De Boekenwereld. Jaargang 9

Berichten

Andermaal De brave Hendrik

Na de welkome en waardevolle aanvulling van Dick Welsink (Boekenwereld 9 (1992) 1) op mijn artikel over De brave Hendrik (8 (1992) 4) kan ik nu, dankzij de oplettendheid van Jos van Waterschoot, ook nog een nieuw gegeven aan mijn relaas toevoegen. Voor mijn eerste bijdrage heb ik gebruik gemaakt van stukken die berusten in de Bibliotheek van de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels. Daarbij heb ik echter over het hoofd gezien dat in de map prospectussen van P.R.

P.R. Otto, de tweede uitgever van De brave Hendrik (Collectie Bibliotheek Vereeniging; foto UB Amsterdam).

Otto, de tweede uitgever van De brave Hendrik, zich nog een tot dusverre niet geregistreerde druk van dit kinderboek bevindt. Het gaat hier om de 46ste druk, in 1865 bij de bovengenoemde P.R. Otto te Amsterdam verschenen. In mijn eerdere artikel heb ik gezegd dat de 32ste druk uit 1858 en ook nog de

Titelpagina van de onlangs aangetroffen druk van De brave Hendrik (Collectie Bibliotheek Vereeniging; foto UB Amsterdam).

[p. 160]

42ste druk uit 1862 door Otto van hetzelfde zetsel zijn vervaardigd. Ik kan daar nu aan toevoegen dat ook de 46ste druk van hetzelfde zetsel is gedrukt. Het bijzondere van het nu gevonden exemplaar van de 46ste druk is dat het hier gaat om het uitgeversexemplaar, dat is gebruikt als kopij voor de volgende druk. Op

Ten behoeve van de volgende druk wordt onder meer een drukfout verbeterd (Collectie Bibliotheek Vereeniging; foto UB Amsterdam).

een aantal plaatsen zijn namelijk door of in opdracht van de uitgever met de pen correcties aangebracht. De eerste overgeleverde druk waaraan te controleren valt of de correcties ook geëffectueerd zijn, is de 50ste, verschenen in 1867 bij Otto, en bewaard ter Universiteitsbibliotheek van Amsterdam. Deze druk is, zoals ik in mijn vorige artikel al heb vermeld, van nieuw zetsel geproduceerd. Inderdaad blijken de meeste correcties in deze druk te zijn opgevolgd. De varianten zijn in een aantal categorieën te verdelen. Ten eerste interpunctievarianten, bijvoorbeeld het toevoegen van uitroeptekens als Hendrik tot de Heer bidt, of het vervangen van komma's door puntkomma's. Ten tweede komt hier en daar een taalkundige of stilistische verbetering voor; mits dat wordt mits, zal wordt zult, vraagde wordt vroeg, daarvan wordt daarover. Ten derde is de tekst op een enkele plaats wat gemoderniseerd. In mijn voorgaande stuk heb ik gemeld dat het muntstuk zesthalf na de invoering van het decimale stelsel is veranderd in kwartgulden. In de 50ste druk is de kwartgulden veranderd in kwartje. Ten vierde is een drukfout verbeterd, die in alle tot dan toe bij Otto verschenen drukken (voor zover overgeleverd) voorkomt, maar niet in de laatste bij Du Mortier en Zoon verschenen druk die ik onder ogen heb gehad (de 25ste uit 1853). Als Maria haar pop op serviesgoed

A.E.C. van Someren, de derde uitgever van De brave Hendrik (Collectie Bibliotheek Vereeniging; foto UB Amsterdam).

heeft laten vallen, bekijft haar moeder de dienstmeid, maar de dienstmeid wil de ware schuldige niet aanwijzen: ‘Maria had nu ook wel kunnen zwijgen; want hare moeder had op haar vermoeden; doch dit kon zij niet.’ Dit is geworden: [...] ‘want hare moeder had op haar geen vermoeden’ [...]. In alle bovengenoemde gevallen is de druk van 1867 veranderd overeenkomstig de met de hand gecorrigeerde tekst in de druk van 1865.

