De Boekenwereld. Jaargang 9

[p. 150]

Uit de tijdschriften

Sinds vorig jaar bestaat het tijdschrift Eye, dat zeker aandacht verdient van de in het moderne boek geïnteresseerde lezers van De Boekenwereld. Dit drietalige, veelkleurige periodiek biedt een internationaal overzicht van nieuwe ontwikkelingen op het gebied van vormgeving en boekillustratie, waarvan het tijdschrift zelf meteen een specimen is. Door zorgvuldige layout is geprobeerd het tijdschrift leesbaar te houden, ondanks het feit dat het in drie talen verschijnt. Dat desondanks het vervolg van een artikel niet altijd even gemakkelijk te vinden is, is waarschijnlijk onvermijdelijk. Superbe foto's leveren een taalonafhankelijke bijdrage aan de artikelen. Die bestrijken het gehele terrein van het moderne boek: interviews met personen als Penguin-vormgever Alan Fletcher, een bespreking van het uiterlijk van een aantal toonaangevende ‘coffee-table’ - tijdschriften als Vogue, Fortune en I-D, aandacht voor nieuwe technieken als ‘Typo-Photo’ (een samensmelting van fotografie met grafische techniek, lettertypen en leesbaarheid), maar ook stukken over wat minder direct voor de hand liggende onderwerpen als de vormgeving van geld, aanplakbiljetten of Aidscampagnes bieden een breed zicht op de boekenwereld. Dit alles is op fraaie wijze vormgegeven. Zelfs de advertenties in Eye zijn ware kunststukjes!

De meeste aandacht gaat uit naar het modernere boek, maar dat betekent niet dat er geen oog is voor het verleden. Zo stond er in 1 (1991) 2 een artikel over over de St. Bride Printing Library in Londen. Doet de titel, ‘Temple of type’ je al bijna beslissen, de foto's maken het tot een vast voornemen: bij mijn volgende bezoek aan Londen staat deze instelling zeker op het programma (St. Bride Printing Institute, Bride Lane, Fleet Street, London EC₄Y 8EE). In datzelfde nummer een interview met Jan van Toorn, directeur van de Kunstacademie Jan van Eyk (Maastricht) over zijn ideeën over de betrokkenheid tussen vormgeving en maatschappij. ‘Vormgevers kunnen nooit neutraal zijn. Ze geven vorm aan het bericht.’ Deze uitspraak kenmerkt zijn werk. Hij streeft er niet naar neutraal te zijn, maar neemt in zijn ontwerpen duidelijk stelling. Een voorbeeld hiervan is de kalender van Mart Spruijt voor 1975/76: Nixon als bokser, en drie versies van een ontmoeting van Willy Brandt en Brezhnev onderbouwen het thema ‘afstand en verandering van perceptie’. Een ander bekend ontwerp van Van Toorn is het tijdschrift Museumjournaal waarvan ook afbeeldingen opgenomen zijn. In het daaropvolgende nummer, 1 (1991) 3, een gesprek met letterontwerper Gerard Unger met afbeeldingen van door hem ontworpen letters. Het laatste nummer dat ik zag, 2 (1992) 6, biedt onder andere een stuk over vier aan de Rietveld-Akademie afgestudeerde vormgevers: Melle Hammer, Armand Mevis, Linda van Deursen en Lex Reitsma, studenten van de hierboven al besproken Jan van Toorn. Als ‘Rietveld's children’ worden ze in de Nederlandse traditie geplaatst. Bij het zien van Reitsma's ontwerp voor de uitvoering Mazeppa door De Nederlandse Opera dringt een associatie met Piet Zwart zich onmiddellijk op.

Daarnaast biedt iedere aflevering recensies van tentoonstellingen en boeken over grafische vormgeving. Ook daarbij komt Nederland ruim aan bod. In het laatste nummer bijvoorbeeld een bespreking van de begin 1991 in New York gehouden tentoonstelling Graphic design and typography in the Netherlands. A view of recent work. Eye verschijnt viermaal per jaar wordt in Nederland verspreid door Bruil & Van de Staaij, Postbus 75, 7940 AB Meppel. issn 0960779X.

In Bookways, een ander mooi tijdschrift dat ik al eerder besprak, besteedt Tom Taylor aandacht aan de overgang van drukken met lood naar drukken met ‘plastic’. Werden de eerste twee nummers nog in lood gedrukt, vanaf het derde nummer (april 1992) wordt er bij de produktie gebruik gemaakt van fotopolymeer-platen, een techniek die ook gebruikt wordt bij het drukken van zwart wit afbeeldingen in plaats van cliché's. Deze werkwijze leverde een dermate goed resultaat dat zelfs iemand als Henry Morris op het verkeerde been werd gezet. Hij wist dat Bookways met fotopolymeer-platen gemaakt zou worden, maar toen hij het nummer in handen kreeg, dacht hij dat het uitgesteld was: het zag eruit of het met lood gedrukt was.

