De Boekenwereld. Jaargang 9

[p. 66]

Vijftien pakketten catalogi teruggevonden
Nederlandse boekhandelscatalogi in Sint Petersburg^1.
Otto S. Lankhorst

Tijdens twee bezoeken aan Sint Petersburg, die nog plaatsvonden in de tijd dat de stad Leningrad heette, verrichtte ik aldaar naast andere werkzaamheden in twee bibliotheken het inventarisatiewerk voor een door Bert van Selm opgezet project van Ne derlandse boekhandelscatalogi.^2. De re sultaten van de eerste reis in december 1990 kon ik nog aan hem berichten en hij reageerde ondanks zijn ziekte met sti mulerende, enthousiaste woorden. In zijn dankwoord bij de uitreiking van de Menno Hertzberger Prijs op 6 februari 1991 wees hij er terecht op dat belangrijke verzamelingen in bibliotheken in Duits land, Polen, Hongarije, Rusland en Spanje nog bezocht moeten worden en ontsloten voor wat betreft Nederlandse uitgaven en in het bijzonder Nederland se boekhandelscatalogi. In de zomer van 1991 reisde ik voor een tweede bezoek naar Sint Petersburg. Zo koud als het in december was geweest, zo warm en drukkend was het op die zomerse dagen vlak voor de coup van de 19de augustus 1991. Ik kon het inventariseren van de ca talogi afronden en daarmee de belofte nakomen, gedaan tijdens mijn laatste bezoek aan Bert van Selm, die op 17 april overleed. De resultaten van de tweede reis berichtte ik aan dr. J.A. Gruys (Ko ninklijke Bibliotheek, Den Haag), die op verzoek van Van Selm de zorg voor het catalogi-project heeft overgenomen. Mijn aantekeningen zijn inmiddels in het databestand verwerkt door E. Hofland en H. de Kooker (Vakgroep Neder landse Taal- en Letterkunde, Rijksuni versiteit Leiden). In deze bijdrage volgt een korte presentatie van mijn vondsten in Sint Petersburg. Het onderzoek, waar Bert van Selm met zoveel enthousiasme aan werkte, wordt voortgezet.

Boekhandelscatalogi vormen een belangrijke bron voor de studie van zowel particuliere bibliotheken, bibliofilie en leescultuur (auctiecatalogi) als van de produktie van en de distributie onder de boekverkopers (fonds- en sortimentscatalogi). In zijn reeds bovengenoemd dankwoord omschreef Van Selm het onderzoek naar de catalogi als ‘de basis [...] voor een geschiedenis van de Nederlandse boekcultuur’.^3. Voor mijn studie naar de activiteiten van Haagse boekverkopers in de 18de eeuw ben ik sinds enkele jaren op zoek naar de door hen uitgegeven catalogi. Bij die zoektocht kwam ik vanzelfsprekend in contact met Bert van Selm. In de buitenlandse bibliotheken die ik bezocht, inventariseerde ik niet alleen de Haagse catalogi, maar eveneens voor zijn bestand die uit andere Nederlandse steden. Zodoende konden gegevens over interessante collecties Nederlandse catalogi in onder meer de University Library te Cambridge, de Öffentliche Bibliothek der Universität Basel, de Bibliothèque Nationale et Universitaire te Straatsburg en de Biblioteca Angelica te Rome^4. aan het databestand worden toegevoegd.

De Bibliothèque Nationale te Parijs was in voorgaande jaren voor wat betreft de ‘collection Q’ al wel in het Leidse bestand opgenomen. In de systematische indeling van de Bibliothèque Nationale bevat deze rubriek Q alle publikaties die betrekking hebben op bibliografie en boekwetenschap. Als ‘annexe’ van de rubriek Q is er de ‘collection Delta’. Dat deze nog zoveel nieuwe Nederlandse catalogi bevatte, was een aangename ontdekking. Vooral in het gedeelte afkomstig uit de collectie van Anisson-Duperron^5. bevindt zich een groot aantal unieke fonds- en magazijncatalogi van boekverkopers uit de Hollandse steden. Deze collectie is voor een deel afkomstig van Hyacinthe-Théodore Baron, de decaan van de Faculté de Médecine te Parijs, wiens veilingcatalogus uit 1788 boeiende nummers bevat, zoals: nr. 6358, ‘Catalogues de différentes Bibliothèques vendues à la

1. Deze bijdrage kwam tol stand met hulp van Everhard Hofland, die mijn aantekeningen voor het databestand van de boekhandelscatalogi met nauwgezetheid becommentarieerde en de gegevens in het bestand invoerde, waardoor ik een overzicht kon krijgen van unieke en reeds bekende exemplaren. Graag wil ik drie collegae uit Sint Petersburg hartelijk danken: mevr. Larissa Albilla, Vladimir Somov en Nicolaas Kopanev. Zonder hun hulp zouden bibliotheekdeuren gesloten zijn gebleven. Peter Moerkerk was zo vriendelijk de bij dit artikel afgedrukte foto's te maken in de Saltykow-Shchedrin Bibliotheek te Sint Petersburg.

2. Zie: B. van Selm, ‘Een nieuwe toekomst voor oud ‘handelsdrukwerk’. De bibliografie van Nederlandse boekhandelscatalogi gedrukt vóór 1801’, Open 22(1990), p. 335-339

3. B. van Selm, ‘Dankwoord’, Meta. Mededelingenblad voor Neerlandici 25 (1990/91), p. 99-103. Enigszins verkorte versie: De Boekenwereld 7 (1990/91), p. 150-151.

4. De catalogi van particuliere bibliotheken in de Bibliotheca Angelica werden op voortreffelijke wijze ontsloten door M.G. Ceccarelli in Vocis et animarum pinacothecae. Cataloghi di biblioteche private dei secoli XVII-XVIII nei fondi dell' Angelica, Roma 1990. Daarnaast is er echter nog een aantal fonds- en magazijncatalogi aanwezig, waaronder een tot nu toe onbekende catalogus van Joannes Maire uit 1639 (ZZ 22/9), van Reinier Leers uit 1706 (ZZ 22/12) en van Donato Donati uit 1703 (ZZ 8/20), achter welke naam zich ongetwijfeld de gebroeders Huguetan schuilhielden.