Dit is echter niet het geval bij de laatste categorie varianten, de spellingvarianten, waardoor in de handschriftcorrecties de spelling wordt geconformeerd aan de nieuwe spelling van De Vries en Te Winkel, bijvoorbeeld: mooije wordt mooie, vrolijk wordt vroolijk, mogt wordt mocht, zamen wordt samen. In het overgeleverde exemplaar van de druk van 1867 blijft mooije echter ongewijzigd mooije, etc. In mijn eerste artikel heb ik vermeld dat bij de fondsveiling van Otto in 1867 exemplaren zijn verkocht in de oude en in de nieuwe spelling van één of meer drukken. We mogen dus aannemen dat Otto nà de 46ste druk van

[p. 161]

1865 is begonnen met het uitbrengen van edities in de oude en de nieuwe spelling, en dat hij bovendien de tekst hier en daar wat heeft aangepast, omdat er toch van nieuw zetsel gedrukt zou worden. Het exemplaar van de editie uit 1867 bevat dus wel de interpunctie- en tekstvarianten, maar niet de spellingvarianten. Het is te hopen dat nog eens een exemplaar ter tafel komt van een bij Otto verschenen druk in de nieuwe spelling.

L.G. Saalmink

Eersame gonstige zeer discrete Heer...

Willem Silvius, de eerste Leidse Academiedrukker, die werkzaam was te Leiden van 1577 tot zijn dood in 1580, schreef dit in de aanhef van een brief die begin november ontdekt werd inde Bibliotheek van de Koninklijke Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels. Voorwaar, een bijzonder document, want tot nu toe was er slechts één brief bekend van Silvius' hand en die berust in Leiden. De brief is gedateerd 4 september 1579 en is gericht aan Floris Tijn, die hij met ‘Raedt ende Pensionaris der Stadt van Utrecht’ aanspreekt.

Wie was Willem Silvius? Hij werd geboren als Willem Verwildt te 's-Hertogenbosch rond 1520. Vermoedelijk heeft hij in zijn jeugd een opleiding genoten als drukkersleerling, want in 1559 duikt hij in Antwerpen op waar hij zich in 1561 laat inschrijven als drukker en boekverkoper bij het St. Lucasgilde van de stad. Antwerpen was toentertijd hèt drukkerscentrum van Noord-Europa en we vinden er in die tijd dan ook bijvoorbeeld iemand als Plantijn. Nog vóór zijn inschrijving als lid van het gilde werd hij al benoemd tot ‘Typographus Regius’ van de Spaanse koning en zijn toetreden tot het gilde zal weinig problemen hebben opgeleverd. Silvius moet in een soort van concurrentiestrijd geraakt zijn met Plantijn, want vanaf Silvius' vestiging in Antwerpen bestrijden de twee drukkers elkaar als het aankomt op het leveren van mooi drukwerk en het verwerven van hoge functies. Plantijn won uiteindelijk de strijd, nadat Silvius in het gevang raakte vanwege vermeende betrokkenheid bij de Beeldenstorm, en nam in 1570 de functie van ‘Typographus Regius’ van Silvius over. De verdenking van betrokkenheid bij voornoemde kwestie en het feit dat de firma Silvius veel schulden had, zal bij deze wisseling van de wacht ongetwijfeld een rol hebben gespeeld. Aanvankelijk schikte Silvius zich in zijn hoe danigheid van tweede drukker van de stad, en kostte het hem al genoeg moeite het hoofd boven water te houden. Maar toen hem het Academiedrukkerschap van Leiden werd aangeboden door de Staten van Holland, na bemiddeling van zijn vriend de geleerde Janus Douza, koos hij eieren voor zijn geld. Hij aanvaarde de functie in 1577, maar vertrok nog niet onmiddellijk naar de universiteitsstad. Vermoedelijk heeft hij de eerste paar jaar zijn zoon Carel het filiaal van drukkerij Silvius te Leiden laten bestieren, want tot 1579 verschenen er boeken uit zijn drukkerij in Antwerpen. Vanaf halverwege 1579 leefde en werkte hij echter te Leiden, waar hij een jaar later reeds overleed, een haast failliete boedel aan zijn vrouw en kinderen nalatend.

Dan nu de brief. Zoals gezegd stamt ze uit september 1579 en is ze geschreven te Leiden. Silvius moet de brief dus kort na zijn vestiging

[p. 162]

in de Sleutelstad hebben geschreven. De brief is gericht aan een hoge functionaris uit Utrecht, Floris Tijn dus. Silvius spreekt erin onder meer over een request ‘...beroerende tcontrefeitsel der Stadt Utrecht’ dat hij aan Tijn wenst te overhandigen. Het handelt waarschijnlijk over een boek aangaande Utrecht. Kort daarvóór heeft hij van Staatswege, de Staten van Holland in dit geval, de ‘sommiere verclaringe’ gedrukt en op 24 augustus gepubliceerd, in opdracht van Mr. Paulus Buys. De te drukken tekst uit Utrecht heeft met die ‘verclaringe’ iets te maken, want Silvius geeft te kennen ze gezamenlijk met nog enkele andere teksten te willen drukken. De gehele brief is eigenlijk een poging om een afspraak te maken met Tijn om de Utrechtse tekst spoedig in handen te krijgen, omdat hij op reis moet naar het ‘Noordquartier’.

