsprekend niet van Purvis' overzicht, dat een stuk geschiedenis met vele plaatjes in kleuren registreert en met een voorkeur voor het modernisme toch aan alle stromingen, zelfs nogal afstotelijke en kortstondige, recht wil doen.

Graphic design and typography in The Netherlands heeft als ondertitel ‘A view of recent work’. Nochtans opent het met enkele weliswaar summiere artikelen over wat, uitsluitend aan experimenteels, sinds de jaren twintig is gepresteerd. Een contrasterend stuk, ook in vergelijking met wat er aan stalen van nieuw werk op volgt, is dan ‘Non-lining figures: on recent Dutch type design’ door, deze keer, Kinross van Modern typography. Zijn bijdrage is een verademing, voor mij althans, doordat hij aantoont hoe schitterend de eerbied voor het schrift, die door de mogelijkheid via de elektronica tot grollen met tekstbeelden ruimschoots ten detrimente van de beklagenswaardige lezers is weggevaagd, door de toewijding van serieuzere computeradepten toch kan voortleven. De mensen over wie hij het heeft ontwerpen dan ook hartstochtelijk maar gewetensvol drukletters; zij veroorloven zich een zeldzame keer een guitigheid bij de overtuiging dat hun maaksels in de eerste plaats perfect moeten dienen. Imposant is de schets van Gerrit Noordzij's Haagse School. Natuurlijk slaat Kinross Gerard Unger en Bram de Does niet over, al was hij toen hij schreef wat de laatste aangaat net te vroeg om op diens meesterlijke Lexicon voor de Van-Dales te kunnen wijzen. Ook een paar ‘Arnhemmers’ komen overtuigend aan bod. Van enige belangstelling voor de nieuwe letters is bij de jonge vormgevers die erna worden gepresenteerd niets te merken, helaas.

Fragment van een prospectus van Joh. Enschedé en Zonen, Haarlem, november 1929 (foto: Bibliotheek Koninklijke Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels).

Mijn bedenking tegen Purvis van Dutch graphic design, 1918-1945 zowel als Broos en Hefting van Een eeuw grafische vormgeving in Nederland is dat zij kennelijk kijkers op een afstand zijn en geen lezers; hun neuzen lijken vrijwel nimmer in boeken te steken. Zij beschouwen graphic design ofte wel grafische vormgeving als een tak van de beeldende kunsten. Het heeft er de schijn van dat zij een leesding beschouwen als een voorwerp dat, ergens opengeslagen, geschikt voor een museum-vitrine dient te zijn; er moet ten minste door een eigenzinnige titelpagina of een bladzijde met een initiaal of een illustratie, een ‘artistieke’ toevoeging die de kern van de typografie niet raakt, iets aan te ‘beleven’ zijn. Purvis heeft het wat de aan de tekst eerbiedig verknochte boekvormers betreft over ‘the traditional designers’; Broos en Hefting gewagen van ‘klassieke typografie’. Hiermee is voor alle drie, voor Broos en Hefting meer dan voor Purvis, de kous eigenlijk af. Dat de moeder van het thema waaraan zij zich wijden nog altijd de boekdrukkunst, met de nadruk op boek, is, komt niet bij hen op. Wat emotioneel te ondergaan valt bij het naast elkaar leggen van bladzijden met ongeaccidenteerde regels proza die door De Roos, Van Krimpen, Helmut Salden en Harry N. Sierman (ik noem slechts enkele in de tijd gespreide prominenten) zorgzaam zijn beredderd, laat hen blijkbaar koud. Plat zetsel, waarvan de verfijning heel persoonlijk en kenmerkend voor een epoque kan zijn, ontmoet hun onverschilligheid. Voor de ontwikkeling van de innigste manifestaties die de boekvorm in de door hen geïnventariseerde tijdperken ten deel zijn gevallen hebben zij geen oog. Zo'n veertig jaar geleden had ik op een dag voor het eerst een grammofoon. Ik had ook al een plaat, met Brandenburgse Concerten. Ik draaide de schijf voor een bezoeker van wie ik wist dat hij graag naar muziek luisterde. ‘Twee recht, twee averecht’ was zijn commentaar. Ik denk dat Purvis, Broos en Hefting zo op wat ik te berde breng reageren, maar ik houd staande dat de mikrokosmos van een eenvoudig maar volmaakt stuk zetsel de

[p. 31]

basis van de geschiedschrijving die zij bedrijven moet zijn; anders is wat zij aanvoeren loos, een cavalcade van uiterlijkheden, modes vooral. Het is karakteristiek voor hun manier van kiezen dat zij gedrieën Van Krimpens meest ingetogen werk negeren, terwijl hij zich nu juist hierin ten volle heeft gerealiseerd. Ik begrijp hen wel; over de versieringslust van zijn begintijd kunnen ‘plaatjeskijkers’ zich meer verkneukelen; bij reprodukties naar werk van Werkman en Piet Zwart (ik bewonder hen, zeg ik er voor de vermijding van een misverstand maar even bij) zouden facsimile's naar Van Krimpen voldragen oeuvre wel erg ‘saai’ afsteken.

Door Purvis' boek ben ik minder teleurgesteld dan door dat van Broos en Hefting, al is het door zuinigheid met vierkleurendruk minder weelderig uitgevoerd dan het andere. Misschien heeft Purvis dieper gevorst en meer bekeken dan Broos en Hefting. Hij is als partijganger van het modernisme ook net wat guller ten aanzien van ‘de andere kant’. Het kenmerkt de laatst genoemden dat van Sierman, die in hun tekst twee maal vluchtig voorkomt, niets is afgebeeld, in wel heel schril contrast met hoe zijn generatiegenoten met prentjes zijn bedeeld. Had het monsterachtige omslag voor Umberto Eco's De naam van de roos door de Hard Werkende Gerard Hadders niet kunnen wijken voor iets uit Siermans grote, magistrale produktie?

Ik wil nog iets opmerken over de wijze waarop Purvis, Broos en Hefting, maar zij waarlijk niet alleen, hun onderwerp benaderen. Zij gaan uit van de gesigneerde werkstukken en achten de hoeveelheden die ervan gemaakt zijn (het gaat tenslotte om voortbrengselen van drukkerijen) niet. Voor de argeloze nabestaanden ontstaat zo een rigoureus vertekend beeld van hoe Nederland-op-papier er in onze eeuw uitzag. De anonymi, die dikwijls de massa's voortbrachten, blijven buiten beschouwing, hier en daar wellicht ten onrechte; wie zoekt dit eens uit? Dutch graphic design, 1918-1945 en Een eeuw grafische vormgeving in Nederland behoren tot de categorie kunstboeken, boeken over kunstenaars, vaak met verrukkelijk origineels maar ook met een mate van epigonisme-in-het-moderne die lachwekkend is.

■

Reinold Kuipers