5. Volgens de ‘Introduction’ in deel 1 van de Catalogue générale des livres imprimés de la Bibliothèque Nationale, Paris 1897, p. L omvat de collectie Anisson-Duperron de nummers Delta 1 tot en met 7118. In 1795 werd de collectie voor de bibliotheek verworven tijdens de veiling van de bibliotheek van Anisson-Duperron. Vgl.: Catalogue des livres rares et précieux de feu le citoyen Anisson Dupéron, Paris 1795, p. 128, nr. 1366: ‘Recueil de différens Catalogues de livres au nombre de plus de 5000’ (Bibliothèque nationale, Paris (BNP): sign.: Res. pQ 721(1). De nrs. Delta 1-4149 zijn alfabetisch geordend op naam van de collectioneur of boekverkoper, de nummers 4150-7118 chronologisch. In dit tweede gedeelte bevinden zich ook veel negentiende-eeuwse catalogi, die dus niet meer tot de eigenlijke collectie van Anisson-Duperron kunnen worden gerekend.

[p. 67]

Haye depuis 1712, jusqu'en 1776, dont Bibliotheca Marckiana, 80 vol. in 8^o & 27 vol. in 12^o’, en nr. 6380, ‘Catalogues officinaux de différens Libraires domiciliés en Hollande & dans les Pays-Bas, 38 vol. in 8^o & in 120’.^6. Inmiddels zijn nu ook al deze catalogi uit de Bibliothèque Nationale

Akademie van Wetenschappen, ‘Kunst-Kamera’, Sint Petersburg (1718-1734). In dit gebouw was van 1728 tot 1924 de Bibliotheek van de Akademie ondergebracht (foto ku Nijmegen).

geïnventariseerd en via het databestand toegankelijk gemaakt. Door de nodige vasthoudendheid aan den dag te leggen en geduld te betrachten konden ook de vele catalogi die wegens hun kwetsbare staat als ‘hors d'usage’ zijn geklasseerd in de ‘Hémicycle’ van de leeszaal worden ingezien. Een aantal catalogi moet welhaast definitief als ‘manque en place’ worden beschouwd, tenzij ze bij een eventuele verhuizing naar de in aanbouw zijnde Bibliothèque de France worden teruggevonden.

In december 1990 ging ik naar Sint Petersburg om deel te nemen aan een boekhistorisch congres en om archiefmateriaal in te zien betreffende de betrekkingen tussen boekverkopers uit de Republiek en de Akademie van Wetenschappen van Sint Petersburg. Vanzelfsprekend wilde ik ook van de gelegenheid gebruik maken om na te gaan of er boekhandelscatalogi in de voormalige Russische hoofdstad te vinden waren. Het congres werd georganiseerd door de ‘Groupe de l'histoire du livre’ van de Bibliotheek van de Akademie van Wetenschappen; in de bibliotheek van de Akademie, de Biblioteka Akademii Nauk, lukte het met hulp en begrip van één der organisatoren in het magazijn de collectie catalogi door te nemen. In de nacht van 14 op 15 februari 1988 is deze bibliotheek getroffen geweest door een rampzalige brand, waarbij rond 400.000 banden geheel zijn vernietigd en 3.500.000 boeken waterschade hebben opgelopen. De gevolgen van de brand waren in de magazijnen te zien (veel banden misten hun ruggen en veel bladranden waren zwartgeblakerd) én te ruiken (door behandeling van de boeken met formaline). In totaal stonden er nog 29 Nederlandse boekhandelscatalogi op de planken. Het betreft bijna uitsluitend de catalogi van bekende collecties, waarvan

6. Catalogue de la bibliothèque de feu M. Baron, premier médecin des Camps..., Paris 1788, dl. II, p. 123-132 (BNP: sign.: Delta 12011). De catalogus begint met een ‘Précis sur la vie de M. Baron’ van de hand van Née de La Rochelle, waarin deze schrijft: ‘II [= Baron] entretenoit une correspondance suivie avec les Libraires d'allemagne & de Hollande qui lui procuroient ce qu'ils avoient de mieux & s'empressoient de lui envoyer les Catalogues de nouveautés & tous ceux des Bibliothèques à vendre.’

[p. 68]

diverse exemplaren bewaard zijn gebleven. Zo trof ik er onder meer de catalogi aan van Nicolaas Heinsius (1683), La Sarraz (1715), Jacob Perizonius (1715), Gerard Bicker van Zwieten (1717), Frederik Adolf Hansen van Ehrencron (1718), Joannes de Vries (1719), Jean J. Charron, marquis de Menars (1720) en van de Bibliotheca selectissimas, geveild bij C. van Lom, P. Gosse en R. Alberts (1716). In al deze catalogi zijn in de marge de prijzen genoteerd door Johannes Groenewegen, compagnon van de boekverkoper Pierre Gosse. Dit gebeurde op verzoek van Johann Daniel Schumacher, de bibliothecaris van tsaar Peter de Grote, die bij zijn bezoek aan de Republiek in 1721 ook de boekwinkel van Gosse had bezocht. De kunstverzamelaar Philippe Stosch schreef aan Schumacher, die op dat moment nog in Amsterdam verbleef, in het Wapen van Emden: ‘Pour répondre à la lettre obligeante, que Vous m'avés fait l'honneur de m'écrire, j'ay été chez Mess. Gosse et Groenewegen dont le premier m'a promis de vous garder les livres que Vous aviés mis a còté, et l'autre est occupé à vous copier les prix de tous les meilleurs catalogues dont les auctions se sont faites dans ces pais icy.’^7.

Na zijn terugkeer in Sint Petersburg ontving Schumacher aldaar geregeld nieuwe catalogi van Hollandse boekverkopers.

