De Boekenwereld. Jaargang 9

[p. 170]

Je bent eigenlijk een soort detective
Boeken op postzegels. In gesprek met G.W. Gijsbers
Lisa Kuitert

Boeken staan niet alleen maar in de kast. Wie in 1992 de tentoonstelling In het Licht van het Lezen bezocht, weet op wat voor onverwachte plaatsen boeken kunnen opduiken. Op de achtergrond van een portret als symbool van waarachtige geleerdheid, of in de handen van in zee ronddrijvende geloofshervormers, waar ze staan voor een afwijkende geloofsleer. Het aardige van die tentoonstelling was dat je er bekende schilderijen met andere ogen ging zien: voortdurend op zoek naar een boek of een lezer. Eenmaal het museum weer uit, zou het de moeite lonen die speciale blik vast te houden. Boeken blijken op nog meer onvermoede plaatsen een vaste stek te hebben. Op postzegels bij voorbeeld. G.W. Gijsbers, voormalig antiquaar te Arnhem, verzamelt ze. Reden voor De Boekenwereld om eens met deze collectioneur te gaan praten.

Boeken op postzegels. Frankrijk 1954.

Boeken en postzegels. San Marino 1991.

‘Ze noemden me in de zaak Meneer Boek. Ik was altijd al gek met boeken. Dus toen ik op een dag een artikeltje had gelezen in het Börsenblatt van 15 juli 1966, over “bibliofile Briefmarken”, dacht ik: dat wil ik ook. Dat artikel was van Heinz Patzer, een van de weinigen die dit soort postzegels verzamelt. In 1976 verscheen van Leona Rostenberg Bibliately, een catalogus



met postzegels waarop een boek voorkomt. Maar meer is er eigenlijk niet.

Voor zover ik weet, ben ik in Nederland de enige die uitsluitend dit postzegelmotief verzamelt. Er zijn wel meer verzamelaars die grafische motieven gekozen hebben. Bij voorbeeld drukpersen, verschillende soorten papier of bepaalde drukkersmerken zoals de griffioen. Maar dat is natuurlijk toch iets anders dan alleen maar “het boek”. Er is inmiddels een vereniging opgericht van mensen die het motief “papier en druk” verzamelen. In 1984/85 hebben we met deze groep een tentoonstelling ingericht in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. De bijbehorende catalogus, Boeken op postzegels, was samengesteld door Jan F. Glatz, onze veel te vroeg overleden “eerste voorzitter”. De vereniging “motiefgroep Papier en Druk” geeft ook een eigen blad uit, Druck Doende heet dat. Het zijn vooral drukkers die dit soort zegels verzamelen, een enkele uitgever ook. Maar weinig boekhandelaren. Waarom? Dat kan ik

[p. 171]

niet verklaren. Het is natuurlijk drukkunst op de millimeter, dat wel. Deze serie is een mooi voorbeeld daarvan. Het waren de eerste zegels die ik heb aangeschaft. Ze werden op 3 mei 1966 uitgegeven. Dat was ter gelegenheid van de herdenking van Gysbert Japicx, een Friese dichter die leefde van 1603-1666. In 1966 vierde ook de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde haar 200-jarig bestaan, waardoor deze reeks van zomerzegels werd ontworpen. Eigenlijk paste alleen de zegel van 10 + 5 cent in mijn collectie, maar de andere heb ik in een schaduwalbum ondergebracht.’

Hoe groot is uw collectie?

‘De collectie telt inmiddels zo'n 3 à 4000 zegels, en er komen er jaarlijks zo'n 60 à 100 bij. Er bestaan catalogi, bij voorbeeld van Michel, waarin alle nieuw verschenen postzegels worden beschreven of afgebeeld, en die kun je dan bestelllen. Michel heeft contact met alle postagentschappen over de hele wereld. Maar in

10c + 5: opengeslagen boek, inktpot en ganzepen als symbolen der Dichtkunst.

12c + 8: handschrift van Gysbert Japicx, fragment van het gedicht ‘Wobbelke’ (Bodleian Library, Oxford)

20c + 10: roman van de Ridder Walewein, ca. 1200 (Arthur-roman, Hs. in de Bibliotheek van de Maatschappij).

25c + to:‘Ferguut’ (Arthur-roman ca. 1250. Hs. eveneens in de Bibliotheek van de Maatschappij)

40c + 20: drukkerij ca. 1550. Houtsnede van onbekende meester.