Taylor beschrijft hoe met de computer ontworpen letters door een bureau omgezet worden in een negatief dat vervolgens door een fotografische techniek overgezet wordt op een plastic plaat: door belichting verharden delen van de plaat, terwijl de onbelichte delen zacht blijven en uiteindelijk met warm water weggespoeld worden. Daardoor blijft een reliëf over dat voor drukken gebruikt wordt. De

[p. 151]

techniek is nog niet uitgekristaliseerd. Zo is niet duidelijk of en welke delen van het proces een donkere kamer vereisen en bestaat ook nog geen overeenstemming over de manier van drukken. Over het resultaat is Taylor zeer tevreden. Dat neemt niet weg dat er ook haken en ogen aan zitten: de aanloopkosten zijn nogal hoog en ook het plaatmateriaal is vrij kostbaar. Taylor spreekt de hoop uit dat deze kosten omlaag zullen gaan als de methode wat meer ingeburgerd is. Hij besluit zijn artikel met adressen van firma's die zich met deze techniek bezig houden, en met literatuur. De ondertitel van zijn tweede (en laatste) suggestie illustreert zijn bedoeling ‘Computers move the book arts into the twenty-first century’. In Nederland is het via de Stichting Drukwerk in de Marge mogelijk ‘polymeertjes’ te laten maken. Of drukkers die ook op deze manier gebruiken, voor het drukken van blokken tekst, weet ik niet.

Degenen die een dergelijke moderne techniek maar niets vinden, moeten vooral een ander tijdschrift opslaan: Bulletin 32 (zomer 1992) van de Printing Historical Society. Die vinden een medestander in Alan May. Onder de titel ‘Making “real” type: virtue regained’ doet hij verslag van een tweedaagse workshop. Wat dit verslag met name zo aardig maakt zijn de zeer gedetailleerde foto's waarop het hele proces van het ontstaan van een loden letter zichtbaar is. Het snijden van de stempel, het slaan van de matrijs en vooral de manier waarop die in de gietfles geplaatst wordt en vervolgens het gieten van het letterstaafje, zijn zeer informatief afgebeeld. Voor wie dit naar meer smaakt: twee jaar geleden verscheen een boek in ditzelfde genre, Das Schriftgiessen. Von Stempelschnitt, Matrizenfertigung und Letternguss, door Walter Wilkes (Darmstadt 1990) isbn ₃₇₇6203110. In 194 pagina's laat Wilkes de lezer zien hoe een letter ontstaat. Net zoals het bovengenoemde artikel met flink wat foto's die één en ander verduidelijken. Bovendien is het door de foto's uit gieterijen uit het begin van de twintigste eeuw een historisch monument van een bedrijfstak die met het sluiten van de afdeling lettergieten van Enschedé ook in Nederland tot geschiedenis is geworden.

Sinds mijn kennismaking met bibliofielen en bibliofiele boeken, schrijf ik geen naam meer in mijn boeken, en zeker niet met inkt. Ook het Ex Libris dat ik een aantal jaren geleden liet drukken, plak ik er niet meer in. Dat beschadigt het boek. Soms betreur ik dat wel eens. Want niet alleen mijn naam schreef ik er in, maar ook de datum, de winkel waar ik het kocht en soms ook de prijs. En dat kan na jaren wel weer leuk zijn: wanneer kocht ik dat boek, en voor hoe veel? Gelukkig blijken anderen al eeuwenlang absoluut geen problemen te hebben met het merken van hun boeken. In Philobiblon 36 (1992) 3 geeft Gottfried Mälzer aan de hand van afbeeldingen een historisch en systematisch overzicht van de manier waarop mensen duidelijk maken dat een bepaald boek hun eigendom is. Zijn oudste voorbeeld is een inscriptie van abdes Cuthswitha (zevende of achtste eeuw) in een vijfdeeeuws handschrift, het laatste een Ex Libris uit de twintigste eeuw. Daar tussen zitten allerlei voorbeelden. Vaak schreef men de naam van persoon of instelling in het boek. Maar ook door de band kan een eigenaar duidelijk maken dat het boek van hem is. Mälzer geeft een mooi voorbeeld van een halfleren band van een incunabel met daarin de initialen van het Benediktijner klooster Münsterschwarzach. En natuurlijk kon een adellijke heer of dame ook door het laten schilderen of drukken van een wapenschild duidelijk maken dat hem of haar het boek toebehoorde. Zelfs het bestempelen van de snede, zoals bij sommige bibliotheken gebeurt, is geen nieuwe vinding. Mälzer laat ons een prachtig voorbeeld zien uit de zestiende-eeuw. Aan de hand van de voorbeelden zet hij de verschillende vormen op een rij en biedt daarmee als inleiding op dit onderwerp een informatief artikel.

Tot slot nog een mededeling over twee tijdschriften die ik in een eerdere aflevering noemde, Aus dem Antiquariat en Buchhandelsgeschichte, beide bijlagen bij het Börsenblatt für den Deutschen Buchhandel. Tot en met 1991 waren dat losse, zelfstandige afleveringen die dan ook afzonderlijk gebonden en bewaard konden worden, zoals op de Koninklijke Bibliotheek gebeurde. Sinds 1992 zijn ze echter met het Börsenblatt meegebonden. Degenen die die tijdschriften willen raadplegen, bijvoorbeeld om de uitgebreide recensie over de tentoonstelling in Darmstadt, Landschaftszeichnungen der Niederländer, 16. und 17. Jahrhundert te lezen, moeten er dus op bedacht zijn dat ze - helaas - niet meer als zelfstandige publikatie te vinden en te raadplegen zijn, maar slechts als onderdeel van het zware, rommelige tijdschrift van de Duitse boekhandel, in dit geval het Börsenblatt für den Deutschen Buchhandel 159 (1992) 87.

Marieke van Delft