M.E. Saltykow-Shchedrin Openbare Staats Bibliotheek, Sint Petersburg (1796-1801) (foto KU Nijmegen).

Een aantal hiervan - zonder prijsnotities - is in de Bibliotheek van de Akademie bewaard gebleven, zoals de catalogus van de bibliotheken van Alexandre Petau en Francois Mansart (1722). Gosse verstuurde een exemplaar van deze catalogus in twee verschillende zendingen blijkens zijn brief van 10 oktober 1721: ‘J'ai l'honneur, Monsieur, de vous adresser ce catalogue croiant qu'il vous fera plaisir paree que je vois qu'il y a plusieurs bons livres; si vous souhaités d'y acheter quelque chose vous pouvez disposer de vostre serviteur. J'aurai l'honneur par la poste prochaine de vous envoijer le restant du grand catalogue qui ne se vendra que dans le commencement de fevrier prochain.’^8.,

De oogst in de Bibliotheek van de Akademie van in totaal 29 catalogi, waaronder slechts één unicum (een magazijncatalogus van Pierre Mortier uit 1738 voor zijn winkel in Amsterdam en zijn filiaal in Leipzig), stelde enigszins teleur. De hoop was nu gevestigd op de M.E. Saltykow-Shchedrin Openbare Staats Bibliotheek, voorheen de Keizerlijke Openbare Bibliotheek.

Reeds aan het begin van de regeringsperiode van Catharina de Grote waren door enkele Russische aristocraten voorstellen gedaan om een openbare bibliotheek te openen. De plannen bleven slui-

7. Brief P. Stosch aan J.D. Schumacher, 24 juli 1721. Archief van de Akademie van Wetenschappen, Sint Petersburg, fonds 1, inv. nr. 3, nr. 7, f. 230.

8. Brief P. Gosse aan [J.D. Schumacher], 10 oktober 1721. Archief van de Akademie van Wetenschappen, Sint Petersburg, fonds 1, inv. nr. 3, nr. 7, f. 254r.

[p. 69]

meren, totdat in 1795 vanuit Warschau een kostbare collectie boeken en manuscripten, de bibliotheek van de gebroeders Zaluski, naar Sint Petersburg werd gebracht. In dat jaar waren Rusland, Pruisen en Oostenrijk de derde en laatste deling van Polen overeengekomen, dat daarmee voor langer dan een eeuw van de politieke landkaart van Europa verdween. De Russische troepen hadden Warschau bezet en Catharina beschouwde de Biblioteka Rzeczypospolitej Zaluskich aldaar als haar oorlogsbuit. De broers Andrzej en Jozef Zaluski hadden mede dankzij de reizen die zij maakten in West- en Zuid-Europa een rijke collectie boeken en manuscripten kunnen aanleggen. lózef verbleef van 1734 tot 1737 als diplomaat in Rome en vervolgens te Lunéville aan het hof van de uit Polen verjaagde troonpretendent Stanislaw Leszczynski. Van daaruit maakte hij reizen naar onder meer de Republiek, Denemarken, Engeland en Zweden, waar hij boekwinkels en boekenveilingen bezocht. Nadat Jozef in Polen was teruggekeerd, besloten de broers in 1747 hun bibliotheek, bestaande uit ongeveer 200.000 boeken en 10.000 manuscripten, voor het publiek open te stellen. Na hun dood en na veel verwikkelingen kwam de bibliotheek aan de staat Polen. Op het moment dat de Russische troepen beslag legden op de bibliotheek, was het bezit gegroeid tot 400.000 boeken en 20.000 manuscripten.^9. Bij het transport van de bibliotheek in 1795 naar Sint Petersburg is veel materiaal verloren gegaan en gestolen: ‘slechts’ 250.000 delen kwamen in Sint Petersburg aan. In hetzelfde jaar werd begonnen met de bouw van de bibliotheek op de hoek van de Nevsky Prospekt en de Ulitsa Sadovaya. Het duurde tot 1814 voordat de bibliotheek voor het publiek kon worden opengesteld. Op 2 januari van dat jaar vond 's middags de officiële opening plaats. Het waren ongetwijfeld interessante uren. De bibliothecaris Krasovsky sprak over het nut van menselijke kennis en de noodzaak van het bestaan van openbare bibliotheken in elk beschaafd land, de onderbibliothecaris Gniedich over de omstandigheden die het traag op gang komen van de Russische literatuur hadden veroorzaakt en de dichter - en bibliotheekmedewerker - Krylov las de voor die gelegenheid door hem geschreven fabel Vodolazy (De duikers) voor.^10.

In 1990 telde de Saltykow-Shchedrin Bibliotheek volgens de tiende editie van de World guide to libraries 28.500.000 boeken en meer dan 300.000 manuscripten.

Titelblad van catalogus van Joannes Janssoniseerd (foto P. Moerboekhistorisch kerk).

Dat is veel. Tijdens een bezoek aan de afdeling Oude Drukken, georgavoor de deelnemers aan het nius, 1665 congres, antwoordde de conservatrice van de Voltaire-collectie, mevr. L. Albina, dan ook op veel vragen naar de aanwezigheid van bepaalde publikades steevast met de woorden ‘Ah oui, nous avons, nous avons.’ Nederlandse boekhandelscatalogi waren cr volgens haar ook aanwezig. Om ze te kunnen inzien moest ik, zo vertelde ze, de namen van de collectioneurs of de boekverkopers noteren en dan zou het bibliotheekpersoneel verifiëren welke catalogi aanwezig waren. Ik legde uit dat ik vooral op zoek was naar nieuwe, voor

9. Voor de bibliotheek van de broers Zaluski, zie: Danuta M. Gorecki, ‘The Zaluski's Library of the Republic in Poland’, Journal of Library History 13 (1978), p. 408-431 en Heinz Lemke, Die Brüder Zaluski und ihre Beziehungen zu Gelehrten in Deutschland und Danzig. Studiën zur Polnischen Frühaufklärung, Berlin 1958 [= Quellen und Studiën zur Geschichte Osteuropas, 2] (p. 74-89 over de bibliothecaris Johann Daniel Janocki).