Eerste catalogus van het beroemde veilinghuis: Harmers of London Stamp Auctioneers Ltd., New Bondstreet 41.

Het boek als postzegel. Liberia 1909.

die catalogus wordt geen rekening gehouden met verzamelaars van het motief ‘boek’, dus dan moet je soms wel heel precies zoeken. Je bent eigenlijk een soort detective. Deze Liberiaanse postzegel bij voorbeeld, daar moet je echt van weten dat er een boek op staat, anders kijkje er zo overheen.

Behalve in Michel kijk ik ook altijd in Het stokpaardje, dat is een Nederlands blad voor postzegelverzamelaars. En vroeger ging ik ook wel naar veilingen. Harmers uit Londen, dat is een hele grote, maar in Nederland zijn er ook wel postzegelveilingen. Het is alleen een beetje duur, vind ik. En de meeste oude heb ik nu wel.

Het is gek, sommige zegels zijn heel kostbaar, maar de verzameling als geheel is niets waard. Want niemand verzamelt dit. Je moet er toch een beetje gek voor zijn. Het zou daarom leuk zijn als na mijn dood de verzameling wordt bijgehouden. Ik heb de collectie vermaakt aan het Museum van het Boek. Dat is testamen-

[p. 172]

Losse lettertypen ca. 1234. Noord-Korea 1959.

Drukblok 12de eeuw. Zuid-Korea 1962/63.

Koreaans alfabet. Zuid-Korea 1962/63.

Aldus Manutius, Anton Koberger en Joh. Frobenius komen niet op postzegels voor. Plantijn wel, uiteraard op Belgische postzegels.

Eerste boek gedrukt op Cuba, in Havana 1723. Cuba 1957.

350ste sterfdag van Ivan Fedorov. Rusland 1934.

420 jaar boekdrukkunst in Rusland. Rusland 1983. Midden: Mao deelt het Rode Boekje uit. Volksrepubliek China 1967. Rechts: Marx ‘Das Kapital en Engels’ Manifestvan de communistische partij. Albanië 1968.

tair vastegelegd en ik heb zelfs een bedrag uit de nalatenschap bestemd voor het bijhouden van de verzameling. Maar of dat ook zal gebeuren, dat weet je natuurlijk niet. Ze kunnen er toch moeilijk iemand speciaal voor aanstellen.’

Hoe heeft u al die zegels geordend?

‘Mijn collectie zit in mappen met een bepaald thema. De verzameling is dus op onderwerp gerubriceerd. Die ordening is in zekere zin een afspiegeling van de onderwerpen waar je als boekhandelaar mee in aanraking komt. Het album is het magazijn waar je de zegels in stalt. Het eerste “magazijn” is getiteld “Wetenswaardighedenrond het Boek”. Op grond daarvan zou je de geschiedenis van het boek kunnen schrijven. Ieder land bij voorbeeld heeft zo z'n eigen herdenkingszegel van de “uitvinding” van de boekdrukkunst. Je ziet daaraan dat het ene land vroeger dan Gutenberg, het andere later dan Gutenberg met losse letter ging drukken. In Korea herdacht men in 1959 dat al in 1234 de boekdrukkunst daar was uitgevonden. Maar in Cuba werd pas in 1723 het eerste boek gedrukt. Dat was een prijzencatalogus voor medicijnen, zoals ook op de postzegel is afgebeeld.

Een ander thema is het boek in relatie tot “Universiteiten, studenten, scholen en wetenschappen”. Bij voorbeeld jubileumzegels van universiteiten. Daar staat heel vaak een boek bij afgebeeld, bij voorbeeld in het logo van een universiteit. Ik heb ook een rubriek “Opvoeding, onderwijs en cultuur”. Nee, dat overlapt elkaar niet, het is echt iets anders. Dat zie je direct. Daarin komen de zegels die - om maar eens wat te noemen - zijn uitgegeven ter gelegenheid van een alfabetiseringscampagne. Daar wordt vaak een boek bij afgebeeld. Andere rubrieken zijn “Taal- en letterkunde”, “Recht, grondwetten, verdragen” en natuurlijk “Religieuze onderwerpen, bijbels”, want dat is een enorme hoeveelheid hoor. Er zijn mensen die alleen maar het motief bijbels verzamelen.