De voorkant van de brief bevat de hierboven in het kort weergegeven tekst. Op de achterkant is het adres genoteerd en staat onderaan in de hoek, ‘den bode eenen stuver’.

De brief is afkomstig uit de verzameling handschriften van A.D. Schinkel, zelf ooit boekhandelaar, maar meer bekend als verzamelaar van oude documenten en auteur van enkele historische werken over de boekgeschiedenis. De brief van Silvius is terug te vinden in de veilingcatalogus van Schinkels collectie uit 1864 onder het nummer 378. Na zijn dood in 1864 is het schrijven in bezit gekomen van de Vereeniging met de lange naam via R.W.P. de Vries, de latere bibliothecaris van de Vereeniging. Hij kocht het epistel voor f 1,75! Sinds dat jaar wordt de brief bewaard in het Prospectussen & Personalia-archief dat thans, met behulp van de computer, ontsloten wordt, waarbij nog vele schatten tevoorschijn zullen komen.

Jos van Waterschoot

‘Gezellig lezen’ in Nederland

In cafés treft men ze wel eens aan, de ‘neutraal’ ingebonden tijdschriften van de leesportefeuille. Meestal beduimeld, soms nieuw. In ieder geval vaak verrassend, omdat wie slechts naar binnen ging voor een kopje koffie, weer buiten komt met een hoofd vol wetenswaardigheden over het Britse Koningshuis.

Niet iedereen zal beseffen dat de leesportefeuille (net als de huwelijksperikelen overzee) een lange traditie kent, al was het dan onder een andere naam. In de achttiende eeuw sprak men afwisselend van een leesgezelschap, leesgenootschap, leescirkel, leessociëteit of leescollegie. Dat klinkt wat deftiger, en dat was het ook, maar het principe was hetzelfde. De leden van het gezelschap betaalden contributie, waarvan gezamenlijk boeken en tijdschriften werden gekocht. Vervolgens circuleerde de lectuur onder de deelnemers. En van tijd tot tijd werd er vergaderd, zodat de gezelligheid niet ontbrak.

Er moeten honderden van dit soort gezelschappen hebben bestaan, niet alleen in de achttiende eeuw maar ook daarna. Slechts van enkele is een archief bewaard gebleven. Het zijn vaak studenten die ten behoeve van doctoraalscripties dit soort archieven uitpluizen. De scripties verdwijnen in een la en meer horen we er niet over. Dat is jammer, want uit de spaarzame wél gepubliceerde artikelen, blijkt dat we hier met een buitengewoon interessante bron te maken hebben. Die indruk werd weer eens bevestigd toen in 1992 Concordia. Een Veenendaals Leesgezelschap 1858-1943 verscheen, geschreven door W. van den Berg (géén student, maar hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam). Zijn onderzoek is gebaseerd op een drietal bewaard gebleven notulenboeken. Concordia is uitgegeven door de Stichting Bibliotheek Veenendaal, Postbus 5, 3900 AA Veenendaal, en kost f 10,- (excl. verzendkosten).

De 31 Pagina's die het boekje telt, geven een beeld van een doorsnee-leesgezelschap, dat bestond uit de beter-gesitueerde en goed opgeleide burgerij van Veenendaal. Vrouwen konden ook lid worden. Van den Berg besteed aandacht aan de statuten en reglementen, aan de financiën, vergaderingen en de samenstelling van het ledenbestand. In een Bijlage zijn de namen en beroepen van alle traceerbare leden van ‘Concordia’ tussen 1858 en 1943 opgenomen. Van den Berg merkt naar aanleiding daarvan op dat het gezelschap democratiseert: de middenstand rukt op.

Uiteraard komen ook de roulerende boeken ter sprake. In dat opzicht was men vrijzinnig-liberaal. Multatuli werd aangeschaft, en zelfs probeerde men een jaar lang De nieuwe gids te waarderen maar dat bleek vruchteloos. Tijdschriften, vooral humoristische, vielen overigens steeds meer in de smaak, maar het leesgezelschap zelf werd minder populair. Sommige leden stapten misschien over naar het café met de leesportefeuille. Anderen kozen voor de Openbare Bibliotheek of de ongezellige Boekenclub. Is het soms met het gezel-

[p. 163]

lige lezen gedaan in Nederland?