10. Voor de geschiedenis van de pre-revolutionaire periode van de bibliotheek, zie: Th. W. Koch, ‘The Imperial Public Library, St. Petersburg’, The Library Journal 40(1915), p. 5-23, 93-108; Werner von Grimm, ‘Studiën zur älteren Geschichte der kaiserlichen öffentlichen Bibliothek in St. Petersburg (Leningrad) 1794-1861’, Zentralblatt für Bibliothekswesen, 50(1933), P- 301-315, 353-377 en Mary Stuart, Aristocrat-Librarian in Service to the Tsar: Aleksei Nikolevich Olenin and the Imperial Public Library, Irvington 1986. Een Franse vertaling van Vodolazy verscheen in: Fables de Krilof. Traduites en vers francais par Charles Parfait, Paris 1867, p. 140-144.

[p. 70]

Ex-libris van Gottfried Balthasar Scharff (foto p. Moerkerk)

mij nog onbekende catalogi en dat ik graag zelf het onderzoek wilde doen in de cataloguszaal. Daarop zei ze, dat ik dan de volgende dag moest terugkomen om nog eens uit te leggen wat ik nu precies wilde. Dat leverde een genoeglijke ochtend op met veel thee en veel anekdotes over Voltaire, maar niet minder over het (wel en) wee van een Sowjet-bibliotheek. Uiteindelijk brachten we een bezoek aan de cataloguszaal voor de niet-Russische boeken, van oudsher uitsluitend toegankelijk voor bibliotheekpersoneel. Daar werd me duidelijk dat de door mij gezochte catalogi thuishoorden in de afdeling van de ‘Polygraphies’. Na herhaald vragen kreeg ik de catalogus van deze afdeling te zien en daarin ontwaarde ik niet zonder opwinding zeven ladebakken, genummerd 12 tot en met 18, alle met het opschrift ‘Catalogus’. Een eerste blik maakte duidelijk dat hier de toegang lag tot een rijke collectie. Ik kreeg toestemming de volgende ochtend terug te komen om de ladebakken in te zien.

Tijdens de dagen die me nog restten, begon ik de ladebakken door te nemen. Bovendien kon ik in de afdeling van de ‘Polygraphies’ een aantal catalogi inzien. Hier geen ‘hors d'usage’. Ik kreeg alles op tafel en als de schoenendoosachtige bakken, waarin veel van de catalogi waren opgeborgen, al te hoog in de kasten stonden, was ik weer eens blij met mijn lengte en verleende ik een helpende hand. Buiten was het koud, niet Siberisch, maar wel winters. In de bibliotheek werd echter goed gestookt en het was er aangenaam warm. Wat dat betreft, gold nog steeds wat ik vóór mijn vertrek had gelezen in een Guide de la Bibliothèque Imperiale Publique de Saint Petersbourg uit 1860: ‘En hiver, l'édifice est chauffé dans toutes ses parties. Depuis l'heure du coucher du soleil jusqu'à celle de la clôture de l'établissement, la salie des lecteurs est constamment éclairée.’^11. Ik nam drie ladebakken door, de letters A tot en met H, en zocht voor de overige letters op een aantal namen van boekverkopers. Dat bleek bij terugkeer in Nederland al een lijst van 170 volstrekt nieuwe catalogi op te leveren. Een half jaar later kon ik het inventarisatiewerk afmaken. De resterende letters van de ladebakken ‘Catalogus’ werkte ik af en ik bedacht gelukkig op tijd, dat ik ook de titels beginnend met ‘Bibliotheca’, moest doornemen.

Bij het uitwerken, terug in Nederland, van alle gegevens kwam ik tot een totaal van 703 Nederlandse boekhandelscatalogi uit de zeventiende en achttiende eeuw. Ter vergelijking: de Bibliotheek van de Koninklijke Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels te Amsterdam telt circa 900 catalogi voor deze periode, de Herzog August Bibliothek te Wolfenbüttel circa 800, de Bibliothèque Nationale te Parijs ongeveer 700 en de British Library te Londen omstreeks 300.^12. Van de 703 catalogi in de Saltykow-Shchedrin Bibliotheek gaat het bij 384 titels, meer dan de helft, om unica, catalogi die tot dusver in geen enkele andere bibliotheek werden aangetroffen. Van de resterende 319 titels zijn gegevens over andere exemplaren in het databestand opgenomen; voor 92 is er echter naast het Petersburgse exemplaar slechts één andere vindplaats bekend. De cata-

11. Vgl. daarentegen het bericht in Trouw van 27 november 1991 over de zeer zorgelijke toestand van de Lenin Bibliotheek te Moskou, waar de verlichting zo slecht is, dat de bezoekers wordt aangeraden zelf lampen mee te nemen.

12. Vgl. B. van Selm, ‘Dutch book trade catalogues printed before 1801 now in The British Library’, in: S. Roach (ed.), Across the Narrow Seas. Studies in the history and bibliography of Britain and the Low Countries. Presented to Anna E.C. Simoni, London 1991, p. 56.

[p. 71]

logi van particuliere bibliotheken zijn verreweg in de meerderheid: 572 titels (306 unica; 266 aanvullende exemplaren). Daarnaast zijn er 96 fonds- en magazijncatalogi (respectievelijk 65 en 31) en 34 fonds- en magazijnveilingcatalogi (respectievelijk 12 en 22). Tenslotte is er één tot nu toe onbekende catalogus van een leesbibliotheek: die van W.C.P. van Riemsdijk en S. van Bronkhorst uit Bergen op Zoom, 1792.

Ook voor de negentiende eeuw zijn er Nederlandse catalogi aanwezig in de Saltykow Shchedrin Bibliotheek, maar het aantal is minder groot dan voor de zeventiende en achttiende eeuw. Aangezien we bovendien voor de negentiende eeuw beschikken over de rijke collectie van de Bibliotheek van de Koninklijke Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels, is het voor deze periode minder onontbeerlijk buitenlandse bibliotheken te bezoeken.^13.

