De Boekenwereld. Jaargang 9

[p. 195]

Boekbesprekingen

‘Stols blijft Stols, denk daarom.’ Briefwisseling J. Greshojf-A.A.M. Stols. Deel 2,1945-1951. Bezorgd door Salma Chen en S.A.J. van Faassen.’ s-Gravenhage, Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, 1992 (Achter het Boek 25), XXXII + 444 p. ISBN 9072731034. f 70,-.

Er leek in 1992 wel sprake van een ware Stolsrevival. Nadat er bij de opening van de eretentoonstelling die in 1965 in het Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum / Museum van het Boek aan Stols werd gewijd, was aangekondigd dat er een complete fondsbibliografie zou verschijnen, is het lange tijd stil geweest rondom Stols. Er werd bij die gelegenheid zelfs een dummy van die bibliografie aan Stols overhandigd. Intussen werd er blijkbaar in alle rust voortgewerkt aan een passend monument voor Stols, want niet alleen is die bibliografie er nu, er is meteen een Stols-documentatie van gemaakt door C. van Dijk. Dat was aanleiding voor Max Nord om in een uitvoerig artikel in Vrij Nederland van 19 september 1992 (p. 52-57) aandacht voor Stols op te eisen. En onderwijl werkten Salma Chen en Sjoerd van Faassen verder aan de correspondentie tussen Jan Greshoff en Alexander Stols, waarvan dan vorig jaar het tweede deel verscheen onder de titel ‘Stols blijft Stols, denk daarom’.

Het eerste deel van deze correspondentie kwam uit in 1990 onder de titel ‘Beste Sander, Do it now!’, als nummer 24 van de reeks Achter het Boek van het Letterkundig Museum en Documentatiecentrum. Het werd in dit blad besproken door de Stols-kenner C. van Dijk (De Boekenwereld 7 (1990-1991), p. 23-24). Omdat in die recensie de verdiensten van Stols als uitgever en boekverzorger en van Greshoff als vriend en toeleverancier aandacht hebben gekregen, zal ik daar in het onderstaande niet opnieuw uitvoerig bij stilstaan.

Het tweede deel van deze Greshoff-Stolscorrespondentie omvat de brieven uit de jaren 1945-1951. In die periode schreven de vrienden elkaar ruim 200 brieven, waarvan Greshoff zo'n zestig procent voor zijn rekening nam. Omgekeerd zijn niet alle brieven aan Greshoff van Stols zelf afkomstig, omdat de editeurs ook enkele brieven van Boosten & Stols of Stols' zaakwaarnemers hebben opgenomen. Dat Greshoff de meeste brieven schreef, is niet zo verwonderlijk, zeker niet voor deze periode. Vlak voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog vertrok Greshoff met zijn gezin naar Zuid-Afrika en hoewel hij ook daar al snel een uitgebreide kennissenkring opbouwde, bleef hij levenslang op Nederland en het Nederlandse culturele leven georiënteerd. Ondanks een haat-liefdeverhouding met zijn nieuwe thuisland en enkele pogingen om in Nederlands-Indië of de Verenigde Staten zijn brood te verdienen is Greshoff uiteindelijk in Zuid-Afrika gebleven en verliepen zijn contacten met Nederland en dus met Stols vrijwel uitsluitend via de post.

De bespreking van een briefuitgave als deze kan zich richten op twee aspecten, namelijk op de uitgave zelf, de tekstverzorging door de editeurs, en op de inhoud van de erin opgenomen correspondentie. Over dat eerste aspect kan ik kort zijn. Ik ben zeer ingenomen met deze uitgave die van een grote zorgvuldigheid getuigt wat de teksten betreft. Bovendien is het een fraaie en rijk geïllustreerde uitgave die wat het uiterlijk betreft Stols waardig genoemd mag worden. Toch zijn er bij alle waardering die ik heb, wel enkele vragen te stellen over de wijze van tekstbezorging. De editeurs hebben gekozen voor een mengvorm tussen een tekstkritische en een diplomatische uitgave van de brieven. Zo worden tal van zaken gestandaardiseerd, zoals de dateringen, de ondertekening en de bladindeling. Volkomen terecht. Anderzijds worden de spelling en interpunctie gehandhaafd en verschrijvingen of tikfouten ongewijzigd overgenomen, soms met ‘sic’ of ‘lees’ waarachter de verbetering staat om het geheel leesbaar te houden. Waarom men met deze fouten zo scrupuleus is omgegaan, is mij niet duidelijk. Om te laten zien dat de briefschrijvers zich soms vergissen en fouten maken? Wat mij betreft is dat voor een brieveneditie helemaal niet nodig. Het gaat immers niet om scheppend werk waarbij de varianten wellicht een rol zouden kunnen spelen bij de interpretatie.