Dat blijkt allerminst het geval. Want ook buiten de cafés gonst het van gezellige leesactiviteiten. Op zoek naar hoger honing zijn vandaag de dag talloze leeskringen, poëzieclubjes en literaire genootschappen actief. Dat kan opgemaakt worden uit een zojuist verschenen Handleiding voor Leeskringen, uitgegeven door het nblc. Op een congres over leeskringen in 1991 kwamen vijfhonderd begeleiders en deelnemers van dit soort clubs bijeen. De lezingen van dat congres zijn in de Handleiding opgenomen.

Jef van Gool geeft een aantal praktische tips en benoemt verschillende typen van de hedendaagse leesclubs, waarvan de ‘wilde leeskringen’ bepaald tot de verbeelding spreken. Dick Welsink maakte een lijstje van de ‘literaire genootschappen’, die zich vandaag de dag niet zozeer bezig houden met eigen werk, maar zich geheel richten op het werk van één schrijver. Bekend is de Vestdijkkring, maar dat ook Herman de Man, A.M. de Jong, Lou Salomé, Samuel Beckett en Dickens hun eigen genootschap hebben is toch opmerkelijk. En wie op het congres aanwezig was, zal in ‘Concordia’ meteen een voorzaat hebben herkend. Want over de geschiedenis van de leesclubs werd door Marita Mathijsen een lezing gehouden, die in de bundel is opgenomen. Haar bijdrage doet toch wel een beetje naar vroeger verlangen, toen de clubs nog een klinkende naam hadden, zoals ‘Tot aankweeking van vriendschap’, ‘De leeslust scherpt het brein’ of ‘Verzet de oude palen niet’. Mensen met een soortgelijke heimwee zouden het eens kunnen proberen in Heiloo, waar de in 1793 opgerichte ‘Leeslust baart kunde’ nog altijd bestaat. Handleiding voor leeskringen is te bestellen bij het nblc, postbus 93054, 2509 AB Den Haag, en kost f 14,50 (excl. verzendkosten).

Lisa Kuitert

Schriftelijke nalatenschap van Fokke Sierksma geïnventariseerd

De Koninklijke Bibliotheek verwierf door een schenking in september 1987 de literaire en wetenschappelijke nalatenschap van de theoloog en literator Fokke Sierksma. Het grootste gewicht van de collectie ligt in de reeks nagelaten manuscripten. Dossiermappen vol aantekeningen, literatuurlijsten, schema's en ontwerpen voor onderzoek, concepten en afgeronde studies. Aantekeningen over de poëzie van A. Roland Holst, D.A. Tamminga en J.C. Bloem, studies over het stierengevecht, Picasso en Goya, Eskimo's en Indianen, haargedrag en seksualiteit, apen en mode, liggen te wachten om uitgegeven of tenminste gelezen te worden.

Sierksma begon in 1936 zijn studie theologie aan de universiteit van Groningen en in die tijd publiceerde hij ook zijn eerste gedichten. In de oorlogsjaren raakte hij betrokken bij het verzet en was hij mede-oprichter van het ondergrondse literaire tijdschrift Podium. Na de oorlog behaalde hij zijn doctoraal en in 1950 promoveerde hij cum laude op een proefschrift waarin hij de godsdienstfenomenologie psychologisch benaderde. Een jaar later werd hij benoemd als wetenschappelijk medewerker aan de theologische faculteit van de Leidse universiteit. Inmiddels bleef Sierksma zowel literair als wetenschappelijk werk publiceren, waarmee hij landelijke bekendheid verwierf. In 1973 werd Sierksma aan de universiteit van Leiden benoemd tot hoogleraar in de geschiedenis der godsdiensten in het algemeen en de fenomenologie van de godsdienst.

Sierksma's nalatenschap bevat de overblijfselen van de arbeid van een eigenzinnig en veelzijdig geleerde, die de aandacht van moderne onderzoekers verdient. Een hulpmiddel hierbij kan de onlangs verschenen Inventaris van de schriftelijke nalatenschap van Fokke Sierksma (1917-1977) zijn. Deze uitgave werd samengesteld door Ed van der Vlist en kost f 15,- (exclusief verzendkosten). Bestellingen richten aan: Koninklijke Bibliotheek, Postbus 90407, 2509 LK Den Haag, tel. [phone].