De zojuist genoemde aantallen catalogi zijn zeker nog niet definitief. Soms is de titelopgave in het fïchier te onvolledig, om de betreffende catalogus te kunnen identificeren. Zo is de precieze inhoud nog onbekend van de 7 ‘cahiers’ met catalogi van Abraham Troyel (16891691,1696,1705-1706), bewaard onder de signatuur 16.20.9.310. En zou de catalogus die in het fïchier wordt omschreven als ‘Anoniem, Amsterdam 1788’ (sign.: 16.71.1.36(6)) inderdaad betrekking hebben op de veiling op 28 januari 1788 van een anonieme collectie bij ]. ten Brink Gerritsz., waarvan we een exemplaar kennen in de Bibliotheek van de Vereeniging? Of hebben we toch met een andere veiling te maken? Hetzelfde geldt voor veilingen van anonieme collecties bij Jordaen Luchtmans in Leiden. Het fichier in Sint Petersburg geeft twee catalogi voor 1689 en 1691 (sign.: 16.22.8.130131). Het kan zijn dat het gaat om reeds bekende catalogi van veilingen op 4 oktober 1689 en 19 september 1691 (beide bewaard in de Herzog August Bibliothek, Wolfenbüttel), maar bij een actief veilinghouder als Luchtmans kan het ook om andere veilingen gaan. Veel exemplaren zullen in Sint Petersburg eerst nog moeten worden ingezien, alvorens definitieve cijfers over de catalogi aldaar kunnen worden gegeven en de ware aard duidelijk wordt van bijvoorbeeld de Catalogue d'une trés belle collection des livres latins, françois, anglois et hollandois (Amsterdam 1787; sign.: 16.71.1.36(5)) en de Catalogue nouveau de toutesorte de livres françois, pour l'année 1697 qui se trouvent à Amsterdam (sign.: 16.134.4.88).

Het hierboven genoemde aantal van 703 Nederlandse catalogi in de Saltykow-Shchedrin Bibliotheek is ook daarom niet definitief, omdat onderzoek in andere collecties dan die der ‘Polygraphies’ zeker nog nieuwe catalogi zal opleveren. Vóór mijn vertrek naar Sint Petersburg gaf Bert van Selm mij drie titels mee van Leidse Elzeviercatalogi, die zich naar zijn weten aldaar zouden bevinden. Juist deze drie catalogi, bekend uit de publikaties van A. Willems en C.R. Minzloff, heb ik (nog) niet kunnen achterhalen.^14.

Het is hier niet de plaats om de volledige lijst te geven van alle catalogi die inmiddels wel konden worden geïnventariseerd. Zoals gezegd, moet daartoe eerst nog meer onderzoek worden gedaan. Het door Bert van Selm begonnen databestand van Nederlandse boekhandelscatalogi, voortbouwend op een in de jaren zestig door prof.dr. W.Gs. Hellinga aangelegd kaartsysteem, zal uitmonden in een bibliografie van alle catalogi, waaraan onder leiding van dr. J.A. Gruys wordt gewerkt door H. de Kooker.

Enkele titels uit de collectie in Sint Petersburg wil ik met name noemen. Mijn lijst van 703 catalogi begint chronologisch met de catalogus van Thomas Erpenius uit 1625 (sign.: 16.20.8.73) en eindigt voor de achttiende eeuw met de reeds genoemde catalogus van de leesbibliotheek van Van Riemsdijk en Van Bronkhorst uit Bergen op Zoom uit 1792 (sign.: 16.134-4.416). Enkele tot nu toe onbekende catalogi van particuliere bibliotheken die in Sint Petersburg bewaard bleven, zijn die van de Middelburgse theoloog Willem Apollonius (1657; sign.: 16.20.9.8), de classicus Abraham van Berckel (1686; sign.: 16.20.9.31), de geschiedschrijver en regent van de Amsterdamse schouwburg Tobias van Domselaer (1687; sign.: 16.20.9.82), de militair bevelhebber Franciscus Nicolaas Fagel (1718; sign.: 16.71.2.56), zijn naamgenoot Franciscus Fagel, lid van de vroedschap te Haarlem (1718; sign.: 16.20.8.74); de

13. Behalve de catalogi van een aantal veilingen van negentiende-eeuwse particuliere bibliotheken is er in de Saltykow-Shchedrin Bibliotheek ook de Eerste catalogus der Bibliotheek van het departement Rotterdam der Maatschappij tot nut van het algemeen (sign.: 16.102.3.171), vermoedelijk daterend uit 1809. Vgl. W. Moll, ‘Het Departement Rotterdam der Maatschappij tot Nut van 't Algemeen gedurende de eerste halve eeuw van zijn bestaan’, Rotterdamsch jaarboekje, tweede reeks, 9(1921), p. 11-41, hier p. 16. De eerste catalogi van de nutsbibliotheken zijn slecht bewaard gebleven. Voor Utrecht is een catalogus bekend uit de jaren rond 1800. Vgl. Ad van der Neut, ‘Zeventig jaar lenen. De Utrechtse Nutsbibliotheek 1847-1917’, De Negentiende eeuw 14(1990), p. 215, nt. 4.

14. Het betreft de fonds- en magazijncatalogus van het Leidse filiaal van de Elzeviers uit 1638; de veilingcatalogus van de boeken van Cornelis Copier van Calslagen uit hetzelfde jaar (vgl. A. Willems, Les Elzevier. Histoire et annates typographiques, Bruxelles 1880, nr. 3, en p. LX) en de veilingcatalogus van de Zweedse gezant Rutgersius uit 1633 (vgl. C.R. Minzloff, Les Elzevir de la Bibliothèque Impériale Publique de St. Pétersbourg, St. Pétersbourg 1862, p. 35). Van de vijf andere catalogi die Minzloff noemt (p. 21 en 34-35) werden er drie wel, maar twee nog niet in het Schier van de Saltykow-Shchedrin Bibliotheek teruggevonden.