Op een gegeven moment viel mij op dat de postzegels uit de communistische landen, China en Rusland met name, heel vaak met een boek zijn opgesierd. Daar heb ik toen ook een rubriek van gemaakt, “Communisme en socialisme”. Deze twee Russische zegels zijn uitgegeven ter herdenking van Ivan Fedorov die

[p. 173]

rond 1560 in Rusland de boekdrukkunst invoerde. Die Fedorov was door Hans Missenheim, een Duitse drukker, opgeleid, meer dan honderd jaar na Gutenberg dus.’

Waarom gebruiken die communistische landen zo vaak een boek op hun zegels?

‘Ik heb wel eens het idee dat hoe eerder

Het eerste met Griekse karakters gedrukte boek van Konstantin Laskaris, verschenen in Milaan 1476. Griekenland 1976.

Het eerste in Finland gedrukte boek: ABC-boek van M. Agricola, 1543. Finland 1982.

Tentoonstelling van Arabische boeken. Libië 1975.

in een land de boeken verboden zijn, des te vaker ze op postzegels terecht komen en des te meer ze er dus propaganda voor maken! Dat begrijp je eigenlijk niet, hoe dat zit. Kennelijk zagen ze boeken dan toch als een cultuuruiting, hoewel ze er niets van moesten hebben. Maar waarom? Dat heb ik me nooit afgevraagd. Het omgekeerde komt trouwens ook voor. Want een land als de Verenigde Staten heeft maar heel weinig zegels met boeken erop. Terwijl ze daar toch veel meer lezen en mógen lezen. Het boek op ‘communistische’ zegels vervult wel een heel specifieke rol. Want het gaat vaak om het rode boekje van Mao, het groene boekje van Khadaffi, het rode boekje van Marx. Er wordt bij voorbeeld een spreuk van Mao afgedrukt en dan zie je op de achtergrond het rode boekje waar de spreuk uit gehaald is. Er zijn verschillende reeksen van dat soort zegels uitgegeven. Die wil ik dan allemaal hebben.

Hoewel, er zijn grenzen natuurlijk. Je hebt van die kleine rotlandjes zoals Granada; daar woont geen mens. Maar die geven hele rissen zegels uit met planten of vogels. Speciaal voor de motiefverzamelaars. Ik zie ze in Michel staan, bladzijden vol. zo'n reeks kost dan over de 100 Mark! Dat is absolute onzin, voor zo'n landje en ik doe daar dus niet aan mee. Maar gelukkig hebben ze in Granada “het boek” nog niet ontdekt!’

Is er een ontwikkeling te zien in die 25 jaar dat u postzegels met boeken verzamelt? Verschijnen er nu meer dan vroeger of juist minder, of zien ze er anders uit?

‘Dat kun je niet zeggen. Het is wel zo dat zegels met boeken erop vaak beter verzorgd zijn, in grafisch opzicht, dan andere zegels. Dat zie je aan deze Zweedse

Vijfhonderd jaar boekdrukkunst in Zweden 1583-1983- Zweden 1983.

[p. 174]

Poststempel Genève 1 april 1987. ‘Salon du Livre’. Onder: Firmastempels altijd rood.

zegels. Prachtig zijn die. De Zweden zijn daar sowieso goed in, al loopt het wel wat terug de laatste tijd.’

Wijken de zegels met boeken erop misschien af wat de frankeerwaarde betreft?

‘Nee, het zijn hele gewone frankeerzegels. Er zijn natuurlijk wel bijzondere bij, kinderzegels of zegels ter bestrijding van analfabetisme. Ik verzamel trouwens ook stempels waarop een boek is afgebeeld want die horen er ook bij, vind ik. De stempels van de posterijen, zoals deze Zwitserse, die zijn altijd zwart, terwijl firmastempels, die ik ook verzamel meestal rood zijn, zoals deze van de firma Brouwer & Zoon. Die firmastempels zitten in een aparte afdeling, twee dozen vol.

Mijn criterium is: het boek moet op de zegel of in het stempel zijn afgebeeld. Dus een ansichtkaart of een postzegelboekje hoort eigenlijk niet in de collectie. Maar ja, het is leuk hè, dus ik wil ze toch wel hebben. Deze vliegende postzegel, een grapje van de Deense posterijen, dat

Postzegelboekje Denemarken 1983 met “postzegelgrap” no. 9 van Holger Philipsen.

vind ik gewoon aardig. En deze kaart van Gutenberg, dat is een zogenaamde maximumkaart. Daar zie je op de voorzijde de afbeelding die in de postzegel in het klein is afgebeeld. In postzegelkringen is dat lang omstreden geweest, of dat er nu bijhoort of niet. Want men vond het maakwerk, omdat de zegel nu eenmaal op de andere kant geplakt moet worden. Inmiddels is zo'n maximumkaart overigens wel geaccepteerd. Deze is afgestempeld in het Amerikaanse plaatsje Guttenberg, genoemd naar de uitvinder wiens naam overigens door dat blad De Boekenpost consequent met een umlaut wordt gespeld! Gütenberg!