De correspondentie wordt net als in het vorige deel vooraf gegaan door een gedegen inleiding en gevolgd door een uitvoerige toelichting in noten bij de doorgenummmerde brieven.

En dan de brieven zelf. Na Greshoffs vertrek braken voor Stols en zijn uitgeverij moeilijke jaren aan. Een mogelijke aanstelling als typografisch adviseur bij de PTT ging niet door en omdat Stols over een uitgeversfonds

[p. 196]

beschikte dat - hoe fraai ook uitgevoerd - niet op een groot publiek kon rekenen, moesten zijn inkomsten doorgaans van elders komen. Een dergelijke nevenfunctie leverde het adviseurschap bij Nijgh & Van Ditmar dat Stols tot 1946 vervulde. Stols' fonds werd in 1943 ondergebracht bij het bedrijf van zijn broers Fons en Clim (Boosten & Stols te Maastricht), waar het niettemin een zelfstandige uitgeverspoot van het bedrijf bleef. In de oorlog verzorgde Stols tal van illegale uitgaven, waaronder een van werk van Greshoff. Die publikatie veroorzaakte een klein dieptepunt in de relatie Greshoff-Stols, nog verergerd door het gebrek aan communicatie, omdat tijdens de oorlog voor de post een omweg gekozen moest worden. Toen Greshoff namelijk na de oorlog hoorde dat Stols zijn Gedichten had herdrukt met weglating van de Bruine liedjes, was hij daar zeer verbolgen over. Bovendien was hij niet te spreken over Stols' ongevraagde herdruk van Ikaros bekeerd. Greshoff dreigde zelfs even met gerechtelijke stappen, maar Stols stelde de vriendschap hoger dan het profijt en trok de uitgaven terug. Omgekeerd had ook Stols reden tot klagen. Greshoff was hem blijkbaar ontrouw geworden en had via Fritz Landshoff (uitgever in New York) contact gezocht met Em. Querido voor de uitgave van zijn verzamelde werken. Hoezeer dit ‘overspel’ met Querido Stols raakte, blijkt uit zijn brief van 24 juni 1946, die in zijn geheel aan deze ‘zaak’ gewijd is en waaraan ik het volgende ontleen: ‘Dat het verschijnen (t.z.t.) van deze werken bij de firma Q, niet voor mij, zooals je denkt, een kleine zakenteleurstelling is, maar een groot échec, voel je, dunktme, niet voldoende.’

Na 1945 zijn er geen uitgaven van Greshoff meer in het fonds van Stols te vinden en vormen vooral de romans van Marnix Gijsen de kurk waarop de uitgeverij drijft. Toch leveren deze aanvaringen nauwelijks deuken op in de vriendschap. De toon van de brieven blijft hartelijk en familiaal, mede omdat de contacten altijd verder gaan dan alleen over zaken. De families kenden elkaar, onder meer uit de Brusselse jaren waarin ze vlak naast elkaar woonden. Greshoff blijft Stols steeds bestoken met voorstellen voor en begeleiding van uitgaven in diens fonds. Lang niet alle brieven in deze uitgave zijn voor ons, late lezers, even interessant, want ook over allerlei wissewasjes werd over grote afstand gecorrespondeerd. Maar toch, als achtergrondinformatie over de totstandkoming van een gerenommeerd uitgeversfonds als dat van Stols en over de auteur Jan Greshoff is deze uitgave een niet te versmaden bezit. Zoals eerder gezegd loopt deze uitgave tot en met december 1951. Een niet toevallige grens, lijkt mij. Op 28 september 1951 immers schrijft Stols aan Greshoff: ‘En dan verder het groote nieuws: Ik ben benoemd in Ecuador!’

Stols aanvaardde in 1951 een Unesco-benoeming als typografisch adviseur, waarvoor hij zich in Quito, Ecuador vestigde. Het is het begin van een lange periode in Midden-Amerika. Zijn zaken in Nederland worden vanaf die tijd behartigd door Jan-Pieter Barth die al vanaf 1949 bij Stols werkzaam was. Het is het begin van het einde van Stols' uitgeverij, want de afstand tot de dagelijkse praktijk was door brieven onvoldoende te overbruggen. In 1958 verkoopt Stols zijn uitgeverij aan Barth. De Stols-documentatie van Van Dijk laat zien hoe snel het fonds dan terugloopt: van 27 titels in 1951 naar nog maar 3 in 1958. In 1965 wordt het bedrijf geliquideerd. Op de correspondentie en de frequentie daarvan heeft dit alles nauwelijks invloed.

G.J. van Bork

Gerard Groeneveld, Nieuwe boeken voor den nieuwen tijd: uitgeverij De Amsterdamsche Keurkamer 1932-1944, 's-Gravenhage, Sdu, 1992.208 p., geïll. ISBN 9012080118. f 35,-.