[p. 72]

piëtistische theoloog Jacobus Koelman (1695; sign.: 16.20.9.173), de Nijmeegse burgemeester Hendrik Frederik Verbolt (1700; sign.: 16.20.9.325), de hugenootse predikant te Den Haag Isaac Claude (1695; sign.: 16.20.9.60)^15. en de Deventer literator en grammaticus Arnold Moonen (1713; sign.: 16.134.8.161).

Onder de fonds- en magazijncatalogi zijn unica van boekverkopers uit diverse steden aanwezig: uit Amsterdam catalogi van Jean Frédéric Bernard, François Changuion, Zacharias Chatelain, Pieter de Coup en diens weduwe, lacques Desbordes, de gebroeders Huguetan, Pierre Humbert, Jean-Louis de Lorme, Pierre Mortier, Francois van der Plaats, Marc-Michel Rey, lean Schreuder, de firma's Janssonius-van Waesbergen en Wetstein & Smith; uit Den Haag catalogi van Nicolas van Daalen, Jean van Duren, Pierre Gosse sr., Thomas Johnson, Prosper Marchand (helaas een zeer onvolledig exemplaar) en Adriaan Moetjens sr.; uit Leiden catalogi van Theodoor Haak, Abraham Kallewier en Elie Luzac; uit Rotterdam catalogi van lean Daniel Beman, Michael Böhm (een magazijncatalogus in een doorschoten exemplaar met handgeschreven aanvullingen) en tenslotte uit Utrecht een catalogus van de firma Broedelet. Er is bovendien een aantal, tot dusver onbekende, catalogi vertegenwoordigd die getuigen van de aanwezigheid van boekverkopers uit de Republiek in Frankfurt en Leipzig: catalogi van Reinier Leers, van Pierre Mortier, van Arkstee en Merkus, van Jean van Duren, van Zacharias Chatelain, van F. van der Plaats en van de firma Wetstein. Ook werden aangetroffen de afleveringen 1 tot en met 15 van de Catalogus universalis van de Amsterdamse boekverkoper Broer fansz (sign.: 16.18.11.83). Ch. Walther die een catalogus samenstelde van Elzevier-uitgaven in de Keizerlijke Bibliotheek te Sint Petersburg noteerde op het schutblad van de negentiendeeeuwse band, waarin de afleveringen zijn samengebonden: ‘Ce catalogue trouvé par le soussigné, parmi de vieux doubles, est important par rapport à la bibliographie elzevirienne et hollandaise en général. II m'a été trés utile dans mes travaux elzeviriens.’^16. Helaas kon de aflevering 17, die wel moet zijn verschenen, maar waarvan geen exemplaar bekend is, (nog) niet in Sint Petersburg worden teruggevonden.^17. Tenslotte noem ik nog unieke exemplaren van fonds- en magazijnveilingen van Abraham van Someren uit 1701, van de Rotterdamse boekverkoper E. Yvans uit 1705, van Thomas lohnson uit 1735, van Jean Frédéric Bernard uit 1747 en van Zacharias Chatelain uit 1753.

Terwijl ik gezeten op een houten krukje aan een minuscuul tafeltje in de cataloguszaal van de Saltykow-Shchedrin Bibliotheek bezig was met het inventarisatiewerk, vroeg ik mij natuurlijk af op welke wijze al deze catalogi in Sint Petersburg zijn terechtgekomen. Aanvankelijk meende ik dat de collectie in 1861-1862 bij de reorganisatie van de Hermitagebibliotheek naar de Saltykow-Shchedrin Bibliotheek zou zijn overgebracht. Toen ik in de zomer van 1991 een aantal catalogi in de zaal van de ‘Polygraphies’ kon inzien, moest ik echter deze veronderstelling verwerpen. Een bibliothecaresse wees mij erop dat de titelbladen van de door mij aangevraagde catalogi geregeld voorzien waren van een notitie in het karakteristieke handschrift van fohann Daniel Janocki, de bibliothecaris van de gebroeders Zaluski (vgl. de notitie ‘manu F.B. Carpzov’ op het titelblad van de catalogus theologische boeken van Joannes Janssonius).^18. Zoals reeds gezegd, vormde de in 1795 vanuit Warschau overgebrachte Biblioteka Rzeczypospolitej Zaluskich het begin van de Keizerlijke Openbare Bibliotheek. Blijkbaar waren veel van de Nederlandse catalogi via Warschau naar Sint Petersburg gekomen.

Met het antwoord op de vraag hoe deze catalogi in Warschau waren terechtgekomen, hielp een andere bibliothecaressse. Het was me al opgevallen dat veel Nederlandse catalogi te vinden waren op de planken waarvan de signaturen beginnen met 16.20.9. Op de ‘definitieve’ lijst tel ik tussen de signaturen 16.20.9.1 en 16.20.9.371 in totaal 219 Nederlandse catalogi, waarvan 138 unica. De rangschikking is alfabetisch: vanaf johannes Abraham bij Johannes Du Vivié (Leiden 1697) tot en met een anonieme veiling (vermoedelijk van Henrik van Lent) bij Nicolaes Wilt (Den Haag 1694).

15. Isaac Claude had de bibliotheek van de Kerk van Charenton mee naar Den Haag weten te nemen. Op verzoek van enkele lidmaten van die Kerk werd de Haagse veilinghouder Abraham Troyel gelast de boeken afkomstig uit deze bibliotheek, die te zamen met de boeken van Claude zouden worden verkocht, uit de veiling terug te trekken. De collectie uit Charenton zou uiteindelijk in 1722 bij Jean Neaulme worden geveild (vgl. E.F. Kossmann, De boekhandel te 's-Gravenhage tot het eind van de achttiende eeuw, 's-Gravenhage 1937, p-413)

16. Twee jaar nadat Minzloff zijn catalogus had uitgegeven (vgl. noot 14), publiceerde Walther Les Elzevir de la Bibliothèque Impériale Publique de St.-Pétersbourg. Catalogue bibliographique et raisonné, St. Pétersbourg 1864. Tevens stelde hij een lijst op van Elzevier-dissertaties aanwezig in de Keizerlijke Bibliotheek. Vgl. ‘Catalogue méthodique des dissertations ou thèses académiques imprimées par les Elseviers de 1616 à 1772. Supplément aux Annates de l'imprimerie des Elseviers, publiées par Ch. Pieters’, Bulletin du bibliophile belge 17(1861)-19(1863); ‘Supplément’, Le Bibliophile belge 2(1867), p.103-109.