Band van het Gouden Evangelium van Echternach, uitgevoerd in ivoor en omringd door goud en edelstenen. Het boek is te zien in het Germanisches Nationalmuseum, Nurnberg. Luxemburg (bloc) 1974.

[p. 175]

Ik heb nog een concessie gedaan, ooit, toen ik besloot postzegels te verzamelen waarop spaarbankboekjes zijn afgebeeld. Dus niet het sparen, nee, het spaarbankboekje. Welbeschouwd zijn dat geen boeken, maar ik vond het toch aardig. Een grote collectie is dat, een album vol. In 1981 bestond de Rijkspostspaarbank 100 jaar en daar omheen werd door de PTT een tentoonstelling georganiseerd. Toen heb ik mijn verzameling “spaarbankboekjes” ingezonden en daar won ik een prijs mee. Een vaas, van Anne van der Waerden.’

De catalogi zelf op een postzegel afgebeeld. Koninkrijk Jemen 1968.

Welke postzegel zou u nog graag willen hebben?

‘Dat weet ik niet. Ik heb wel van alle postzegels met een boek erop - ook die ik niet heb- een beschrijving in een kaartsysteem. Daarvoor moest ik vier dikke catalogi doorwerken. Als er toch nog leemtes in mijn collectie zijn - en dat kan eigenlijk niet missen- dan weet ik dat gewoon niet. Ik heb nog wel een zoeklijst en soms krijg je wel eens een aanbieding. Dit boekje is heel zeldzaam. Ik kreeg de aanbieding van een Belg die het in Parijs had gekocht. Dat zal me zo'n 400 gulden hebben gekost. Omdat ik het thema “Encyclopedieën en naslagwerken” verzamel, wilde ik het toch graag hebben. Maar zulke dingen doe ik niet vaak hoor.’

Welk thema is u het dierbaarst?

‘Dat is een gewetensvraag. De “geschiedenis van het boek”, dat is denk ik wel zo'n beetje mijn lievelingsthema. Van huis uit ben ik antiquaar en boeken zijn nu eenmaal mijn grote liefde. Ik verzamel

Gutenberg toont Prins Adolf II van Nassau de eerste bladen van de Bijbel, ca. 1452. Maximumkaart met het stempel Gultenberg(Iowa, U.S.A.) Oct.2,1952. Dit plaatsje was gesticht door Duitse immigranten na de revolutie van 1848.

Postzegelboekje met reclame voor de grote 6-delige Larousse. Carnet de 20 timbres-postes à fr. 0,65, avec la date21/4/1938. (Yvert Carnets no.I 10)

[p. 176]

Association Internationale de Bibliophilie. Monaco 1982.

Man jaagt op boek. Rioe-Kioe 1968.

De bibliofiel. Naar een schilderij van de Spaanse schilder Solana. Spanje 1972.

ook uitgeversbanden, liefst lin nen, van Nederlandse uitgaven uit de jaren 1920-1940. Ik heb er een hele kast vol van en houd ze in een kaartsysteem bij. Hele gekke dingen zitten er tussen, ook schoolagenda's en zo. Maar ik ben nog niet zo gek daarmee als die man uit Tilburg. Dat was iemand die ik gekend heb, en die als zijn vrouw hem 25 gulden meegaf om naar de bakker te gaan, terugkeerde

V.l.n.r.: In Mexico werd het eerste Amerikaanse boek gedrukt in 1539: de Doctrina Christiana. Op postzegels herdacht in 1939 en 1989.
In Peru herdacht men de Doctrina Christiana uit 1584 in 1985. Ook in de Philippijnen aandacht voor de Doctrina Christiana, uit 1593. Herdacht in 1949.

met een tas vol boeken. Zonder brood! Zo ben ik niet, er zijn nog zoveel andere leuke dingen te doen.

Onlangs ben ik begonnen met het schriftelijk volgen van colleges bij professor Braches aan de Universiteit van Amsterdam. Want je denkt wel eens bij jezelf: wat weet je er nu van? Dat is gek hoor. Je weet niets van postzegels, je weet niets van boeken, terwijl je er je hele leven in hebt doorgebracht. Maar je weet niks.’