In de afgelopen zeven jaar is er op het gebied van de bestudering van de Nederlandse nationaal-socialistische letterkunde veel gebeurd. Er is (jammer genoeg) weinig belangrijks geschreven, er is (even jammer genoeg) veel onbelangrijks geschreven en er is (alweer jammer genoeg) ook veel nog niet geschreven. Maar wat misschien wel het belangrijkste is; er is in de loop van deze afgelopen zeven jaar enige duidelijkheid ontstaan over de richting die literatuurhistorici inslaan (in zouden moeten slaan) om dit onderzoeksgebied te lijf te gaan. Een en ander heeft te maken met de discussie die zo'n tien jaar geleden door professor I.C. Bloms inaugurele rede met de provocerende titel In de ban van goed en fout in gang werd gezet. Blom stelde dat het voortdurende onderscheid maken tussen ‘goed’ en ‘fout’ (inzake onderwerpen uit de Tweede Wereldoorlog) wellicht zijn zinvolheid verloren had. Zou het niet zo zijn, betoogde Blom, dat er een dieper inzicht in de problemen van de oorlogstijd kan worden verkregen door de moreel-ethische invalshoek te verlaten? In zijn inleiding stelt ook Groeneveld deze zaak

[p. 197]

aan de orde en hij neemt een duidelijk standpunt in. Hij kiest de zijde van Blom en zijn boek is dan verder ook verstoken van de obligate sneren aan het adres van nationaal-socialisten. Wat is nu de centrale vraagstelling van Groenevelds boek? Hij heeft de geschiedenis van De Amsterdamsche Keurkamer, de uitgeverij van George Kettmann, willen reconstrueren. En waarom? Groeneveld geeft drie redenen hiervoor aan. Allereerst is er het feit dat Kettmann welbewust aan cultuurspreiding heeft willen doen, vervolgens is Kettmanns uitgeverij van belang omdat zij als nationaal- socialistische (en dus als ideologische) uitgeverij langer vóór dan gedurende de Tweede Wereldoorlog actief geweest is en tot slot wil Groeneveld de rol van de uitgever in het literaire proces weergeven.

Laten we in vogelvlucht aan de hand van Groenevelds werkwijze zijn boek eens bekijken. Allereerst dan die cultuurspreiding. In het interbellum was cultuurspreiding veeleer onderwerp van particulier initiatief dan van de overheid. Plaatst men hier het fenomeen ‘verzuiling’ naast, dan wordt het beeld duidelijk: iedere bevolkingsgroep (demografisch, sociaal of politiek geordend) zorgde voor haar eigen cultuurspreiding. Waarbij niet uit het oog mag worden verloren dat cultuurspreiding in dit kader betekent dat de eigen groep wordt geïnformeerd en niet zij die buiten de eigen leefwereld staan. Hoe verhouden Kettmanns uitgeversactiviteiten zich nu tot de geschetste context? Enerzijds tracht hij de leden van de eigen groep (dat zijn in den beginne overwegend leden van de Nationaal-Socialistische Beweging in Nederland; de NSB van Mussert) te informeren, voor te lichten en op te voeden met zijn uitgaven. Anderzijds onderkent hij het eventuele wervende en propagandistische karakter van zijn uitgaven wel degelijk. Uit Groenevelds boek blijkt dat Kettmann zich gedurende vrijwel de gehele periode dat zijn uitgeverij actief was, beklaagd heeft over de tegenwerking van andersdenkenden. In hoeverre kan men dan nog spreken van cultuurspreiding? En in hoeverre kan die cultuurspreiding dan geslaagd worden genoemd? Vragen waarop Groeneveld het antwoord schuldig blijft.

De tweede reden die Groeneveld aanvoer de om Kettmanns uitgeverij nader te bestude ren, was het feit dat Kettmann al sinds 1932 als (nationaal-socialistisch) uitgever actief was. Dit maakt Kettmanns uitgeverij inderdaad extra interessant, omdat zij daarmee de oudste Nederlandse nationaal-socialistische uitgeverij is. Ondanks hard en veel werken is Kettmann er overigens niet in geslaagd zijn uitgeverij dezelfde functie te laten verwerven voor nationaal-socialisten als bij voorbeeld De Arbeiderspers voor socialisten vervulde tijdens het interbellum. De grootte van de achterban zal hiermee te maken hebben gehad, evenals de tweeslachtige houding van de Nederlandse nationaal-socialisten tegenover het fenomeen cultuur. In geschriften van nationaalsocialisten komt men naast een felle afkeer en wantrouwen van cultuur tevens een verheerlijking van het culturele tegen. In dit klimaat zal Kettmanns uitgeverij tegen veel vooroordelen hebben moeten opboksen - en dus niet alleen buiten de eigen kring. Groeneveld maakt overigens duidelijk waarom Kettmann niet heeft kunnen bewerkstelligen dat zijn uitgeverij de meest prominente plaats in heeft kunnen nemen. Oorzaak hiervan waren de commerciële activiteiten van Mussert zelf, wiens uitgeverij NENASU de schatten verdiende die Kettmann natuurlijk graag zijn ei gen kant had zien opkomen.