17. Vgl. H.W. de Kooker (ed.), The Catalogus universalis. A facsimile edition of the Dutch booktrade catalogues compiled and published by Broer Jansz Amsterdam 1640-1652, Utrecht 1986. [= Catalogi redivivi, 5], p. 21-22, nt. 16 en B. van Selm, ‘De Catalogus universalis van Broer Jansz’, Dokumentaal 19(1990), p. 78-79. In tegenstelling tot hetgeen mevr. I.F. Grigorieva aan H. de Kooker meedeelde op 18.11.1981 zijn de vijftien afleveringen van de Catalogus universalis nog wel degelijk aanwezig in de Saltykow-Shchedrin Bibliotheek.

18. De catalogus van Janssonius was blijkens een aantekening op het titelblad afkomstig uit de bibliotheek van Nicolaas Heinsius. Friedrich Benedikt Carpzov verwierf de catalogus op de veiling van Heinsius' bibliotheek in 1682. De boeken van Carpzov werden in 1700 geveild (vgl. H.D. Gebauer, Biicherauktionen in Deutschland im 17.Jahrhundert, Bonn 1981 [= Bonner Beiträge zur Bibliotheks-und Bücherkunde, 28], p. 142-143).

[p. 73]

Zij bestrijken de tijdsspanne van 1640 (catalogus van de medicus Johannes Elichman, Leiden bij Franciscus Hackius) tot en met 1715 (Hermannus van der Hagen, Den Bosch). Het viel mij op dat op de titelbladen van veel catalogi in deze serie die ik inzag, de notitie voorkwam ‘Monsr. Van der Aa’.^19. Toen ik op een ochtend een aantal catalogi met opeenvolgende signatuurnummers had aangevraagd, bracht de dienstdoende bibliotheekmedewerkster mij niet een stapeltje losse catalogi, maar een pakket catalogi samengebonden in een kartonnen omslag, want zij dacht dat ik wel geïnteresseerd zou zijn in het ex-libris van Gottfried Balthasar Scharff, dat aan de binnenzijde van de omslag was geplakt. Deze Lutherse predikant van de H. Drievuldigheidskerk te Swidnic (Schweidnitz) in Silezië leefde van 1676 tot en met 1744 en wordt in de Allgemeine Deutsche Biographie omschreven als ‘lutherischer Theolog, Liederdichter und Erbauungsschriftsteller. [Er] entfaltete eine rege und vielseitige litterarische Thätigkeit, sammelte eine zahlreiche und kostbare Bibliothek, führte einen ausgebreiteten Briefwechsel, machte Reisen, lieferte Beiträge zu allerlei Sammelwerken, besass eine nachdrückliche und eindringende Beredtsamkeit, gute Kenntnisse in der Geschichte seines Vaterlandes und poetische Begabung.’^20.

Een repertorium van Poolse ex-libris ver meldt dat zijn bibliotheek vooral rijk was aan Poolse en aan anti-katholieke boeken.^21. De serie catalogi met de signatuurnummers 16.20.9 zijn samengebonden in een dertigtal omslagen, voorzien van Scharffs ex-libris. Het betreft, voor zover ik heb kunnen vaststellen, op alfabet geordende Nederlandse en Duitse catalogi. De vermelding van de naam van Van der Aa op de titelpagina deed mij denken aan een opmerking die ik een jaar tevoren had gemaakt in een lezing over Haagse boekenveilingen in de achttiende eeuw: ‘Nombreux sont les catalogues qui n'ont pas survécu à l'usure du temps, bien qu'ils aient été collectionnés par les bibliophiles du dix-huitième siècle. [...] avec quel plaisir n'achèterions-nous pas, si c'était possible, le numéro 2121 du catalogue Bibliotheca selectissima de Pieter van der Aa de 1729: “Quinze paquets des catalogues des impressions des libraires & leur venditions, le tout mis sur l'Alphabeth”.’^22.

Absolute zekerheid is er niet, maar de kans is groot dat Scharff degene is geweest die het lot 2121 op de veiling van de bibliotheek van de Leidse boekverkoper Pieter van der Aa kocht en vervolgens de aldus verworven Nederlandse catalogi met Duitse catalogi samen in een alfabetische rangschikking bracht.^23. Na de dood van Scharff zou, mijns inziens, diens collectie dan geheel of gedeeltelijk zijn terechtgekomen in de bibliotheek van de gebroeders Zaluski en vervolgens in Sint Petersburg.

Daarmee is slechts voor een gedeelte de aanwezigheid van de grote collectie Nederlandse boekhandelscatalogi in de Saltykov-Shchedrin Bibliotheek verklaard. Voor een enkel geval is thans een andere herkomst bekend. Zo herkende een bibliotheekmedewerkster aan de band van de veilingcatalogus van boeken van Pierre Gosse (10 augustus 1744, geveild door Isaac Beauregard; sign. 16.62.1.46), dat deze afkomstig was uit de Bibliotheek van het Alexander Newski-Klooster. Door verder onderzoek kan ongetwijfeld ook voor andere catalogi-collecties in de Saltykow Shchedrin Bibliotheek de herkomst worden achterhaald. In elk geval zullen er catalogi aanwezig zijn van lohannes Pieter van Suchtelen,

Titelblad van catalogus van Johannes Des Bordes, 1690 (foto P. Moerkerk).

19. Ook op titelbladen van catalogi met andere signaturen komt de naam van Van der Aa voor. Zo heeft de catalogus van Johannes Des Bordes (zie afbeelding) het signatuurnummer 16.18.11.76.

20. Allgemeine Deutsche Biographie, dl. 30, Leipzig 1890, p. 586-587.

21. W. Wittyg, Ex-libris'y bibliotek polskich XVII i XVIII wicku, Warszawa 1902. Een recent artikel over Scharff, verschenen in een lokaal Pools tijdschrift, kon via het interbibliothecair leenverkeer niet worden bemachtigd: Krystyna Bartela, ‘Polonica w ksiegozbiorze pastora ewangelickiego ze Swidnicy Gottfrieda Balthasara Scharffa’, Rocznik Swidnicki 12(1984), p. 7-15.

22. Otto S. Lankhorst, ‘Les ventes aux enchères des livres à La Haye dans la première moitié du 18e siècle’, in: Chr. Berkvens-Stevelincke.a. (eds.), Le magasin de Vunivers. The Dutch Republic as the centre of the European book trade. Papers presented at the international colloquium, held at Wassenaar, 5-7 July 1990 (Leiden 1992 [Brill's studies in intellectual history, 31], p. 199-210, met verwijzing naar: Bibliotheca selectissima (Leiden, Pieter van der Aa, 1729), dl. 2, p. 553).

23. Het enig bekende exemplaar van de Bibliotheca selectissima van Pieter van der Aa uit 1729, waarin prijzen en kopers zijn genoteerd (Koninklijke Bibliotheek Brussel, sign.: VI 86.750 A 31), bevat helaas geen aantekening in de marge van nr. 2121. Vriendelijke mededeling van mevr. J. Blogie, Koninklijke Bibliotheek Brussel.

[p. 74]

geboren in 1751 te Grave. Van Suchtelen diende als militair in het leger van Catharina de Grote en was vanaf 1810 Russisch gezant te Stockholm. Zijn beroemde boekenverzameling, waaronder een grote collectie Elzeviers, werd na zijn dood in 1836 door tsaar Nicolaas I voor de Keizerlijke Bibliotheek te Sint-Petersburg aangekocht.^24.

Het is wellicht niet overbodig er nog eens op te wijzen dat het wel degelijk de bedoeling is dat alle Nederlandse boekhandelscatalogi op microfiche ter beschikking van de onderzoekers komen. De recensent van Van Selms dissertatie in de Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden was helaas niet goed geïnformeerd, want met de aan het slot van zijn recensie uitgesproken wens dat de boekcatalogi uit de zeventiende en achttiende eeuw in kopieën beschikbaar zouden komen in een Nederlandse bibliotheek, had Van Selm al lang rekening gehouden.^25. In samenwerking met de firma Inter Documentation Company (IDC) uit Leiden is in 1990 het microfiche-project Book Sales Catalogues of the Dutch Republic, 1599-1800 on microfiche gestart. De eerste set microfiches (met catalogi uit de Bibliotheek van de Koninkijke Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels en enkele andere Nederlandse bibliotheken), vergezeld van een Guide is sinds vorig jaar beschikbaar. Het ligt in de bedoeling dat eind 1992 de tweede set microfiches zal verschijnen, eveneens met catalogi uit Nederlandse bewaarplaatsen, waarmee dan vrijwel alle binnen onze landsgrenzen bewaarde catalogi - althans voor zover bekend zullen zijn verfilmd. Voor de verfilming van het materiaal in de Herzog August Bibliothek te Wolfenbüttel zijn er reeds afspraken gemaakt en met de British Library te Londen en de Bibliothèque Nationale te Parijs zijn contacten gelegd die tot optimisme stemmen over de verdere voortgang van het project. Het is te hopen dat IDC binnenkort ook in de gelegenheid zal zijn om de rijke collectie van de Petersburgse catalogi te fotograferen en daarmee, zoals Bert van Selm verwoordde, ‘dit erfgoed - noodzakelijkerwijs in de vorm van micro-fiches - terug te brengen naar het land van herkomst’.^26. Tijdens een bezoek aan Sint Petersburg in de zomer van 1992 kon de eerste inventarisatie van de Nederlandse boekhandelscatalogi worden afgerond. De naam van de Saltykow-Shchedrin Bibliotheek was inmiddels veranderd in Nationale Openbare Bibliotheek van Rusland.

Het totale aantal Nederlandse boekhandelscatalogi dat thans in de Nationale Openbare Bibliotheek van Rusland bekend is, bedraagt 728. In dit cijfer zijn de niet-zelfstandige publikaties niet meegerekend en een aantal supplementen zijn niet afzonderlijk geteld. Voor zover ik kan overzien zijn 392 van de 728 titels unica. De veilingcatalogi van particuliere bibliotheken zijn verreweg in de meerderheid: 595 titels (318 unica; 277 aanvullende exemplaren). Daarnaast zijn er 93 fonds- en magazijncatalogi (respectievelijk 60 en 33) en 38 fonds- en magazijnveilingcatalogi (respectievelijk 12 en 26). Tenslotte zijn er twee catalogi van bibliotheken die om andere redenen dan een veiling werden opgesteld: een catalogus van de leesbibliotheek van W.C.P. van Riemsdijk en S. van Bronkhorst uit Bergen op Zoom (1792) en een catalogus in folio van de bibliotheek van Jakob Fransz. Hinloopen, rechtsgeleerde en schepen der stad Amsterdam (1660).

24. Veel Nederlandse catalogi zijn te vinden in de series met de signatuurnummers 16.22.8.47 tot en met 16.22.8.184 (39 catalogi): 16.71.2.1 tot en met 16.71.2.83 (30 catalogi) en 16.134.4.11 tot en met 16.134.10.39 (249 catalogi).

25. H.F.K. van Nierop, [recensie van B. van Selm, Een menighte treffelijcke boecken. Nederlandse boekhandelscatalogi in het begin van de zeventiende eeuw], Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 106 (1991), p. 273-275

26. Vgl. B. van Selm, ‘Dankwoord’, op. cit. (noot 3), p. 100.