Tot slot dan de rol van de uitgever in het literaire proces. Iedereen weet dat uitgevers daarin een buitengemeen belangrijke rol kunnen spelen. Ik wijs bij voorbeeld op de invloed van uitgever G. van Oorschot op diens auteurs en op G.A. Lubberhuizen die een soortgelijke rol speelde bij De Bezige Bij. Overige voorbeelden zijn er legio. Kettmann vervulde ook een dergelijke rol. Hij stimuleerde auteurs, zocht ze op, zette ze aan tot schrijven en probeerde zo een fonds op te bouwen waarin zowel hij als zijn auteurs zich zouden kunnen blijven herkennen. Van dit proces geeft Groeneveld stuk voor stuk de bouwstenen, in vele voorbeelden.

Groeneveld heeft aan zijn eigen opdracht voldaan. In zijn boek geeft hij de antwoorden op de vragen die hij zichzelf gesteld heeft, lammer genoeg stelt hij niet de vragen die naar mijn mening gesteld hadden moeten (of moet ik zeggen: kunnen?) worden aan het cor pus. Zo had ik graag wat meer gelezen over de invloed van Kettmanns uitgeverij in het bij zonder en (nationaal-socialistische) uitgeve rijen in het algemeen op hun lezerspubliek. Welke rol vervulden (nationaal-socialistische) uitgeverijen eigenlijk? Hoe beoogden zij die rol vorm te geven? En om nog een vraag te noemen: verschilden fondsopbouw, werkwij ze, doelstelling, uitgeverspolitiek en bij voor beeld marktbenadering van nationaal-socialistische uitgeverijen wezenlijk van die van

[p. 198]

niet-nationaal-socialistische uitgeverijen? En zo ja, waarom dan? Strikt chronologisch geeft Groeneveld de gebeurtenissen zodat wij van jaar tot jaar kunnen volgen wat er allemaal gebeurde met Kettmanns uitgeverij. Een gevolg van deze werkwijze is natuurlijk dat dwarsverbanden moeilijker aan het licht komen. Ik wijs in dit verband op Kettmanns uitspraak dat hij met zijn uitgeverij het nationaal-socialisme als cultuurstroming wenste op te vangen en te verbreiden. Wie, zoals Groeneveld, de chronologie als invalshoek kiest zal vanzelfsprekend minder oog kunnen hebben voor de temporele doorwerking van het onderzoeksobject. Toch bevat zijn boek veel belangrijks en interessants. Haast tussen neus en lippen door worden vele wetenswaardigheden vermeld die het langzaam groeiende beeld bevestigen dat de scheiding tussen ‘goed’ en ‘fout’ nooit de waterscheiding is geweest die velen er (na 1945) in zagen. Men leze de geschiedenis van IJ. Overwater, tot april 1945 werkzaam bij De Amsterdamsche Keurkamer en een maand (!) later al in dienst getreden bij de voormalige illegale drukkerij DAVID. Twee speldeprikken tot slot: had de uitgeverij Sdu niet even de moeite kunnen nemen de drukproef nauwgezet te corrigeren? Als gevolg van deze nalatigheid bevat het boek nu vele tientallen storende zet- en spelfouten. En had Groeneveld niet even kunnen vermelden dat het eerste hoofdstuk van zijn boek was voorgepubliceerd in De Boekenwereld? Voor iemand die met alle benodigde bibliografische acribie zoiets gecompliceerds als een uitgeversfonds weet te reconstrueren, was dit toch een kleine moeite geweest...

Nieuwe boeken voor den nieuwen tijd is een nuttige aanvulling op het onderzoeksgebied van de Nederlandse nationaal-socialistische letterkunde. Als eerste is Groeneveld er in geslaagd het terrein te verbreden door zich op (een gelukkig niet eens bij uitstek literaire) uitgeverij te richten. Hij reconstrueerde het fonds - een prestatie waar andere onderzoekers hem dankbaar voor zullen zijn. Toch blijft zijn boek een deelstudie: nuttig, niet van belang ontbloot en een verrijking van het vakgebied. Maar ik blijf hopen op die ene durfal die met een wijds armgebaar het gehele gebied zal omvatten en die het zal wagen generalistische uitspraken te doen die de Nederlandse nationaal-socialistische letterkunde (en aanverwante gebieden) in een breed Europees perspectief plaatsen.

Willem Huberts